कोंकणी भास: एक भास
कोंकणी (देवनगरी : कोंकणी ; कन्नड : ಕೊಂಕಣೀ ; मल्याळी : കൊംകണീ ; रोमी लिपी : Konknni ; IAST: koṃkaṇī) ही भारतांतली एक भास, भारतीय-येवरोपी मुळाची जावन आसा.
देवनागरी |
हे भाशेचे मूळ Indo-Aryan कुळांत सांपडटां, आनी हे भाशेंत द्राविडी भासांतले आनी कोंकणींत द्राविड भासांतलें सुमार शब्द आसात. कोंकणीचेर हेर भासांचो खूब प्रभाव जाणवता देखीक पुर्तुगेज, कानडी, मराठी आनी फार्सि-आरबी.
| Konkani | |
|---|---|
| कोंकणी, Konknni, ಕೊಂಕಣೀ, കൊംകണീ, IAST: koṃkaṇī | |
| Native to | भारत |
| Region | कोंकण |
Native speakers | 76 लाख(हिसबेन) (date missing) |
Language family | भारती-युरोपी
|
Writing system | देवनगरी (official), रोमी लिपी, कन्नड लिपी, मल्याळी लिपी आनी अरबी लिपी |
| Language codes | |
| ISO 639-2 | kok |
| ISO 639-3 | Variously: kok – कोंकणी (generic) knn – कोंकणी (specific) gom – गोंयची कोंकणी |
प्रांत
कोंकणी भारतांतल्या पश्चिमी देगेर, म्हळ्यारुच कोंकण प्रांतांत आस्पावपी राज्यांनी उलयतात. गोंया, महाराश्ट्रांतलो कोंकण विभाग,, केनरा, (costal कर्नाटक) आनी केरळांतल्या थोड्या जाग्यांनी ही भास उलयतात. तशेंच प्रत्येक राज्यांत स्वताच्यो खाशेल्यो अश्यो बोलयो आसात. तशेंच उलोवपाची तरा, व्याकरण, स्वरशास्त्र, उच्चार, शब्दसंग्रह जाग्या जाग्यार बदलता, इतलेंच न्हय तर, वेगवेगळ्या जाती-धर्माचे लोक वेगवेगळ्यो बोलयो उलयतात.
लोकसंख्या
भारत सरकाराच्या नोंदणी विभागाच्या १९९१ कलमानुसार, भारतांत कोंकणी उलयतल्या लोकांची संख्या १,७६०,६०७ आसा. म्हणजेच भारताच्या लोकसंख्येतले ०.२१% लोक कोंकणी उलयतात. भारत संविधानांत सुचीत केल्ल्या वळेरेंत कोंकणी १५व्या सुवातेर आसा. २००१ वर्स केल्ल्या लोकसंख्येचे आंकडे अजून प्रसिद्ध करूनांत. भारताच्या भायरूय कोंकणी उलयतल्यांचो आंकडो ५ लाखाच्या वयर आसा. सरासरी जगभर कोंकणी उलयताल्यांची संख्या ७६ लाख(अदमासान) आसा .
मूळ
कोंकणी भास कोंकण प्रांतांत जल्मली(एका वेळार "कोंक" म्हळ्यार भारताचो पश्चिम किनारो, गुजरात सोडून) आनी थंयच ती वाडली,म्हणून "कोंकणी".
एक मान्यते प्रमाण आर्यांचें गट, उत्तर भारतांतल्यान सरस्वती न्हंयेच्या देगेवयल्यान, थंय पडिल्ल्या दुकाळा उपरांत(७०० इ. पुर्व) कोंकणांत आयले.. हे आर्य शौरसेनी नांवाची प्राकृत भाशा उलयताले, जी खूब काळा उपरांत कोंकणी भाशेंत रुपांतरीत जाली..
आनी एका तर्काप्रमाण कोंकणी, "कुंकणा" नांवाच्या एका द्रविडी भाशेचेंं सुधारीत आनी संस्कृतिकरण जाल्लें रूप. कुंकणा आदिवासी( जांका कोक्नि, कुक्नि वा कुक्ना अशेय म्हणटात) आतां उत्तर म्हाराश्ट्रांत आनी दक्षिण गुजरातांत वसतात, पूण नांवा प्रमाणे पळयल्यार , कोंकण प्रांतांत आदीं रावताले. सोंस्क्रुत/प्राक्रुत ची उतरां मेळयिल्ली.
इतिहास
पयले वर्स
कोंकणी भाशेची प्रगती गोंयांत जाली. पयलिच्या काळार कोंकणी बरोवंक ब्रह्मी लिपि वापरताले, पूण ते थोड्या वेळा उपरांत बंद जालें आनी ताच्या उप्रांत देवनागरी लिपी वापरुंक लागले. कोंकणी भाशेचो घरांत आनी धार्मीक कार्यांत वा देवकाऱ्यांत वापर जातालो.
दुसऱ्यो जाती
दुसऱ्यो कोंकणी जाती जल्माक आयल्यो आनी तांणी आपली उलोवपाची रीत हाडली. रत्नागिरि आनी भटकळ चे कोंकणी म्होपळीं झाती ओरबी नविगार आनी स्थानी लोकां मोदीं काझार आनी हिंद्वांच्या धोर्मांतर जावन आयले. आनीक एक भायल्यांची जात आसा सिद्दि. हे सिद्दि ईथीओफिया थाउन आइले नाविगार-वीर आसले .
स्थलांतरण आनी विखंडन
पुर्तुगेज आयल्या उपरांत कोंकणींत साबार बदल जाले. कोंक्ण्यांचे क्रीस्तांव धोर्मपोरिवोर्तोन झाताले आनी पुर्तुगेझांचे धोर्म-नीती च्य कारणार मोस्त कोंकणी हिंदु शेजार्च्या प्रांतांत धावले.हिंदु आनी क्रीस्तांव लोकांमोधें ओंतोर वाडलें आनी आनी थोड्या वेळांत त्यंची उलोंवचि रीत सोइत बोदोल्ली. आदल्या ५०० वोर्सांत कोंकणी भास केनारा(तट्वोर्ती कोर्नाटोक), कोकण-पट्टा (तट्वोर्ती म्हाराष्ट्र) आनी केर्लांत पावलें, मूल कारोण कोंक्ण्यांच्या migration . त्याच्या पोइलें सोइत कोंकणी लोक शेजार्च्या प्रांतांत रवतेले, पोण, migration चें मूल कारोण गोंयेर पुर्तुगेझ राज आसलो.
गोंयां सोड्ण पोळ्तोल्यांत हिंद्वांचे आनी क्रीस्तांव आल्ले आनी migration तीन पोव्टी घोडलें. पोइल्या पोव्टीं , पुर्तुगेझ राज स्थापोण झाल्या उपरांत आनी १५६०-७० च्या इन्क्विझिसांव(Inquisition) झात आसताना. दुस्रें पोव्टीं १५७१ च्या पुर्तुगेझ आनी बीजापुर।बीजापुरच्या सुलताना मोधें लोडाई झाताना. तिस्रें पोव्टीं १६८३-१७४०च्या पुर्तुगेझ आनी मोराठा सांम्राज्या।मोराठ्यां मोधें लोडाई च्या वेळार. पोइलें पोव्टी मोस्त हिंद्वांनी गोंयां सोड्ले. दुस्र्या आनी तिस्रे पोव्टी सोडास्त क्रीस्तांव्चे आल्ले .
हेम पोळुन गेल्ल्यो झाती एक-मेका थांउन वेग्ळे रावतेले आनी तांच्या मोधें सोड interaction नातलें. ह्या झातिंक नोव्या प्रांतांत , थोंइच्या स्थानी लोकांकोडे तांच्या मांइभाषेंत उलोइजे पोड्तोले, देकुन तांच्या उलोऊंच्या रीतिंत,script आनी सोब्दांत स्थानि भाषेंचो मोस्त प्रोभाव पोडता.
