Հելոուին: տոն

Հելոուին
Սարսափ տոն
Տեսակ	տոն և հսկում
Ենթադաս	Hallowmas?
Ամսաթիվ	Հոկտեմբերի 31
Տոնվում է	geography of Halloween?
Տոնական կերակուր	Դդում (պտուղ) և կոնֆետ
Կապված	Բոլոր սրբերի օր

20-րդ դարի վերջում գլոբալիզացիայի հետևանքով Հելոուինը սկսել են տոնել նաև ոչ անգլախոս եվրոպական և ԱՊՀ այլ երկրներում։ Հելոուինը ոչ պաշտոնապես տոնում են մի շարք այլ երկրներում, որոնք ունեն սերտ մշակութային կապեր Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կամ Մեծ Բրիտանիայի հետ, օրինակ՝ Ճապոնիայում, Հարավային Կորեայում, Սինգապուրում, Ավստրալիայում և Նոր Զելանդիայում, մի շարք կղզային երկրներում, վերջերս Հայաստանում և ԱՊՀ այլ երկրներում։

Ըստ անգլերենի Օքսֆորդյան բառարանի՝ «Հելոուին» բառն առաջին անգամ հիշատակվել է 16-րդ դարում որպես անգլերեն All-Hallows-Even (հայերեն՝ բոլոր սրբերի երեկո, even — evening (հայ.` երեկո) բառի կրճատ ձևը, շոտլանդերեն կարդացվում է որպես «հելլուվին») արտահայտության շոտլանդերեն կրճատ ձև։ Այդպես այն ժամանակ կոչում էր Բոլոր սրբերի օրվան նախորդող երեկոն։ Թեև All Hallows արտահայտությունը հանդիպում է նաև հին անգլերենում (ealra hālgena mæssedæg — հայ.` Բոլոր սրբերի օր), գրավոր աղբյուրներում՝ All-Hallows-Even արտահայտությունը մինչ 1556 թվականը չի հանդիպում։

 

 

Պատմաբան Նիկոլաս Ռոջերսը, ուսումնասիրելով Հելոուինի ակունքները, նկատել է, որ չնայած դրա առաջացումը հին հռոմեական Պարենտալիաներ տոնի հետ կապելու ջանքերին, Հելոուինի նախատիպը ամենից հավանական է, որ միայն առաջացել է կելտական հեթանոսական Սամայն տոնից, որի բնութագիրը իռլանդական հին գրականության մեջ հայտնվել է 10-րդ դարից սկսած։ Այս տոնի անվանումը առաջացել է հին իռլանդերեն Samhain բառից, որը նշանակում է «ամռան ավարտ» և հետևաբար դարձել է նոյեմբեր ամսվա իռլանդական անվանումը։

Համաձայն Օքսֆորդի ժողովրդական բանահյուսության բառարանի՝ Սամայնը եղել է տոն միաժամանակ բոլոր Բրիտանական կղզիների համար և ասոցացվել՝ մահվան և գերբնականության հետ։ Դրա հետ մեկտեղ չկա ոչ մի ապացույց, որ հեթանոսական ժամանակներում բացի գյուղատնտեսական և եղանակային նշանակությունից տոնը ունեցել է ինչ-որ այլ հատուկ նշանակություն։ Ավանդաբար համարվում է, որ Սամայնի ըմբռնումը որպես հեթանոսական տոն, կապված է մեռյալների հետ․ այս ըմբռնումը հայտնվել է շնորհիվ 10-11-րդ դարի քրիստոնյա վանականների, ովքեր գրել են դրա մասին «Բոլոր սրբերի օրվա» հաստատումից մոտավորապես երկու հարյուրամյակ անց՝ Իռլանդիայի քրիստոնեության ընդունումից չորս հարյուր տարի անց։ Միաժամանակ 8-րդ դարում «Բոլոր սրբերի օրը» սկսում է աստիճանաբար փոխարինել Սամայնին և շնորհիվ գալիական ավանդույթների և կաթոլիկ ծեսերի փոխներթափանցման՝ սկսվում է կազմավորվել ապագա Հելոուինի առաջին սաղմերը։

Այդ պահից սկսած հաջորդաբար սկսվում է երկու տոների զարգացումը։ Ինչպես Սամայնը, այնպես էլ Հելոուինը ավանդաբար նշվում է հոկտեմբերի 31-ից նոյեմբերի 1-ը։ Շոտլանդիայում և Իռլանդիայում Սամայնը կրել է Oidhche Samhna և Oíche Samhna (համապատասխանաբար շոտլանդերեն և իռլանդերեն) անվանումները, ժամանակակից գալիական լեզուները Հելոուուինը նախկինի պես անվանում են Oíche/Oidhche Samhna, այս անվանումը պահպանվել է նաև Իռլանդերեն Վիքիպեդիայում։ Մինչ այժմ Շոտլանդիայի հյուսիսում և Իռլանդիայում ընդունված են մեռյալների հանգստի ծեսերը, իսկ հոկտեմբերի 31-ի գիշերը նախնիների մասին լեգենդներ են։

