इंडो-युरोपियन भाशा पंगड

तातूंत एकमेकांकडेन सारकेपण आशिल्ल्या भासांचे जायते पंगड आसात. मराठी-कोंकणी-गुजराती-हिंदी, इंग्लीश-जर्मनी-डच, फ्रेंच-पुर्तुगेज-स्पेनिश-इटालियन हीं हातूंतल्या कांय परिचित पंगडांचीं नांवां.

हें सारकेपण खंयच्यान आयलें आनी ताचो अर्थ किदें, हे प्रस्न जायत्यो भासो येवपी कांय जिज्ञासूंच्या मनांत केन्ना केन्नाय उप्रासताले, तूण तांची जाप कोणांकूच मेळूंनासली. असल्या प्रस्नांची नेमकी जाप रोखडी मेळय ना. पूण तर्क करून ती चूक कांय बरोबर हें वळखूं येता. सर विल्यम जोन्स हाणें 2 फेब्रुवारी 1786 दिसा कलकत्त्याचे एशियाटिक सोसयटी मुखार मांडिल्ली कल्पना हो एक अशेच तरेचो तर्क आशिल्लो. भारतांत संस्कृतचो अभ्यास करतकच, तिचें फारसी, ग्रीक, लॅटीन हांचेकडेन आसपी सारकेपण ताच्या लक्षांत आयलें, आनी हें सारकेपण फकत योगायोगाचें नासून ह्यो भासो आयज अस्तित्वांत नाशिल्ले खंयचे तरी एके मूळ भाशेपसून आयल्या आसतल्यो, अशें मत ताणें पगटायलें.

त्याच सुमाराक असले तरेचे विचार युरोपांतल्या कितल्याशाच भाशापंडितांच्याय मनांत येताले. आपल्याक दोन वा चड भासांत दिसून येवपी हें सारकेपण आसा तरी खंयचें, कसले तरेचे आनी कितलें हाचो अभ्यास तांणी सुरू केलो. भासांच्या तुलनात्मक अभ्यासाची हीच सुरवात जावन आसा. तेउपरांत ही सगळीं साम्यस्थळां मतींत घेवन तांचें मूळ रूप निश्चित करपाचे वा ताचो अदमास घेवपाचे यज्ञ सुरू आसा. हीच इतिहासीक अभ्यासाची सुरवात. आयचो वा पुर्विल्लो पुरावो घेवन, ताच्या रुपांचे सुळेन सगळ्यांत पोरनें रूप नक्की करून, आद्य भाशेचें चडांत चड सुसंगत पुनर्घटित रूप थारावपाचे यज्ञ जावपाक लागले.

युरोपीय भासांचे तुळेंतल्यान ह्या अभ्यासाक सुरवात जाली, पूण संस्कृतचो सोद लागमेरेन हातूंत व्हडलिशी उदरगत जावंक पावलीना. ताचे उपरांत मात हे उदरगतीक नेट आयलो. श्रेगेल् हाचो संस्कृत भाशेवयलो ग्रंथ (1808), बॉप हाचें तुलनात्मक व्याकरण (1833), रास्क, ग्रिम, व्हेर्नर हांचें ध्वनीविशींचें संशोधन, सोस्यूर हाचो इंडो-युरोपियन स्वरपद्धती वयलो प्रबंध (1879),ब्रुगमान आनी मेथ्ये हांची तुलनात्मक व्याकरणां (1897, 1916) हे ह्या विशयांतले म्हत्वाचे पांवडे आसात.

संस्कृताच्या सोदाक लागून ह्या अभ्यासक नेट येवपाचें कारण म्हळ्यार संस्कृत भाशेन व्यंजन-वेवस्था आनी रुपविचार व्हड प्रमाणांत तिगोवन धरल्यात. तशेंच संस्कृत व्याकरणकारांनी आपलें भाशेंचें सुक्ष्म आनी बिनचूक पृथ्थकरण खूब पुर्विल्ल्या काळांतूच केल्लें.श्र्लेगेलसारक्या कांय सुवातीच्या अभ्यासकांक तर संस्कृत हेंच ह्या भासांचें आद्यरुप दिसलें, पूण ती तांची चूक आशिल्ली.