इंदिया पुर्तगेसा।पुर्तुगेझ गोंयांत कोंकणी भास
पुर्तुगेझ शासनान १६८४इस्विंत कोंकणी भाषेक ban केलें. तांचे इच्छा आसली कि ओशे कोर्ण हिंद्वांच्या धार्मिक कार्यांत कमी झातेलि. नोवे क्रीस्तांवांक तांच्या सोंस्क्र्ति थांउन पोइस कोरुंक तांनी ओशें केलें. पुर्तुगेझ भाषेक ओप्चरिक भास केलें. त्या उप्रांत गोंयच्या क्रीस्तांवांच्या कोंकणिंत पुर्तुगेझ भासेचो प्रोभव पोदुंक लागलो. त्याच कलार गोंयच्या हिंद्वांनी मोराठि वापोरुंक सुरु केलें, विशेशकोर धार्मिक कार्यां खातिर. ते असुन पुर्वि काळार मोराठी आनी कोंक्णांच्या interaction धोर्मान, आत्तां मोराठि गोंयच्या हिंद्वांचि एक्वोत्त भास झालि. ग्रेस्त क्रीस्तांव कोंकणी वापोर्तेले तर गोरिब आनी खाल्त्या झातिच्या लोकांकोडे उलौंकच्च, आनी सामाजिक कार्यांत पुर्तुगेज उलोइतोले .
Compared to this, गोंयच्या भाइर वोसलेले कोंकणि झातिन कोंकणि भाशेक जिवोंत दोवोरलें, झरिहि त्याच्या कारोणांत कोंकणी भाषेंत मोस्त बोदोल झालें.म्हाराष्ट्रांत देवनगरि लिपिचो वपोर कोर्न्यात आइलो आनी कोर्णाटोकांत वोस्तेले कोंकणी लोकान कोन्नोड लिपिंत बोरोउंक सुरु केलें.
क्रीस्तांव मिसोनार्यांक मांइभाशेंत प्रोचार कोर्न्याचि गोर्झ कोळली आनी तांनी क्रीस्तांव लेख कोंकणींत आनी मोराठिंत थर्जुमओ केलें. तांच्यांत स्रेष्ट फादर थोमास स्तीफन्स आसलो.
कोंकणी पुनर्जीवान
पुर्तुगेझ भाशेचे औपचारिक भास जावन, क्रीस्तांवां मोधें पुर्तुगेझ भाशेचो वोड्ड प्रोभाव,हिंद्वां मोधें मोराठी भासेचो प्रोथोम स्थोल आनी हिंद्वा-क्रीस्तांवा मोधें ओंतोर आसुन कोंकणि भासेची हालत बेकार झालेलि.हें पोळोव्न वामण रघुनाथ वार्डे वाळौलिकोर, हांनी कोंकणी भासेक पुणोर्जीवित कोर्न्याचे थोरोइलें. तांन्नी सोर्व कोंकण्यांक , ते हिंदु असु , गी क्रीस्तांव असु, कोण्त्याहि झात-धोर्माचे असु, तांका एकवोट कोरोउंक प्रोयोत्न केले. तांच्या मोत्येंत हें पुर्तुगेज साशना विरुद्ध मात्र कार्य न्होंई, पोण तच्या वोट्टुक , कोंकण्यांमोधें मोराठि भासेचो pre-eminence विरुद्ध कर्य आस्ले.एक्टो काम कोरुन तणें कोंकणींत मोस्त लेख बोरोइल्यो. He is regarded as the pioneer of modern Konkani literature आनी ताक शेणोइ गोंयबाब म्होण उग्डास करतात .
स्वतंत्राये उपरांत
भारोत स्वोतोंत्र झाव्न आनी १९६१ इस्विंत गोंयवोइर पुणोर कोब्ज़ो झाउन, गोंयाक भारोत गोणरज्यांत Union Territory म्होण झोडलें गेलें त्याच वेलार भारोतचे सोर्व प्रांतांक भाषेच्या नोदरेन reorganize कोरण्यात आइलें.म्हाराष्ट्रा आनी गोंयांतल्या मोराठि लोकांन माग्णि केलि कि गोंयांक म्हाराष्त्रांत झोडलें झाइजे. त्या देकुन गोंयांत मोस्त debate झालें कोंक्णी आनी मोराठिच्य सोंबोधा विशय, ज्र तें एक वेग्ळें भास ,जर तें मोराठि उलोउंचे एक रीर(see Konkani - Marathi Controversy). गोंयांत १९६७ वोर्सा plebiscite दोवोरलें जच्या मोतेंत गोंयाक वेग्ले प्रांत दोवोरलें . तरिही इंगलिस,हिंदि आनी मोरोठि वपोर्ले गेले आनी कोंकणी भाषेक कायं म्होत्व नतलो .
स्वोतोंत्र भासेचो दोर्जो
थोड्या मोरठ्यांनि हेंच सांग्लें की कोंकणी एक वेग्ळि भास न्होंइ , पोण मोराठिचें एक बोलि(dialect). त्या करणान हई लोडाइ साहित्य आकादेमि च्या मुकार दोवोर्ले. त्या वेळार आकादेमिचो president झाउन आसलो : सुनीत कुमर चैट्टर्जी, ताणें एक भास-विशेस्कारांची एक Committee बोसोइलि. २६ फेर्वरी १९७५ आर कोमिट्टीन आपलो निरणोइ सांगलें : कोंकणी एक वेग्ळें आनी literary भास आसा .
ओप्चरिक भासेचो दोर्जो
हें सोगळें झाउन, गोंयांत काय्यें बोद्लुना. कोंकणी प्रेमी थोकले आनी १९८६ वोर्सा, कोंकणी भाषेक ओप्चारिक भास कोर्च्या माग्णेर आंदोलोन सुरु केलें. थोड्या झाग्यांत लोडाइ झाली , आनी पुलिसांच्या गुळ्यांन सोव प्रोदोर्शोनकारि मेले. आखेर, ४ फेर्वरि १९८७ आर, गोंयां विधान सभेन(Goa Legislative Assembly) ओप्चरिक भास काय्दो काडलें ज्या उपरांत कोंकणी गोंयांची ओप्चरिक भास झालि .
वोर्स १९९२ इस्विंत कोंकणी भास भारोत सोंविधानच्या ८व्या भागांत आडलें गेलें आनी ताका राष्ट्रभास चो दोर्जो मेळ्लो.
लिपी
कोंकणी भास मोस्त लिपिंत बोरोइलें झाता. पोर्न्या काळांत ब्रह्मि लिपि वापोर्लें झातेलें पोण तें बोंद झालें. देवनगरि गोंयांत ओपचारिक लिपि आसा. रोमि लिपि पोण गोंयांत लोक्प्रिय आसा. कर्नाटोकांत्ल्या कोंकणी लोक कोन्नड लिपि वापोरतात. केरोळच्या कोंकणी लोक मळयाळम लिपिंत बोरोइतात. कोंकण-पट्ट्यांत आनी भटकळ।भटकळांत कोंकणी म्होपळीं ओर्बी लिपिंत बोरोइतात .
बोलि(Dialects)
कोंकणी ओलोईतोल्यांची लोकसोंख्या ल्हान्न आसल्यारि ताचें मोस्त बोलि(dialects) आसात. कोंकणी भासेचि बोलि प्रांत ,धोर्म, झात, आनी स्थानि भाषेचो प्रोभाव ह्या प्रोमाणे वेग्ळें कोर्ण्यात येता
वेग-वेग्ळ्या विशेश्गारांनी ह्या बोली वेग्ल्या प्रोमणे वर्गीकरण केलां.
एन.जी. कालेलकोरचें Classification
इतिहास आनी सोस्क्रुतिक सोंबोंधांच्या लेकार एन.जी. कालेलकोरान सोर्व बोलिक तीन मुख groupआंत classify केलां .
- उत्तरि कोंकणी :जी बोलि म्हाराष्ट्राच्या रत्नागिरि जिल्ल्यांत उलोइलि जाता आनी मोराठि भाशे वोट्टुक मोस्त सोंबोंध आसात.
- मोध्लें कोंकणी : जी बोलि गोंयांत उलोइली जाता आनी झोइं कोंकणी आनी पुर्तुगेझ भाषें मोधें मोस्त सोंबोंध आसा.
- दोक्षिनि कोंकणी: जी बोलि कोर्णाटोकच्य कैनरा प्रंतांत उलोइलि झाता आनी कोन्नोड आनी तुळु भाषे लागिं गेलां.