քաղցրավենիք խնդրելու սովորույթը առաջացել է մոտ 16-րդ դարում։ Երեխաները և մեծահասակները հագնում էին կտորից դիմակներ և մի դռնից մյուսը քայլելով, պահանջում հյուրասիրություն։ Դերերով հանդերձներ հագնելու և իրենց հետ «Ջեքի ջահը» տանելու սովորույթը առաջացել է 19-20-րդ դարերում, ընդ որում գումարի կամ ուտելիքի դիմաց նախօրոք պետք էր առաջարկել տարբեր զվարճալիքներ։ Հետագայում շոտլանդացիների և իռլանդացիների դեպի ԱՄՆ մասսայական արտագաղթի պատճառով, Հելոուինը ժողովրդականցվում է նաև այնտեղ։

Խորհրդանիշների մեծամասնությունն ունի երկար պատմություն։ Օրինակ՝ լուսատու դդումների պատրաստման ավանդույթը առաջացել է լապտերներ պատրաստելու կելտական ավանդույթից, որի միջոցով ըստ ավանդության հոգիները գտնում էին մաքրագործման ուղին։ Շոտլանդիայում Հելոուինի խորհրդանիշը շաղգամն էր, բայց Հյուսիսային Ամերիկայում դրան արագ փոխարինման է գալիս դդումը՝ որպես ավելի էժան և հասանելի բանջարեղեն։ Առաջին անգամ Ամերիկայում լուսատու դդումների պատրաստումը արձանագրվել է 1837 թվականին։ Այդ արարողությունը, որն ընթանում էր բերքահավաքի ժամանակ, մինչև 19-րդ դարի երկրորդ հարյուրամյակը Հելոուինի հետ որևէ սերտ կապ չուներ։

Հանրաճանաչ էին դասական սարսափ ֆիլմերի կերպարների զգեստները, օրինակ՝ Մումիայի ու հրեշ Ֆրանկենտշտեյնի։ Տների տոնական զարդարանքի մեջ մեծ դեր էին խաղում աշնան խորհրդանիշները, օրինակ՝ գյուղական խրտվիլակները։ Հելոուինի հիմնական թեմաներն են մահը, չարը, օկուլտիզմը և հրեշները։ Ավանդական գույներն են սևը և նարնջագույնը։

Ջեքի լապտեր

 

Տոնի գլխավոր խորհրդանիշը այսպես կոչված Ջեքի լապտերն է (անգլ.՝ Jack-o'-lantern)։ Այն դդում է, որի վրա փորագրված է չար, բայց միևնույն ժամանակ ծիծաղելի դեմք, իսկ դդմի ներսում տեղադրված է վառվող մոմ։ Առաջին անգամ «Ջեքի ճրագը» հայտնվել է Մեծ Բրիտանիայում, բայց սկզբնական շրջանում պատրաստման համար օգտագործվել է շաղգամ կամ ճակնդեղ։ Համարվում էր, որ Բոլոր սրբերի օրը տան մոտ դրված այդպիսի բանջարեղենները վանում են չար ուժերին։ Երբ Հելոուինի տոնման սովորույթը տարածվեց Ամերիկայում, Ջեքի ճրագը սկսեցին պատրաստել դդմից, որն ավելի հասանելի էր և էժան։

Այդ սովորույթի աղբյուրները կարելի է գտնել ծեսերի ժամանակ բանջարեղենների վրա դեմքեր փորագրելու հին իռլանդական և անգլիական ավանդույթներում։

«Ջեքի ճրագ»-ն իր ժամանակակից տեսքն ստացել է 1837 թվականին։ Հենց այդ ժամանակ էլ այն ստացել է իր անվանումը։ 1866 թվականին այն արդեն ասոցացվում էր Հելոուինի հետ։ Ամերիկայում վրան փորագրված դդումը մինչ Հելոուինի տարածվելը համարվում էր բերքահավաքի խորհրդանիշներից մեկը։ 1990 թվականին տոնի ժամանակ նրա օգտագործումն արդեն դարձել էր սովորական։

Օհ, մանկության սիրելի պտուղներ՝ հին օրերը հիշեցնող։ Երբ խաղողի ծառը կարմրում էր և շագանակագույն ընկույզներն ընկնում էին։ Երբ վայրի, տգեղ դեմքերը, որ մեր կողմից փորագրված էին նրա կեղևին, Մթության մեջ երևում էին իրենց միջի մոմի հետ միասին։ - Ջոն Ուիտեր, «Դդում» (1850)