संस्कृत, ग्रीक, लॅटीन, जर्मानिक, स्लाव्ह, हांचे तुळेंतल्यान पुनर्घटित जाल्ल्या ह्या रुपाक ‘इंडो-युरोपियन’ हें नांव मेळ्ळें. कांय लोक ताका ‘इंडो-जर्मानिक’ जाल्यार कांय जाण ‘इंडो-हिटाइट’ म्हणटात.

खासा अभ्यासा उपरांत दिसून आयलें की आयर्लंडसावन आसामा मेरेन पातळिल्ल्या ह्या भासांक कांय भासो एकमेकां कडेन खास लागींच्यो आसात. म्हळ्यार तांचीं स्वताचीं अशीं कांय भाशिक खाशेलपणां आसात. ह्या शाखांभितरूय कांय एकमेकांकडेन लागींच्यो आसात. इटालिक आनी केल्टिक/ बाल्टिक आनी स्लाव्हिक. सगळ्याच भासांचो पुरावो पुर्विल्लो ना. कांय भासांचो इ. स. प. 2000-1500, जाल्यार कांय भासांचो 16-17 व्या शतमानंतलो आसा. ज्यो भासो उसरा लिपीबद्ध जाल्यो, तांचे विशीं हें घडून आयलें. संस्कृताभशेन मुखपरंपरेचो वापर करून पोरनी भास तिगोवन दवरपाचें काम कोणेच केलेंना.

ह्यो इकरा आसून तांचो काळ, आवांठ आनी खाशेलपणां अशीं आसात:

इंडो-इरानियन वा आर्यन:

शाखा वैदिक आनी पूर्विल्ली इराणी भास हांचेपसून तयार जाल्या. वैदिक भाशेचो काळ इ. स. प. 1500-1200 आनी इराणी भाशेचो काळ इ.स.प. 1000-600 आसूं येता. वैदिक भाशेचे परिवर्तन फुडें इंडो-आर्यन भाशेंत जालें. पुर्विल्ले इराणी भाशेचे एक रूप ‘अवेस्ता’ ह्या धर्मग्रंथांत जाल्यार दुसरें दारियवहच्या (इ.स.प. 522-486) शिलालेखांत मेळटा.इंडो-इरानियन शाखेन जरी इंडो-युरोपियनची व्यंजनवेवस्था खासा तिगोवन धरिल्ली आसली, तरी अ, आ, ए, ओ ह्या स्वरांचें वेगळेपण तिका राखूंक आयलेंना. इ, उ, र आनी कंठ्य व्यंजनां हांचे उपरांत इंडो-युरोपियन भाशेंचो स चो श जावप, स्वरांत नामांक षष्ठी भौवचनी नाम् हो प्रत्यय लागप, हीं ह्या शाखेची खाशेलपणां आसात. ग्रीक: ग्रीसांत ज्यो भासो उलयतात तातूंत जायत्यो बोली भासो आसात आनी त्यो सगळ्यो सारक्या पांवड्यांच्यो आसात. पुर्विल्ले ग्रीक भाशेचें एक ग्रंथीक रुप होमरच्या काव्यांत सांपडटा (इ.स.प. 850). हे भाशेंत ऋ, लृ चे अर्, रा;अल्, ला जातात. भ, ध हे महाप्राण नात, स चो ह जाता जाल्यार स्वरमध्यस्थ नश्ट जाता. इटालिक: रोमन साम्राज्याची लॅटीन, भोंवतणच्या वाठारांत पातळून तिचीं जाल्लीं परिवर्तनां इटालियन, फ्रेंच, स्पेनीश, पुर्तुगीज, प्रोव्हांसाल, रुमेनियन ह्या रुपांत आयज दिसतात. इटालिकची लॅटीन आनी ऑस्को-अंब्रियन हीं दोन रुपां आसता. ऑस्को-अब्रियनचे अवशेश उल्लेख करपासारके नासून लॅटीन भआशेकूच पर्जळीत फुडार लाबलो. लॅटीन भाशेचो पुरावो इ.स.प. 800 तलो आसा. इटालिक भाशेंत न, म, र, ल ह्या इंडो-युरोपियन स्वरांचे एन्, एम्, ओर्, ओल् जातात. भ, ध, घ चे फ, थ ख जातात. स्वरमध्यस्त स चो पयलीं झ आनी उपरांत र जाता.