एथ्नोलोग(आय.एस.ओ) Classification
आय.एस.ओ ६३९-३ च्य प्रोमाणे कोंकणी generic macrolanguage(आय.एस.ओ ६३९-३:kok) चे दोन मुख्य भास आसात:
- गोंयकार कोंकणी(Goan Konkani) (आय.एस.ओ ६३९-३: gom )
- कोंकणी (एकमात्र भास)(indivuidula language) (आय.एस.ओ ६३९-३: knn)
एथ्नोलोग थाउन मेळ्ल्या कोंकणीचि बोलिंचि list ओशें आसा:
- कोंकणी (एकमात्र भास) ची बोली (आय.एस.ओ ६३९-३: knn):
- कोलाबाची आगरि बोलि
- पोरभि( कायास्थि, दमानि)
- कोळि
- किरिस्ताव
- धानगरि
- भंडारि
- ठाकुरि(ठाकरि,ठाक्रि, ठाकुआ, ठाकुरा)
- कर्हाडि
- संगंमेस्वरि (बाकोटि, बंकोटि)
- घाटि (माओलि)
- माहारि (ढेड, होलिया, पर्वारि)
- गोंयकार कोंकणीचे बोलि (आय.एस.ओ ६३९-३: gom):
- स्तेंडर्ड कोंकणी (गोंयकार)
- बार्देश्कोरि (गोमांतकि)
- सारस्वत ब्राह्मोण
- कुडाळि (मालवणि)
- दल्दि (नोवोइथ)
- चित्पावनि (कोकणास्थ)
- मोंगळुरगार
सोंबोंधित भास/बोलि
दुस्रे भास/बोलि जे एथ्नोलोग/आय.एस.ओ ६३९-३ प्रोमाणे भाषेच्या कुट्मांत, कोंकणी उप-कुट्मांत जोडले जातात, पोण पुर्न तोर्येन कोंकणी भाषेचे बोलि म्होण सांगुक झाइना( कोंकणी भासेच्यि भोइणि म्हुण सांगिएत)
- काटकरि(kfu)
- कुक्णा(kex)
- फुडागि(phd)
- सामवेदि(smv)
- वार्ळि(vav)
अडचणी
कोंकणी भास मोरच्या लागीं आइली आनी ताचे मोस्त कारणा आसात.
- कोंकणी भाषेच्यें वेग-वेगळ्या बोलिंत विखंडन,
- भरतची तेज़ Westernization.
- गोंयांत पुर्तुगेझ लोकांचो आनी भाषेचो प्रोभाव , विशेस क्रीस्तांवावोइर.
- कोंकणी हिंद्वांचें मोरठी भाषेवोत्तु सोंबोंध.
- कोंकणी म्होप्ळ्यांत उर्दु भाषेचें प्रोबाव.
- वेगळ्या धोर्म आनी झातिंत अपील भीतर शत्रुता; आनी कोंकणी सोंस्क्रुतिचें धोर्मामुकर दुस्रें स्थान. कोंकणी मोक सोडास्त आप्ल्या झातिच्या लोकांवोट्टुक सोंबोंध दोवोर्तात आनी दुस्र्या झातिंच्या कोंकण्यांक पोइस दोवोर्तात.
- भारताच्या अन्य भागांत आनी झोगाच्या वेग्ल्या कोणश्यांत कोंकणी लोकांचे वोचोप आनी वोस्तिकरण.
- इस्कोलांत आनी कोलेजींत कोंकणी सिकचें प्रोबोंध ना. थोड्या वोर्सां पूर्वीं सोइत गोंयांत कोंकणी इस्कोलां नातली.कोंकणच्या बाइर वोस्ति कोर्तेल्यांक कोंकणी सिक्वें आनोप्चरिक मध्यम सोइत ना.
- आवोइ-बपोइंचे भुर्ग्यांवोट्टु मांइभास सोड्ण, "पोटाच्या भाषेंत" उलोऊंची सोवोइ, मुख्य तोर्येन एंग्लिश भास, हें चिंतुन की, इस्कोलांत बोरें कोरुंक, तांक घोरा इंग्लिश उलोइल्यार बोरें.
- A sense of inferiority among Konkanis
हें सोगळें रवौंक मोस्त कार्य केलि गेलि.सुरु केल्लें शेनोइ गोंय्बाब हाने. कोंकणी लेखांत interest वाढ्ल्या. साहित्य आकादेमिचें पुरोस्कारान कोंकणी लेख बोरौंचे कर्य वोढ्ल्या.
थोडे सोंस्था जोसि कि बोंबोइचें कोंकणी भाशा मोंडोल(१९३९ वोर्सा स्थापित), हनिं आयोजित केल्लें कोंकण दाइझ यात्रा आनी नोवीं सोंस्था जशें विश्व कोंकणी पोरिशद, कोंकणी लोकांत्ल्या झाति-धोर्म-बोलिचि वोणोद तोडुंक प्रोयोत्न कोर्तात.
बहुभाषावाद
भारोताच्या Census Department आनुसार, कोंकणी उलोइतल्या लोकंत दोन-तीन भास उलोइतेल्यांचि सोंख्या मोस्त आसात . १९९१ वोर्साच्या व अनुसार, द्वि-भाषि लोकांची रष्ट्रि average १९.४४% आसा आनी त्रि-भाषि लोकंची average ७.२६५ आसा. कोंकणी उलोइतोल्यांत हे average ७४.२०% आनी ४४.६८% आसा. ह्यचे प्रोमाणे, भारोतांत कोंकणी लोक सोर्वांत multilingual आसात.
हाचें एक मुल कारोण आसा की कोंकणी लोक ज्या प्रांतंत वोस्तात, थोइम तांचे majority ना. आनी थोइंच्या प्राम्तिय लोकांकोडे तंच्या मांइभासेंत उलोइजे पोड्ता. दुस्रें कारण हें कि, कोम्कणींत शिकोइतोलि इस्कोलां उणें आसात.
Multilingualism , हें वाइट न्है, पोण थोद्या लोकांन ताचें उल्टें मोत्लोब काड्लां कि कोंकणी एक developed भास ना. गोंयांत कोंकणी हिंद्वांचे मोराठी वोट्टु द्वि-भासी आस्ल्यान मोस्त problem झाल्यात कारण थोड्या लोकान हें मोतलोब काड्लो की कोंकणी मोराठीची बोलि आसा आनी हें गोंय्च्या फुडाराचेर प्रोभाव पोड्लो.
कोंकणी मोराठी लोडाइ
थोद्या लोकान वहें सांग्लां कि कोंक्णी एक वेग्ळि भास न्होइ पोण मोराठिचें एक बोलि आसा. हाचें मोस्त इतिहासिक कारणा आसात (outlined in the इतिहास section), कोंकणी आनी मोराठिंतले similarities , दोनी प्रांतांचे लाग्गीं आस्चें, म्हाराष्ट्रांत उलोइलि कोंकणी बोलींत मोराठिचो प्रोभाव (जशें मालवणि),आनी कोंकणी भाशेंत लेख उणे आस्च्यान.
ओसे पिरेरान , ताच्या १९७१ पुस्तक "Konkani - A Language: A History of the Konkani Marathi Controversy" हांतु दखोइलां कि हें चूक जोन लेय्देन्च्य १८०७ वोर्सा बोरोइल्य भारोताच्या भाश्यांवोइर एक लेखांत आसा .
एस. एम. कत्रे च्या १९६६ लेखांत The Formation of Konkani, इतिहासिक आनि चोव कोंकणी बोलिवोइर comparative linguistics वापोरुन दखोइला कि कोंकणी चे आनी ल्मोरथिचे formation वेग्ळें आसा .
शेणै गोंयबाबान , जाणे कोंकणी पुणोर्जिवन कार्यांत मुख्य पात्र काण्गेलो, हिंद्वंमोधें मोराठिचें आनी क्रीस्तांवांत पुर्तुगेझ्चे वोड्पोणा विरोध लोदाइ केलि.
१९६१ वोर्सा गोंय्च्या भारोतांत जोडच्या वेळर भारोताचे सोगळे प्रांत भासेच्य आकारांत reorganize केले गेले. म्हारष्ट्र आनी गोंय्तल्या मोराठि लोकान भारोत शसनाक हें माग्णें केलें कि गोंयाक म्हाराष्ट्रांत जोडलें झांउ. हें कारण गोंयांत मोस्त मोराठई लोक आसले आनी थोडे लोक पातोइतोले कि कोंकणी ही मोरठिचि एक बोलि(dialect) आसा. कोंकणी गोंय्कारांन हचो विरोध केलो. कोंकणी हें एक वोग्लें भास गी मोराठिची एक बोली आसा हाचें गोंयच्या फुडार्यार मोस्त फ़रक पोड्लें. आखेर भारोत सोर्कारन १९६१ वोर्सा एक plebiscite दोवोर्लें ज्यांत गोंयाक वेगळो प्रांत म्होण ठोरोइलें .