Երաժշտություն

Ինչպես այլ տոները, Հելլոուինը նույնպես ունի իր հայտնի երգերն ու թեմատիկ երաժշտությունը։ Փոփ երգիչ Բոբբի Պիկետի «Monster Mash» հայտնի երգը, մի շարք երաժշտական քննադատների կարծիքով, դարձել է Հելլոուինի ինքնատիպ հիմնը։ Մյուս ամենահայտնի երգերից մեկը համարվում է «This Is Halloween» երգը, որի հեղինակն է Դեննի Հելմանը և որը հնչում է Մղձավանջ Սուրբ Ծնունդից առաջ անիմացիոն ֆիլմում։ Այն մի քանի անգամ երգվել է ոչ միայն ամերիկացի, այլ նաև ճապոնացի երգիչների կողմից։

Հաճախ տոնի հետ ասոցացվում է Midnight Syndicate խումբը, որի ստեղծագործությունը, որոշ հեղինակների կարծիքով, դարձել է այդ տոնի մի մասը։ Երաժշտական խմբի արվեստը փաստացի կերպով որոշեց «Հելլոուինի երաժշտության» բնորոշ գծերը, նրա չափանիշները և իր ազդեցությունը թողեց նմանատիպ այլ նախագծերի վրա։ 2009 թվականի սեպտեմբերի 11-ին AOL Radio-ն հրապարակեց «10 լավագույն ալբոմները „Հելլոուինի“ ժանրում». Midnight Syndicate այդ ցանկում գրավեց միանգամից երեք տեղ՝ երրորդը, չորրորդը և ութերորդը։ 2010 թվականին խումբը հրատարակեց առանձին հավաքածու՝ Halloween Music Collection:

Հելլոուինի տոնման ժամանակ հաճախ վախեցնող ատրակցիոնների համար օգտագործվում են էմբիենտ ժանրի կոմպոզիցիաներ, որոնք բաղկացած են այնպիսի վախեցնող էլեմենտերից, ինչպիսիք են ճռճռոցները, գայլերի ոռնոցները և այլն։ Առավել հայտնի են Midnight Syndicate խմբի երգերը, որը չափանիշներ է սահմանում այդ երաժշտական արտադրության համար։ Հայտնի է Nox Arcana խումբը, որի Grimm Tales-ը ալբոմը ոգեշնչման աղբյուր դարձավ Universal Studios Halloween Horror Nights ստուդիայում Scary Tales: Once Upon A Nightmare այգու ստեղծման համար։ Երեկույթների ժամանակ օգտագործվում է պարային երաժշտություն, որը ստեղծվել է կատակային ու վախեցնող ոճում, կամ կոմպոզիցիաներ սարսափ ֆիլմերի երաժշտությունից։ Հայտնի կոմպոզիցիա դարձավ Let’s Get Tricky երգը, որը կատարվեց Բելլա Տոռնի և Ռոշոն Ֆեգանի կողմից։ Այն հնչում էր Դիսնեյ ալիքի «Պարային տենդ» հայտնի հեռուստասերիալում։

 

Հանդերձանք

Դիմակահանդեսային հանդերձանքներով զգեստավորումը տոնի՝ համեմատաբար վերջերս առաջացած մասնիկն է։ Առաջին անգամ, որպես լիարժեք սովորույթ, այն հաստատվել է 20-րդ դարի սկզբին և պատկանում է հանդերձավորված խնջույքների ամերիկյան սովորույթներին։ Առաջին անգամ դիմակահանդեսային զգեստների կրումը Հելոուինին գրանցվել է 1895 թվականին Շոտլանդիայում, երբ երեխաները դիմակներով շրջում էին տներով և ստանում կոնֆետներ, թխվածքներ, մրգեր և գումար։ Նմանատիպ սովորույթների մասին չկա ոչ մի հիշատակում ԱՄՆ-ում, Իռլանդիայում և Անգլիայում մինչ 1900 թվականը։ Շոտլանդիայում այն երեխաներին, որոնք դիմակահանդեսային զգեստներ հագած և հրեշների կամ այլ կերպարների նմանակելով շրջում են մի տնից մյուսը և խնդրում քաղցրավենիք, անվանում են guisers, իսկ սովորույթը՝ Guising («գայզինգ», անգլ.՝ guise՝ դիմակ, հանդերձանք, հումորային վերազգեստավորում կրել)։ Հելոուինի համար նախատեսված հանդերձանքները, ինչպես կարգն է, սկսում են վաճառել դեռևս օգոստոսին։