केल्टिक: भाशेचे तीन भेद ब्रिटोनिक (वेल्श, कॉर्निक, ब्रतों) गोल्वा आनी ग्लिक हे आसात. ह्या भासांत इंडो-युरोपियन भासांतल्या ई चो ए, र आनी ल हांचे रि आनी लि, आद्य आनी स्वरमध्यस्त ष ना जावप, ब चो ग्व आदी जातात.

जर्मानिक: हातूंत गॉथिक, उत्तर जर्मानिक (आइसलँडिक, नॉर्वेजियन आदी) आनी अस्तंत जर्मीनिक (हाय आनी लो जर्मन, अँग्लो-सॅक्सन,इंग्लीश, डच आदी) येतात. जर्मानिक भाशेंत म, न, र, ल ह्या इंडो-युरोपियन स्वरांचें उम, उन, उर, उल जातात. इंडो-युरोपियन भाशेंत प, त, क आनी फ, थ, ख, चे घर्षक, इंडो-युरोपियन भाशेंत ब, द, ग, चे प, त, क आनी पयलीं येवपी स्वराचेर आघात नासल्यार प, त, क सघोष जावप आदी.

'बाल्टिक:' हाचे पुर्विल्लो प्रशियन (आतां मृत) आनी लेटो-लिथुएनियन हे भाग आसात.हांचो सगळ्यांत पोरनो वापरपा सारको पुरावो सोळाव्या शेंकड्याच्या मध्यांतलो आसा.

स्लाव्हिक: स्लावहिकच्यो तीन उपशाखा आसात: दक्षिण (बल्गेरियन, सर्बो-क्रोएशियन,स्लोव्हिनियन), अस्तंत (चेक, स्लोव्हाक, पोलिश, वैदिक) आनी उदेंत (ग्रेट रशियन, व्हायट वा बायलो रशियन, युक्रेनियन) ह्यो सगळ्यो भासो एकामेकांक सामक्यो लागींच्यो आसात.

बाल्टिक आनी स्लाव्हिक भासांतलें सारकेपण मतींत धेवन तांची ‘बाल्टो-स्लाव्हिक’ अशी एकूच शाखाय मानतात. इंडो-युरोपियन भाशेंत न स्वराचो लिथुएनियन भाशेंत इन आनी स्लाव्हिक भाशेंत एं जाता, स्वरमध्यस्त व्यंजनयुग्मां फकत व्यंजनां जातात, षष्ठी एकवचनाच्या जाग्यार पंचमीचो उपेग आदी. आर्मोनियन: हे भाशेच्यो बोली दक्षिण कॉकेशन वाठारांत आनी भोंवतणच्या वाठारांत उलयतात. तिचो पुरावो पांचव्या शतमानासावन मेळटा. इंडो-युरोपियन न, म स्वरांचे अन्, अम जावप, अंत्य अवयावाभायर हेरकडेन इ ना जावप, इंडो-युरोपियन सघोष व्यंजनां निर्घोष जावप, हीं आर्मेनियनची खाशेलपणां आसात. आल्बेनियन: आल्बेलियन भाशेची माहिती पंदराव्या शतमानासावन मेळटा. ती बरीच उत्क्रांत जाल्ली आसून तिच्या शब्दसंग्रहांत लॅटीन,ग्रीक, तुर्की, स्लाव्हिक आनी इटालियन शब्दाचो आस्पाव आसा. इंडो-युरोपियन ए, चो ओ, ओ चो आ, स चो श जावप, अनिनासिका उपरांत अघोष व्यंजन सघोष जावप हीं हे भाशेचीं खाशेलपणां आसात.

तोखारियन: चिनी तुर्कस्तनांत कांय बरपावळ सांपडली. हे बरपावळीचे अवशेश एकामेकां पसून पयस आशिल्ल्या दोन भाशांचो आसून पुरावो सातव्या शतमाना सावन धाव्या शतमानामेरेनचो आसा. तांचें बरोवप भारतीय लिपींत आसून बौद्धधर्मीय आसा.