साहित्य आकादेमि (भारोत सोर्कार्चें एक प्रोमुख सोतोंत्र सोंस्था)हानी १९७५ वोर्सा कोंकणीक स्वोतोंत्र भास म्होण स्वीकारलें आनी १९८७ वोर्सा कोंकणीक गोंय्चें ओप्चरिक भासेचो दोर्जो मेळलो.
लिपि आनि बोलिचे समस्या
मोस्त लिपि आनी बोलि आस्ल्यान कोंकणी लोकांक एक्वोट्ट कोरुंच्या कार्यांत impediment आइल्यात. आंत्रुझ बोलिक आनी देवनगरि लिपिक ओप्चारिक केल्यान गोंयां आनी गोंय्च्या भाइर विरोध केलां . विरोध्याम्चें मोण्नें आसा कि आंत्रुझ सोडास्त गोंय्कारांक कोळाणा आनी देवणागिरि गोंयात रोमि लिपिच्या मुकार उणें वोपोर्लें झाता आनी कोर्नाटोकांत कोन्नोड लिपि सोड वपोर्लें जाता . गोंयांत कोंकणी क्रीस्तांव , जे १९८६-८७ च्या कोंकणी आंदोलोनांत मुक्कार आस्ले आनी जे रोमि लिपि शेक्ड्या वोर्सां थाव्न वपोर्तात , ह्या विरोधीम्त प्रोमुख आसात. तांचे मागणें आसा कि रोमि लिपिक देवनागिरि वोट्टुक ओप्चारिक लिपि केलें झाइजे .
कोर्णाटोक प्रांतांत सोर्वांत सोड्ड कोंकणी आसात आनी हाम्ग मुख्य कोंकणू सोंस्थ्यांन हें मागलां की कोर्णाटोकांत कोंकणी भाषेक कोन्नोड लिपि ओप्चारिक लिपि केलि झाइजे आनी इस्कोलांत कोंकोणी शिकौंचे मध्योम केलें झाइजे .
आत्तां, एक्कि बोलि वो लिपि नां जें सोर्व कोंकणी लोकांक कोळ्ता गो सोर्वांक पोसोंद आसा. हें विवाद सोडौंक सोड प्रोयोत्न कोरुनांत.एक standard बोलि नास्ल्यान हें झालां कि केदाळा एक कोंकणी दुस्र्या कोंकणी मोण्श्याकोदे कोंकणी सोडुन दुस्र्या भाशेन उलोइता.
सोंस्था आनी शाळा
कोंकणी भाशेर काम कोर्तोलि मोस्त सोंस्था आसात पोण ते सोडास्त आप्ल्या एका community खातिर काम कोर्तात. ओल इंडिया कोंकणी परिषद (व), २३ जेन्वरि १९७८ स्थपित झालि आनि सोर्व घुटांक वोट्टुक आड्चें काम केलें. ऎक नोवें सोंस्था आसा विश्व कोंकणी पोरिशद आनी तांचें इच्चा आसा क विष्व भोर कोंकणी सोंस्थाम्चे एकवोट्ट सोंस्था आसों. ताचे स्थापोण ११ सेप्तेंबर २००५ आक झालें .
कोंकणी खातिर काम कोर्तोले थोदे सोंस्था:
- कोंकणी भाषा मंडल, मुंबोइ
- त्रिवेणि कल संगम, मुंबोइ
- तामास स्टीवन्स कोंकणी केंद्र
- विश्व कोंकणी केंद्र: एक सोंस्क्रुतिक आनी भास प्रोचार केंद्र जें मोंग्ळऊरांत बांधुंक येता .
- कोंकणी भास आनि सोंस्क्रिति प्रतिशताण(Konkani Language and Cultural Foundation): विश्व कोंकणी केंद्र बांध्तेलें सोंस्था .
- गोआ कोंकणी आकादेमि(GKA).
- डलगाडो कोंकणि आकादेमि
- कर्नातक कोंकणी साहित्य आकादेमि
- कोंकणी एक्वोट्ट – गोंयांत कोंकणी सोंस्थेंचो एक umbrella organization.
- विश्व कोंकणी सम्मेलन (World Konkani Convention): १९९५ थाउन.
- कोंकण दाइझ यात्रा: सोर्वांत पोर्नी कोंकणी सोंस्था , १९३९ वोर्सा बोंबोइंत कोंकणी stalwarts आन चालु केल्लि.
कोंकणींत विशेश लेख
- कोंकणींत पोइलें चपोइलें लेख , एका इंग्लिश जिझुइट पाद्रीन बोरोइलें , फ्र. तोमास स्टीवेन्स, १६२२ वोर्सा अनी ताचे नांव "डोव्ट्रिना क्रिस्ताम"(पोर्नें लातिन भास:Dovtrina Cristi , म्होल्यार
- कोंकणी माण्सागंगोत्रि - प्र. ओलिविन्हो गोम्स.
- वज्रालिखानी - शेणै गोंयबाब
- कोंकणी भाशेचो इतिहास - शेणै गोंयबाब
Merged from कोंकणी भास
The text below is copied from कॊंकणी भास. It must be merged with the text above.
परिचय
कॊंकण भारतीय-युरोपीय भास कुटमालॆं ऎकळॆ भारतीय-आर्य भास आस्स. कॊंकणी उल्लयतलांगॆलॆं संख्यॆं बहूशः ३.६ अरब आस्स.
कोंकणी अस्तॆंती भारतांलॆं राज्य गॊंय हाज्जॆं राजभास आस्स आनी भारतीय संविधान अनुसार भारतालीं आधिकारीक भासथांवुनू एक भास आस्स। कायदॆ अनुसार देवनागरी लिपी (नगर बरप) कॊंकणीलॆं लिपी आस्स।.मस्त जन बरंवचॆक रोमि लिपि, कन्नड लिपि, मलयाळम् लिपि आनि अरबि लिपि हांगॆलॆं प्रयोजन करताती. कॊंकणी भारतांलॆं अस्तॆंती समुद्रतडियॆरी मस्त हॊड क्षेत्रांतूं उल्लयताती. हांतूं महाराष्ट्र-कॊंकण प्रांत, गॊंय, कर्नाटक- बड्गी कॅनरा, शिवमॊग्गा, ऊडुप, कॊडियाल आनी कॆरळ- कासरगोड आस्सती.
१९९१आलॆं भारतीय जनगणती अनुसार भारतांतूं कॊंकणी उल्लयतांगॆलॆं संख्यॆं १,७६०,६०७, देशालॆं ०.२१%, इतलॆं आस्स. हाज्जॆंथांवुनु ६०२,६०६ गॊयॆंतूं, ७०६,३९७ कर्नाटकांतूं आनी ३१२,६१८ महाराष्ट्रांतूं आस्सती. जनसंख्यॆ अनुसार कॊंकणी १५वॆं स्थानारी यॆत्ता. २००१ जनगणती अनुसार कॊंकणी उल्लयतलॆंगॆलॆं संख्यॆ २,४८९,०१५ आस्स. कॊंकणी जनांगॆलॆं बद्द संख्यॆ सांगचॆं चिकॆं कष्टाप्रद; इत्तॆक की मस्त जन परदेशांतूं राबताती.
इतिहास
उगम
भूमी आनी जन
सह्याद्रि पर्वतश्रृंखलॆं आनी अरब सागरामध्यांतुलॆ ठाणॆथांवुनू कारवारथांय क्षेत्राक कॊंकण आप्पयताती. आदलॆ काळांतूं कॊंकणाक अपरांत आप्पयतलींती. हाज्जॆंचि नांव कुंकण अश्शिलॆं. गुज़रातथांवुनू कॆरळथांयचॆं प्रांताक सप्तकॊंकण म्हणतलींती.