Հելոուինի հանդերձանքները զգալիորեն էվոլյուցիայի են ենթարկվել նախորդ դարի ընթացքում։ Նախապես կոստյումները տգեղ և խիստ նիհար մարդկային դեմքերի կերպարանքով էին։ Դա ավելի շատ երևում էր ոչ տոնական և սարսափեցնող։ Սակայն արդեն 2000 թվականի սկզբին բոլոր կոստյումները կրում էին ավելի վառ կերպարներ, և տոնը վերածվեց շոուի։

ԱՄՆ-ի մանրածախ առևտրի ինստիտուտի հետազոտությունը ցույց է տվել, որ 2005 թվականին ամերիկացիների 53,3 % ծրագրել են գնել դիմակահանդեսային կոստյում Հելոուինի համար և մտադիր էին ծախսել միջինը 38 դոլլար 11 ցենտ։ Կոստյումներից ստացված ընդհանուր եկամուտը կազմել է $3,3 մլրդ. 2005 թվականին և $4,96 մլրդ.՝ 2006 թվականին։ 2009 թվականին՝ տնտեսական ճգնաժամի ժամանակ, միջին քանակը հելուինական հարմարանքերի վրա ծախսված գումարի կրճատվել է 15 % 2008 թվականի համեմատ և կազմել է 56 դոլար 31 ցենտ։

Հելոուինի հանդերձանքների հիմնական թեման տարբեր չար ոգիներն են և գերբնական կերպարները, սակայն տարածված են նաև լրիվ կամայական թեմատիկայի հանդերձանքները, չնայած, որ հիմնական մոտիվը շարունակում է մնալ ամենատարածվածը։ Այսպես 2000-ականներին Հելոուինին կարելի էր տեսնել ոչ միայն վամպիրների, մարդագայլերի կամ վհուկների, այլև փերիների, թագուհիների, փոփ մշակույթի գործիչների և նույնիսկ սեքսուալ թեմայի դերակատարությամբ հանդերձանքներ։

 

Հելոուինի ժամանակ քաղցրավենիք խնդրելն (անգլերեն` Trick-or-treating) ընդունված արարք է, որն անում են զգեստավորված երեխաները։ Նրանք այցելում են տնից տուն, որպես հյուրասիրություն խնդրում են կոնֆետներ (որոշ տեղերում` փող) հարցնելով՝ "Trick or treat?" (Խորամանկություն թե՞ հյուրասիրություն)։

 

Քանզի տոնը նշվում է խնձորի հավաքի ժամանակ, հիմնական քաղցրավենիքները կապված են խնձորի հետ։ Հատուկ տոնի առթիվ պատրաստում են խնձորից կարամել, խնձորի խյուս (ավելացնում են երբեմն ընկույզ), խնձորի իրիսներ։ Նախկինում կար ավանդույթ տալու երեխաներին խնձորից կոնֆետներ, բայց այն շուտ մոռացվեց քաղաքային լեգենդի պատճառով, որը պատմվում էր, որ այդ կոնֆետների մեջ չար մարդիկ ասեղներ են դնում։ ՉՆայած նմանատիպ պատահարներ եղել են գրանցված մի քանի անգամ, նրանք երբեք չեն բերել լուրջ հետևանքների։ Շատ ծնողներ վստահ էին, որ այդ դեպքերը կազմակերպվել էին ԶԼՄ-ների կողմից, որոնք աճեցրել են հիստերիա սուտ լուրերի հիման վրա։

 

Բուն երկրներում

•   ԱՄՆ
•   Ավստրալիա
•   Բոսնիա և Հերցեգովինա
•   Բրազիլիա
•   Գերմանիա
•   Դոմինիկյան Հանրապետություն
•   Իռլանդիա
•   Իտալիա
•   Լեհաստան
•   Կանադա
•   Հարավային Կորեա
•   Հոնկոնգ
•   Ճապոնիա
•   Միացյալ Թագավորություն
•   Մեքսիկա
•   Նորվեգիա
•   Նոր Զելանդիա
•   Շվեդիա
•   Շվեյցարիա
•   Չինաստան
•   Չեխիա
•   Ռումինիա
•   Սինգապուր
•   Սլովակիա
•   Ֆիլիպիններ
•   Ֆինլանդիա
•   Ֆրանսիա

Որոշ երկրներում

•   Էստոնիա
•   Լիտվա
•   Լատվիա
•   Կիպրոս
•   Հունաստան
•   Ռուսաստան
•   Ուկրաինա

Արգելք

Դպրոցներում՝   Մոնղոլիա

Հելոուինը Հայաստանում նշվում է արդեն մի քանի տարի։ Բայց Հելոուինյան օրենքները դեռևս քիչ են տարածված։ Նշում են հիմնականում երիտասարդները, մարդիկ հանդերձվում են սարսափազդու հագուստներով ու շրջում քաղաքների կենտրոնական փողոցներում։ Հաճախ Երևանի ակումբներում Հելոուինի օրը անցկացվում են տոնախմբություններ։