हिटाइट: हिटाइट साम्राज्याचें शासकीय बरपावळीच्या अभ्यासावयल्यान अशें दिसता, की ताची एक भास इंडो-युरोपियन पंगडांतलीं आसा. हे साम्राज्य इ.स.प. सुमार 1900 त उदयाक आयलें आनी सातशीं वर्सां तिगून उरलें. हिटाइटचे नमुने ह्या दोन तोंकांच्या मदलें आसात. एशिया मायनरांत बोघाझ-कयला विटांचेर बरयल्लो कांय मजकूर जे इंडो-युरोपियन भाशेंत आसा, तिका हें नांव दिलां. कांय शब्द, रुपविचार, उच्चारांची खाशेलपणां हांचेवेल्यान ही भास इंडो-युरोपियन आशिल्ल्याचें दिसून येता. इंडो-युरोपियन व्याकरण- ध्वनिपद्धत: इंडो-युरोपियन खूब स्वरव्यंजन समृद्ध आसा. ऱ्हस्वदीर्घ आ, इ, उ, ए, ओ आनी * अ हे शब्द आनी आइ, अइ, आउ, * अउ, एइ, एउ, ओइ, ओउ (आ, ए, ओ, ऱ्हस्व वा दिर्घ) हे संयुक्त स्वर तातूंत आसात. न, म, र, ल हे केन्नाय स्वरूय आसूंक शकतात, जाल्यार इ आनी उ हांचो व्यंजना सारकोय वापर जाता. व्यंजनां अशीं आसात: स्फोटक- क, ख, ग, घ; मृदुतालव्य, शुद्ध आनी ओष्ठ्य- च, छ, ज, झ; त, थ, द, ध; प, फ, ब, भ घर्षक- स, झ अर्दस्वर- य, व कंपक – र, पार्श्विक- ल अनिनासिक - म, न,, ञ, ङ. शब्दांतलो एक स्वर आघातयुक्त आसता.

रुपविचार: हे भाशेंत विकारयुक्त आनी विकार शुन्य अशीं दोन तरेचा रुपां आसात. विकारयुक्त रुपांचे दोन प्रकार आसतात. मूळ अर्थसूचक विकार विरयत रुप म्हळ्यार धातू आनी प्रत्यय, उपसर्ग हांता लागून सिद्ध जाल्ले रूप हें वाक्यांतलें कार्यक्षम रूप.

नाम आनी क्रियापद वेगळें आसलें तरी कार्याप्रमाण एकूच धातू कसलेय रूप घेवंक शकता. नाम तचेतन (स्त्री वा पुरुशवाचक) आनी अचेतन आसता. विभक्ती प्रत्ययाक लागून ताचें कार्य स्पश्ट जाता. नाम, सर्वनाम, विशेशण हांचो रुपांचे नदरेन एकूच वर्ग आसता. दोन नाम धातूंचो समास जाव येता आनी तातूंतल्यान आद्यपदाक विकार जायना. क्रियापदाची विकार प्रकिया क्लिश्ट आसा. क्रियापद पूर्ण, अपूर्ण, चालू ह्यो अवस्था दाखोवपी आसात. परनिश्ठ आनी आत्मनिश्ठ हे दोनूच प्रयोग आसून कर्मणी प्रयोग फुडें दरेक भाशेंत स्वतंत्रपणान सिद्ध केलो. विकारक्षम शब्दांचे कार्य स्पश्ट आशिल्ल्यान वाक्य रचनेंत तो खयूंय येवंक शकता. उच्चारांत बदल करून प्रस्न वाचक विधान आनी ‘न’ सारकें रूप लावन नकारार्थी विधान तयार जाता.

ही भाशीक पद्धत वेगवेगळ्या भासांत सामक्या भिन्न मार्गांनी बदलली. व्यंजनपद्धत सोपी जाली. कांय स्फोटक, खास करून महाप्राण नश्ट जावन तांच्या जाग्यार घर्षक आयले. मुळांत नाशिल्ली व्यंजनयुग्मां आयलीं. मृदुतालव्यात एकूच माळ उरली. स्वरपद्धत कांय भासांत समृद्ध जाली, जाल्यार संस्कृतसारक्या कांय भासांत ताची उदरगत जाली ना. आघात नश्ट जालो वा थारावीक अवयवाचेर थिरावलो.

अशे तरेन रुपपद्धत सोपी आनी नियमित जाली. तातूंत स्वरविकारक व्हडलीशी सुवात उरलीना. ध्वनिपरिवर्तनाक लागून जाल्लो गोंदळ पयस करपाखातीर नवे प्रत्यय, नव्यो प्रक्रिया हांचो आदार घेवचो पडलो. आयज इंडो-युरोपियन भासो संवसारांत सगळ्याक फुडारिल्ल्यो आसात. गुंतागुंतीचो समाजीक वेव्हार परगटावपाचें बळगें तांच्यांतल्या श्रेष्ट भासांत दिसून येता.