कॊंकण हाज्जॆं पाळ कुक्कण ऊत्रांतुं आस्स. सुत-संहिता (XVI १-५) हांतूं कुक्कणालॆं स्थान गोकर्णालॆं बड्गांतूं म्हुणू दिल्लां. डांग जिल्ला, गुज़रात हांगा जन कुंकण देवीलॆं पूजॆं करताती. ३रें सदी इं च़ॊ युनानी इतिहासकार स्त्राबॊ हान्नॆं कॊणियाकॆय म्हुणू हॆं प्रांतालॆं उल्लेख कॆल्लां। चीनी पैणारी ह्युऎन् त्सॅंग् (Hieun Tsang) हान्नॆं ७वॆं शतक इं न्तुं माहोलोच (महारांष्ट्र) थांवुनू विंगड अश्शिलॆं कॊंकणपुरा प्रांतालॆं उल्लेख कॆल्लां.
अश्शि दिसुनू यॆत्ता की ६वॆं शतकालॆं कडेकाळांतूं बड्गि कॊंकणाक अपरांत आनी टॆंकी कॊंकणाक गॊमांत म्हणतलींती, आनी कॊंकणालॆं विस्तार बड्गाक दमनगंगा न्हयिधक्कुनू टॆंकाक गंगोळी न्हयिथांय अश्शिलॆं। ७वॆं शतकांतूं दोन कॊंकणांगॆलॆं विभाजन प्रांतंतूं ज़ाल्लॆं; म्हुणू सप्तकॊंकण. ७०५इ.न्तूं चालुक्य राजा विजयादित्यालॆं काळांतुलॆं तांबॆ बरपारी दिसता. तांतूं म्हणलां, महासप्तमॆ इरिडिगॆ विसयॆ। ६वॆ शतकाचॆ वराहमिहिरालॆं बृहत्संहितांतूं कॊंकणाक भारतालॆं ऎकळॆ प्रांत म्हुणू सांगलां. १५वॆं शतकाचॆं वाङ्मय रत्नकोष हाज्जॆ जैन बरपियॆनॆं कोंकणदेशालॆं उल्लेख कॆल्लां.
कॊंकणाक अपरांत -अस्तॆंति बदीक अश्शिलॆं प्रांत आप्पयतलींती. महाभारतालॆं आदिपर्व (अध्याय २१७, २१८) हांतूं बरंयलां की अर्जुनू गोकर्णथांवुनू अपरांत वच़्च़ुलॊ, थांयथांवुनू प्रभास् आनी माग्गिरि रैवतक आनी कडेक द्वारिका. गोमांत आनी अपरांत हांगॆलॆ उल्लेख महाभारतालॆं भीष्मपर्वांतूं (अध्याय ९) आस्स.
स्कंद पुराणालॆं सह्याद्रि खंडानुसार भगवान् परशुरामानॆं हॆ प्रांत सारस्वतांक दिल्लॆं.
कॊंकण प्रांतारी राज्य करतलीं
३रॆं शतकांतूं मौऱ्यांगॆलॆं राज्य आश्शिलॆं. ताज्जॆं उपरांत सतवाहन राजा सतकर्णि १.हान्नॆं राज कॆल्लॆं. सतवाहन उपरांत पल्लव राजा आयलीं. कदंब राजा मौऱ्यशर्मा हान्नॆं पल्लवांक धांवंडवुनू कदंब वंश स्थापित कॆल्लॆं. कदंब वंशानॆं ३२५-५४०इ.थांय राज्य कॆल्लॆं. कदंबाथांवुनू कॊंकण ५६६-७५७इ.न्तूं चालुक्य राजांगॆलॆं हात्तांतूं आयलॆं. पुलकेशी २. (६१०-६४२ इ.) हान्नॆं कॊंकणारी राज्य कॆल्लॆं. हाका चंद्रादित्य म्हुणू सुद्दंय आप्पयतलींती. हान्नॆ्चि, कडेकाळांतूं गॊंय कदंबांगॆलॆं राजधानी ज़ात्तलॆं, चंद्रपुरा आधुनीकच़ांदोर नगर स्थापित कॆल्लॆं. १२९६-१३१६ गॊंय अल्लाउद्दिन खिलजिलॆं हात्तांतूं अश्शिलॆं. मुहम्मद बिन् तुग़लकालॆं मरणा उपरांत गॊंयॆंतूं बहामनि सल्तनत आयलॆं आनी तॆं १३६६थांय तांगॆलॆं हात्तांतूं अश्शिलॆं.
तॆदोळ पोर्तुगीज़ांनी भारत यॆंवचॆं नवॆं समुद्रमार्ग सॊद्दिलॆं आनी आफ़ॊनसॊ दॆ आल्बुकर्कानॆं १५१०आंतूं इस्माइल आदील शाह लाग्गिथांवुनू गॊंय काबीज़ कॆल्लॆं. आदील् शाह् नॆं गॊंय वापस काबीज़ कॆल्लॆं ज़ाल्लॆरी २५ नवॆंबर १५१०आंतूं आल्बुकर्कानॆं पोर्तुगाल् खात्तिरी गॊंय जिकलॆं.
कॊंकणीलॆं भूमी बद्द म्हणलॆरी गॊंयची. सर् जॊर्ज एब्रहॅम् ग्रीसन् हांनॆं तागॆलॆं Linguistic Survey of India हांतूं म्हणलां की कॊंकणीलॆं बद्द स्थान गॊमांतची.
कॊंकणी क्रिस्तांव अस्तॆंती तडियॆरी मस्त पत्लंयलीं आनी देशारी कॊडगुथांय वच़्च़ुलीं. तडीय क्षेत्रांतूं कॆदोळ पोर्तुगीज़ांनी कारखानॆं सूरु कॆल्लॆं, कॊंकणी क्रिस्तांव थांय-थांय वच़्च़ुलीं. गॊंयॆरी मराठा आक्रमणानॆं हाका प्रोत्साहन दिल्लॆं. कॅनरा आनी कॊडगुंतूं स्थायी ज़ाल्लॆलीं क्रिस्तांव आपणांक कॊडियालचॆं क्रिस्तांव आप्पंवुनू घॆत्तलींती. बॆद्नूरु राजांनी कॊडियालचॆं क्रिस्तांवांक स्वीकारलॆं आनी तांका कृषि आनी इगर्जॆखात्तिरी ज़मीन दिल्लॆं. १७६०आंतूं हैदर अलिनॆं कॅनरा काबीज़ कॆल्लॆं तरी कॊडियालचीं क्रिस्तांव सुरक्षित अश्शिलीं. टिपु सुल्तानालॆं काळांतूं तांगॆलॆं शोषण आनी दमन सूरु ज़ाल्लॆं. तांका सैन्यांतूं घॆंवचॆं आनी तांगॆलॆं धन-दुड्डू मॆळचॆखात्तिरी तांनॆं तांका देशद्रोही घोषित करुनू श्रीरंगपट्टणांतुं कारावास दिल्लॆं. तांगॆलॆं कारावास पंद्र (१५) वरस च़ललॆं. १७९९आंतूं टिप्पु गॆल्लॆरी तीं मुक्त ज़ाल्लीं परंतूं ताव्वळी तांगॆलॆं संख्यॆं १०,००० इतलॆं ऊणॆं ज़ाल्ललॆं.
कॊंकण कॆदनाय महाराष्ट्र आथवा कर्नाटकालॆं भाग नाऽशिलॆं. ९००इ.लॆं कविराज्यमार्ग कर्नाटकालॆं सीमा सांगता आनी बालरामायण महाराष्ट्रालॆं सीमा विदर्भ आनी कुंतल म्हुणू सांगता (आयजचॆं मध्यप्रदेश आनी दक्खन पठार). दक्खनालॆं इतिहास"" हांतू सर् रामकृष्ण भंडारकार म्हणताती की पुराणांतूं आनी रत्नकोषांतूं अपरांताक (कॊंकण) हाका महाराष्ट्राथांवुनू विंगड दाक्कंयलां. १७वॆं शतकांतूं मात्र कॊंकण मराठांगॆलॆं हात्तांतूं आयलॆं.