इंडो-युरोपियन खूब स्वरव्यंजन समृद्ध आसा. ऱ्हस्वदीर्घ आ, इ, उ, ए, ओ आनी * अ हे शब्द आनी आइ, अइ, आउ, * अउ, एइ, एउ, ओइ, ओउ (आ, ए, ओ, ऱ्हस्व वा दिर्घ) हे संयुक्त स्वर तातूंत आसात. न, म, र, ल हे केन्नाय स्वरूय आसूंक शकतात, जाल्यार इ आनी उ हांचो व्यंजना सारकोय वापर जाता. व्यंजनां अशीं आसात: स्फोटक-क, ख, ग, घ; मृदुतालव्य, शुद्ध आनी ओष्ठ्य- च, छ, ज, झ; त, थ, द, ध; प, फ, ब, भ घर्षक- स, झ अर्दस्वर- य, व कंपक – र, पार्श्विक- ल अनिनासिक - म, न,, ञ, ङ. शब्दांतलो एक स्वर आघातयुक्त आसता.

हे भाशेंत विकारयुक्त आनी विकार शुन्य अशीं दोन तरेचा रुपां आसात. विकारयुक्त रुपांचे दोन प्रकार आसतात. मूळ अर्थसूचक विकार विरयत रुप म्हळ्यार धातू आनी प्रत्यय, उपसर्ग हांता लागून सिद्ध जाल्ले रूप हें वाक्यांतलें कार्यक्षम रूप. नाम आनी क्रियापद वेगळें आसलें तरी कार्याप्रमाण एकूच धातू कसलेय रूप घेवंक शकता.नाम तचेतन (स्त्री वा पुरुशवाचक) आनी अचेतन आसता. विभक्ती प्रत्ययाक लागून ताचें कार्य स्पश्ट जाता. नाम, सर्वनाम, विशेशण हांचो रुपांचे नदरेन एकूच वर्ग आसता. दोन नाम धातूंचो समास जाव येता आनी तातूंतल्यान आद्यपदाक विकार जायना. क्रियापदाची विकार प्रकिया क्लिश्ट आसा. क्रियापद पूर्ण, अपूर्ण, चालू ह्यो अवस्था दाखोवपी आसात. परनिश्ठ आनी आत्मनिश्ठ हे दोनूच प्रयोग आसून कर्मणी प्रयोग फुडें दरेक भाशेंत स्वतंत्रपणान सिद्ध केलो.विकारक्षम शब्दांचे कार्य स्पश्ट आशिल्ल्यान वाक्य रचनेंत तो खयूंय येवंक शकता. उच्चारांत बदल करून प्रस्न वाचक विधान आनी ‘न’ सारकें रूप लावन नकारार्थी विधान तयार जाता.

ही भाशीक पद्धत वेगवेगळ्या भासांत सामक्या भिन्न मार्गांनी बदलली. व्यंजनपद्धत सोपी जाली. कांय स्फोटक, खास करून महाप्राण नश्ट जावन तांच्या जाग्यार घर्षक आयले. मुळांत नाशिल्ली व्यंजनयुग्मां आयलीं. मृदुतालव्यात एकूच माळ उरली. स्वरपद्धत कांय भासांत समृद्ध जाली, जाल्यार संस्कृतसारक्या कांय भासांत ताची उदरगत जाली ना. आघात नश्ट जालो वा थारावीक अवयवाचेर थिरावलो.

अशे तरेन रुपपद्धत सोपी आनी नियमित जाली. तातूंत स्वरविकारक व्हडलीशी सुवात उरलीना. ध्वनिपरिवर्तनाक लागून जाल्लो गोंदळ पयस करपाखातीर नवे प्रत्यय, नव्यो प्रक्रिया हांचो आदार घेवचो पडलो. आयज इंडो-युरोपियन भासो संवसारांत सगळ्याक फुडारिल्ल्यो आसात. गुंतागुंतीचो समाजीक वेव्हार परगटावपाचें बळगें तांच्यांतल्या श्रेष्ट भासांत दिसून येता.