भासू - वैशिष्ट्य आनी इतिहासू
कॊंकणी भारतांलॆं अरब सागर तडियॆरी अस्तॆंती भारतंतूं उल्लयताती. महाराष्ट्रांतू कॊंकण म्हुणू आप्पवुनू घॆत्तलॆं प्रांत आनी गोमांतक (आयज़चॆं गॊंय) कॊंकणीलॆं जल्मभूमी. आयज़चॆं तारखेरी कॊंकणी सर्वसाधारण भासकुटमालीं उल्लवपभास रत्नागिरी, सावंतवाडि, गॊंय, कारवार (हांगा ७८% जन कॊंकणी उल्लयताती), हळ्ळियाळ, सूपा,टॆंकी कॅनरा आनी कासरगोड जिल्लांतुं उल्लयताती. युरोपीय आनी भारतीय भासशास्त्रि, सर् जॊर्ज एब्रहॅम् ग्रीसन्, जूल्स् ब्लॊख़, स्टॆन् कोनॊफ़, सुमित्रा मंगेश कत्रॆ, वी.पी. च़व्हाण हांणी कॊंकणीक विंगड भास आनी मराठी-गुज़रातिलॆं भैणभास म्हुणू म्हणलां. मस्त ऐतिहासीक कारणांनिमित्ती कॊंकणीक मराठीलॆं उल्लवपभास लॆंकताती; हॆं च़ुक्किंचॆं धारणॆं.
मनुशज्ञानशास्त्र (Anthropology) संस्थॆलीं माजी उपाध्यक्ष डॊ. वी. पी. च़व्हाण हांणी कॊंकणी मराठी थांवुनू विंगड कश्शि हॆं सांगूक चार युक्तियॊ दिल्लांती-
- कॊंकणीनॆं मराठींतूं मॆळनात्तिलीं विंगड तत्सम ऊत्र घॆतलांती.
- कॊंकणी आनी गुज़रातिंतूं मस्त समान ऊत्र आस्सती; तीं मराठीतूं मॆळनाती.
- पॊरनॆकालीन मराठीनॆं मस्त ऊत्र कॊंकणी थांवुनू घॆतलांती.
- कॊंकणी लॊ, लि, लॆं गुज़राती नो, नी, नुं म्हणकॆ आस्स.
- २ शतक इ.न्तुलॆं फात्तरावयलॆं बरप अरवलॆं, गॊंय हांगा मॆळलां. तांतूं शचिपुराचा शिरसी अश्शि बरंयलां.
पाळ
कॊंकणीलॆं पाळ भारतीय-आर्य भास आनी द्रविड भास हांगॆलॆं एकवॊट्टांतूं आस्स. आदिकॊंकणिलॆं ज़ल्म शौरसेनि प्रकृत थांवुनू ज़ांवुनू मागिरी महाराष्ट्रि प्रकृत हाज्जॆं प्रभाव पडुनू कडेक अपभ्रंश भासालॆं उत्पत्ती ज़ाल्लॆं. हाकाची आदिकॊंकणी म्हणयेद.
महाराष्ट्री प्रकृतालॆं अध्ययन करतलीं मस्त भाशाकार कॊंकणीक "महाराष्ट्रिली पयली दूव" आप्पयताती". हॆं भासू चिकॆं पॊरनॆ मराठि म्हणकॆं अश्शिलॆं. मगधि प्रकृत हाज्जॆं सुद्दंय मस्त प्रभाव पडलॆं आनी पाळि भास हाज्जॆय प्रभावानिमित्ती कॊंकणी अपभ्रंशालॆं व्याकरण आनी ऊत्रकोष वाडलॆं.
महाराष्ट्रिी इतलॆं शौरसेनिलॆं प्रभाव कॊंकणीरी पडनी. मस्त ऊणॆं ऊत्र शौरसेनि पद्धतिलॆं प्रयोजन करताती. शौरसेनि पशिनॆं कॊंकणी ऊत्र पाळी म्हणकॆ च़ड आस्सती. शौरसेनिंतूं नांवा कडेरचॆं "आऒ" कॊंकणींतूं "ऒ" अन्यथा 'उ" ज़ात्ता उदा. "दांडाओ" ज़ात्ता "दांडॊ", 'सुण्णाओ" ज़ात्ता "सुणॊ".
कॆलवू भाषाकार पॊरनॆ कॊंकणीक पैशाच्ची अपभ्रंश आप्पयताती. कॊंकणीलॆं हॆ पुर्वज़ानॆं मराठींतूं मॆळनात्तिलॆं आनी संस्कृतांतूं मॆळतल्यॊ मस्त क्रियापद विभक्तियॊ आनी व्याकरण पद्धतियॊ, आनी ध्वनिशास्त्र आनी व्याकरणालॆं पॊरनॆं स्वरूप राक्कुनू दव्वरलां. हाज्जीं उदाहरण मराठींतूं मॆळनातीं परंतु ज्ञानेश्वरी आनी लीला चरित्रा हांतूं मॆळताती. तोग्गुवॆलॊ पाट्टॊ कॊंकणी-पाळी-संस्कृत हाज्जॆं संबंध सांगतलॊ.
| कॊंकणी | प्रकृत | संस्कृत |
|---|---|---|
| बॊकडॊ | बक्करो | बर्कर |
| विंच़ू | विच्छुओ | वृश्चिक |
| भाव | भाओ | भ्राता |
| शॆत) | छेत्त | क्षेत्र |
| घायू | घाओ | घात |
| कांटॊ | कंटओ | कंटक |
| मात्तॆं | मथ्थओ | मस्तक |
| न्हंयी | णई | नदी |
कॊंकणींतूं प्रतियॆकळॆं संस्कृत ऊत्रालॆं अपभ्रंश रूप ना. मस्त संस्कृत ऊत्र आश्शिलॆं तश्शि आस्सती. हांका तत्सम ऊत्र अथवा तद्भव ऊत्र म्हणताती. उदा, वाट, उदक, मार्ग, निसणी, सारिणी, तांदूळ.
विकास
कन्नडालॆं प्रभाव
कॊंकणी भारतीय-आर्य कुटमालॆं भास आस्सुनय कॊंकणीरी द्रवीड भाशाकुटमालॆं कन्नड भास हाज्जॆं प्रभाव पडलॆं. मस्त काळा धक्कुनू कन्नड उल्लयतलॆ कदंब राजांनी गॊयॆरी राज कॆल्लॆं. ताव्वळी कॊंकणीक कामकाज़ातूं स्थान नाश्शिलॆं. कन्नडालॆं प्रभावानिमित्ति सुरुवेक "ऒ" असलॆरी ताज्जॆं उच्चार "वॊ" ज़ात्ता, उदा. "ओट्टु" हाज्जॆं उच्चार "वोट्टु" अश्शि ज़ात्ता आनी सुरुवेक "ऎ" असलॆरी ताज्जॆं उच्चार "यॆ" ज़ाल्लॆं, उदा. "ऎकळॊ" हाज्जॆं उच्चार "यॆकळॊ" अश्शि ज़ात्ता.
कथीत क्रियापद भारतीय-आर्य भाशांतूं अपरूप मॆळताती. द्रवीड बाहुल्य प्रांतांतूं उल्लयतलॆं कॊंकणींतूं मस्त कथीत क्रियापद प्रकार आस्सती.
तोग्गुवॆलॆ पाट्टांतूं कथीत क्रियापद अश्शिलीं कॆलवू ऊत्र दिल्लांती :
| गॊंय कॊंकणी | कर्नाटक कॊंकणी |
|---|---|
| बैस | बैसुनू सोडी |
| रांद | रांदुनू सोडी |
अन्य भाशांगॆलॆं प्रभाव
व्यापारा खात्तिरी होड केंद्र अश्शिलॆ निमित्ती गॊयॆंतूं फुळ्ळेलॆ काळांतूं अरब, सुमेरी, अशूरी आनी तुर्क यॆत्तलींती. म्हुणू मस्त फ़ारसी आनी अरबी ऊत्र कॊंकणींतूं आयलीं.
पोर्तुगीज़ शासनवेळू
पोर्तुगीज़ शासनवेळा सुरुवेक क्रिस्तांव धर्मप्रचारकांक स्थानीय भाशांतूं धर्मप्रचार करचॆं महत्त्व दिस्सुनू आयलॆं आनी तांणी क्रिस्तांव वाङ्मयालॆं कॊंकणींतूं अनुवाद कॆल्लॆं; हांतूं पाद्रॆ थॊमस् स्टीवन्स् हांगॆलॆं उल्लेख करका.
परंतू, १६८४ ईसविंतूं पोर्तुगीज़ शासनानॆं तांगॆलॆ भारतीय राज्यक्षेत्रांतूं स्थानीय भाशांगॆलॆं प्रयोजनारी प्रतिबंध हाडंयलॆं. तांणी दफतरांतूं मात्र न्हय, घरा आनी बाज़ारायी पोर्तुगीज़ालॆं प्रयोजन अनिवार्य कॆल्लॆं. इत्तॆक कि हिंदु जन स्थानीय भाशेलॆं धार्मीक अनुष्ठानांखात्तिरी प्रयोजन करतलीं. नवॆ क्रिस्तांव आनी तांगॆलॆं आदलॆं धर्मालॆं संबंध भॆत्तंवचॆं, हॆं आनी एक कारण अश्शिलॆं. पोर्तुगीज़ाक राजभास करचॆं ऊपरांत कॊंकणीलॆं, अन्य भारतीय भाशांम्हणकॆं शासनालॆं आधार नात्तिलॆं निमित्ती, अधोगती सूरु ज़ाल्लॆं.
मस्त फुडा धक्कुनू गॊयॆंलीं हिंदू जन धार्मीक अनुष्ठानाखात्तिरी मराठीलॆं प्रयोजन करतलींती आनी म्हुणू तीं द्विभाशी ज़ाल्लीं. गॊयॆलॆं हिंदू जनांगॆलॆं अनुष्ठानालॆं आनी साहित्यालॆं भास म्हुणू मराठीक सशक्त स्थान मॆळलॆं. तश्शिची गॆरॆस्त दुड्डुवाळ क्रिस्तांव जन मॆळापांतूं पोर्तुगीज़ालॆं प्रयोजन करतलींती आनी कॊंकणी मात्र चॅड्याओट्टु आनी गरीब जनांओट्टु उल्लयतलींती. पोर्तुगीज़ालॆं च़ड प्रयोजनानॆं कॊंकणींतूं पोर्तुगीज़ ऊत्र हाडलीं विशेष करुनू क्रिस्तांवांगॆलॆं कॊंकणींतूं पोर्तुगीज़ प्रभाव दिसता.
वच़णूक आनी विंगडाय
पोर्तुगीज़ांगॆलॆं यॆंवणुकानॆं कॊंकणींतूं मस्त बदल हाडलॆं. कॊंकणी जनांगॆलॆं क्रिस्तांव धर्मांतूं धर्मपरिवर्तन आनी पोर्तुगीज़ांगॆलॆं कायदॆनिमित्ती सुमार जन वट्टराचॆं प्रांतांक धांवलीं.
गॊयॆं थांवुनू वच़णुकालॆं (५००) पांयशीं वर्सां उपरांत कॊंकणी भासू कॊंकण पट्टॊ, कॅनरा आनि कासरगोड हांगा पलतंयलां. गॊय थांवुनू हिंदू आनी क्रिस्तांव जनांगॆल्यॊ तीन वच़णुकां ज़ाल्ल्यॊ. पयलि वच़णुक पोर्तुगीज़ शासनालॆं सुरुवेक आनि १५६०ई.लॆं इन्क्विसिसांव (inquisition) वॆळारि हिंदु आनि नवॆं क्रिस्तांवालि ज़ाल्लि. दुसरॆं वच़णूक १५७१ई.न्तूं बिजापुरालॆं आदील शाहओट्टु युद्धांवॆळारि क्रिस्तांवांगॆलॆं ज़ाल्लॆं. तिसरॆं वच़णूक १६८३-१७४०आंतूं मरांठां ओट्टु युद्धावॆळारि क्रिस्तांवांगॆलॆं ज़ाल्लॆं.
देशांतर ज़ाल्लॆलॆ प्रतियॆकळॆ सान्न संप्रदायानॆं तात्तांगॆलॆं उपभासालॆं विकास कॆल्लॆं. अन्य संप्रदायां ओट्टु नित्य काम करुक पडतलॆं निमित्ती प्रतियॆकळॆ उपभासांतूं लिपी, ऊत्र आनी उल्लंवचॆं पद्धतिंतूं विंगडाय दिस्सुनू यॆत्ता. रत्नागिरी आनी भट्कळचॆं कॊंकणी मुसल्मान संप्रदाय अरब नाविकां ओट्टु वरडीक आनी हिंदुवांगॆलॆं धर्मपरिवर्तनानिमित्ती स्थापीत ज़ाल्लॆं. ईथियोपियालीं देशांतर ज़ाल्लॆलीं नावीक-योद्धा सिद्दी हांणी कॊंकणीलॆं आवुसुभास म्हुणू स्वीकार कॆल्लॆं.
कॊंकणीलॆं पुनरोत्थान
हिंदू-क्रिस्तांव विंगडाय, पोर्तुगीज़ांगॆलॆं राजभास आनी क्रिस्तांवांगॆलॆं समाजभास आनी हिंदुवांगॆलॆं कॊंकणीचॆरि मराठीक दिल्लॆलॆनिमित्ती कॊंकणीलॆं नाश ज़ांवुनू अश्शिलॆं. हॆं पळंवुनू श्री वामन रघुनाथ शॆणै वर्दे वळवलिकर, कॊणांक जन मॊगानॆं शॆणै गॊयॆंबाब आप्पंयतलींती, हांणी ज़ाती आनी धर्म बगलाक दव्वरुनू हिंदू आनी क्रिस्तांवांक ओट्टु करचॆं संकल्प कॆल्लॆं. तांणी हाका च़ळवळी मात्र न्हय, पोर्तुगीज़ां विरुद्ध यॆकळॆ राष्ट्रवादी आंदोलन म्हुणू पळंयलॆं. कॊंकणींतूं सुमार बरंवुनु तीं प्रायशः पोर्तुगीज़ांविरुद्ध यॆकळीं झ़ुंझ़लीं. तांका आधुनीक कॊंकणी साहित्यालॊ मार्गशोधक आप्पयताती. ९ एप्रील तांगॆलॆं पुण्यतिथी दीस विश्व कॊंकणी दीस म्हुणू प्रसिद्ध आस्स.
स्वातंत्र्य उपरांतलॊ वेळू
भारतालॆं स्वातंत्र्य आनी १९६१आंतूं गॊंय वापस काबीज़ करचॆं उपरांत गॊंय केंद्र शासनामूळा दव्वरुनू संघ राज्यक्षेत्र म्हुणू भारतीय संघांतूं सामील ज़ाल्लॆं. राज्यांगॆलॆं भाशेलॆं आधारारी पुनर्घडण, महाराष्ट्राथांवुनू गॊंयॆक सामील करच्यॊ मागणियॊ आनी गॊंयॆंतूं राबतलीं मराठीयांगॆलॆं महाराष्ट्रांतूं गॊंयॆक व्हरचॆं मागणियांनी होडू विवाद सूरु कॆल्लॆं. मुख्य विशय विंगड भास म्हुणू कॊंकणीलॆं स्थान आनी, गॊयॆलॆं भविश्य महाराष्ट्रालॆं प्रांत म्हुणू बरॆं की विंगड राज्य म्हुणू बरॆं. १९६७आलॆं जनमतानॆं गॊंयॆलॆं विंगड राज्य म्हुणू चयन कॆल्लॆं. तरी कॊंकणीक बगलाक दव्वरुनू दफतरी कामांखात्तिरी अंग्रेजी, हिंदी आनी मराठीलॆं प्रयोजन सूरु अश्शिलॆं.
स्वतंत्र भास म्हुणू गुरुतू
कॊंकणी भास च़ळवळी १९३९आंतूं कारवार, कर्नाटक हांगा एक संमेळनांतूं सूरु ज़ाल्लॆं. भारत अंग्रेज राज्यामूळा आनी गॊंय पोर्तुगीज़ राज्यामूळा अश्शिलॆं. माधव मंजुनाथ शानभाग हांणी बॊंबयि, गॊंय, कारवार, कॊडियाल आनी कासरगोडालॆं प्रतिनिधियांक ओट्टु हाडलॆं. १९३९आलॆं संमेळनांतूं जनांनी स्वीकारलॆं की कॊंकणी विंगड विंगड लिपियांतूं बरंयताती तरी ताज्जॆं स्वाभावीक लिपी देवनागरी आस्स. आठ वर्सां ऊपरांत भारताक स्वातंत्रय मॆळलॆं तरी गॊंय पोर्तुगीज़ामूळा अश्शिलॆं. कडेक देशाक स्वातंत्र्य मॆळचॆं १४ वर्सां उपरांत गॊंयॆ स्वाधीन ज़ाल्लॆं. १९६२आंतूं गॊयॆलॆ़ मुक्ती उपरांत कॊंकणी शिक्षण मूळारिथांवुनू सूरु ज़ाल्लॆं. प्राथमीक शालॆंतूं देवनागरी लिपिंतूं कॊंकणी शिक्षण मॆळूक लागलॆं. तॆंवॆळारी गॊंयॆंतूं कॆलवू जनांगॆलॆं कॊंकणीक विरोध अश्शिलॆं. कॊंकणीवादि कॊंकणीक विंगड भारतीय-आर्य लॆकतलींती आनी कॊंकणी विरोधी कॊंकणीक मराठीलॆं उपभास लॆकतलींती. अश्शि करुनू दोन गूट ज़ाल्लीं; ऎकळालॆं ध्येय गॊंयॆक विंगड दव्वरचॆं आनी कॊंकणीक राकचॆं आनी दुसरॆलॆं कॊंकणीक मराठीलॆं उपभास लॆक्कुनू गॊयॆंक महाराष्ट्रांतूं सामील करचॆं अश्शिलॆं. १९६७आलॆं जनमतानॆं गॊंयॆंक विंगड दव्वरचॆं अश्शि म्हणलॆं. हाज्जॆनॆ कॊंकणीक शासनालॆं आधार मॆळलॆं, ज़ाल्लॆरी कॊंकणीलॆं विरोध ऊणॆं ज़ायनी.
कॊंकणीवादि च़ळवळीनॆं वेग धरुक सूरु कॆल्लॆं. प्रतियॆकळॆ अखील भारतीय कॊंकणी परिशद आधिवेशन कॊंकणीवादिंक ओट्टु करुक पळंयतलॆं. पणजॆंलॆं आज़ाद मैदान हांगा च़ळवळिंतूं ४ जन अंतरलीं. कॊंकणिक विंगड भास म्हुणु गुरुतु मॆळचॆखात्तिरि च़ळवळिकार केंद्रीय साहित्य अकादमिलॆं बागिलारि पांवलीं. मराठि साहित्यकार, बुद्धिजीवि आनि मंत्रिंनॆं तांगॆलॆं विरोध कॆल्लॆं. परंतु साहित्य अकादमिलीं अध्यक्ष, नांवाधिक भाषाशास्त्रि, डॊ॰ सुनितिकुमार चॆटर्जि हांनि कॊंकणिलॆं अध्ययन करुनु सामान्य मॆळापानॆं (General Council) १९७५आंतुं कॊंकणिक विंगड भास घोषित कॆल्लॆं.
आधिकारीक भास म्हुणू स्थान
साहित्य अकादमीलें उपाधी उपरांतय गॊयॆंतूं सकड आस्स तश्शि अश्शिलॆं. १९८६आंतूं कॊंकणीरी मॊग करतलांनी कॊंकणीक राजभास(Official Language) दर्जॆो मॆळूक च़ळवळी सूरु कॆल्लॆं. च़ळवळी मस्त ज़ागॆरी हिंसक ज़ाल्लॆं;जॆंकरुनू ६ च़ळवळिकार अंतरलीं. आत्त कॊंकणीवादी आंदोलनांतूं समाजालॆं प्रतियॆकळॆ वर्ग सामील ज़ाल्लॆं. कॊंकणी साहित्यकार, कलाकार, राजनेता आनी सर्वसाधारण जनता हांणी कॊंकणी प्रजॆच़ॊ आवाज़ ""(क.प.आ)"" नांवालॆं संघटन सूरु कॆल्लॆं. संघटनाल्यॊ तीन मागणियॊ अश्शिल्यॊ- कॊंकणीक गॊंयॆलॆं आधिकारीक भास करचॆं, गॊंयॆक राज्य घोशीत करचॆं आनी भारतीय संविधानालॆं आठवॆं अनुसूचींतुं (Eighth Schedule) कॊंकणीक घालुनू घॆंवचॆं.
४ फ़ॆब्रुवरी १९८७आंतूं कॊंकणीक गॊंयॆलॆं ऎकळॆ आधिरारीक भास घोशीत करतलॆं गॊंय आधिकारीक भास अधिनियम विधान सभेंतूं पारीत ज़ाल्लॆं.
फुडलेलॆं फात्तरावयलॆं बरप
- गुप्त कालांतुं ब्राहीमि लिपींतुंलॆं फात्तरावयलॆं बरप अरवलॆं, गॊंय हांगा मॆळलां. शचिपुराच्या शिरासी
- आनियॆकळॆं फात्तरावयलॆं बरप १९६६आंतूं राजा शिलाहर राजा आपरदित्यालॆं देवनागरिंतूं आस्स. आत्तां जो कोंणुयिरे शासनोंळपीं तेच्या वेढ्यात देवाची भाल सक्तुम्बी आपडें तेची मांय गाढवें
- श्रवणबॆळगोलांतूं फात्तरावयलॆं बरप म्हणता चवुंडराजे करवियले, गंगाराजे सुत्ताले करवियले
- मंगेशि दॆवस्थानांतूं १४१३इ. लॆं कॊंकणी फात्तरावयलॆं बरप.
कॊंकणीलीं अन्य नांव
- पोर्तुगीज़ जन कॊंकणीलिंगोआ कानारी आप्पयतलींती.
- क्रिस्तांव धर्मप्रचारक कॊंकणीक लिंगोआ ब्राह्माना आप्पयतलींती.
- कडेकालांतूं पोर्तुगीज़ जन कॊंकणीक लिंगोआ कॊंकणी आप्पंवचॆक लागलीं.
भाशेलॆं स्वरूप
कॊंकणी लिपी आनी ध्वनिपद्धती(Phonology)
इतिहास
अदलॆं काळारी कॊंकणी ब्राह्मि लिपीतूं बरंयतलींती. कदंब राजांगॆलॆ काळांतूं गॊंयकानडी लिपी प्रयोजनांतूं अश्शिलॆं.
अत्तंचॆं
कॊंकणीलॆं आधिरारीक लिपी देवनागरी लिपी (नगर बरप) आस्स.
नगर लिपियॆंतूं कॊंकणी बरंवचॆं.नगर लिपियॆंतूं कॊंकणी बरंवचॆं पद्धती विंगड आस्स. कॊंकणींतूं सॊळा(१६) पाळ स्वर(पाळ-root), ३६ व्यंजन, ५ अर्ध-स्वर, ३ अनुस्वर आनी १ विसर्ग आस्सती. अनुनासिकृत स्वर (नांकांथांवुनू उल्लंवचॆं) कॊंकणीलॆं विशेशता.
कॊंकणी ध्वनिपद्धतिलॆं वैशिष्ट्य, हिंदी आनी मराठी हांतूं schwaलॆं प्रयोजन ज़ात्ता हाज्जॆ बदलाक, ऎ हाज्जॆं प्रयोजनांतूं आस्स अनुनासिकरण अ सोडुनू व्हरलॆलॆं सकड स्वरांक लागता.
स्वर
| विंगड रूप | रोमिकृत | प ओट्टु ज़ोडुनू | विंगड रूप | रोमिकृत | प ओट्टु ज़ोडुनू | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| कंठ्य (Guttural) | अ | a | प | आ | ā | पा | |
| तालव्य (Palatal) | इ | i | पि | ई | ī | पी | |
| औष्ठ्य (Labial) | उ | u | पु | ऊ | ū | पू | |
| मूर्धन्य (Retroflex) | ऋ | ṛ | पृ | ॠ | ṝ | पॄ | |
| दंत्य (Dental) | ऌ | ḷ | पॢ | ॡ | ḹ | पॣ | |
| कंठतालव्य (Palato-Guttural) | ऍ, ऎ, ए | â,è,é | पॅ, पॆ, पे | ऐ | ai | पै | |
| कंठौष्ठ्य (Labio-Guttural) | ऒ, ओ | ò, o | पॊ, पो | औ | au | पौ |
- ऐ हांतूं अ आनी इ हांगॆलॆं उच्चार आस्स आनी औ हांतूं अ आनी उ हांगॆलॆं.
- कॊंकणींतूं मस्तपटी ऋ हाज्जॆं र ज़ात्ता. उदा. वृक्ष हॆ ऊत्रालॆं कॊंकणींतूं रूक ज़ात्ता.
- ॠ, ऌ आनी ॡ हांगॆलॆं प्रयोजन कॊंकणींतूं ज़ायना.
- अनुस्वार ं हॆं अरदॆं न्, म्, ङ्, ञ्, ण् खात्तिरी अन्यथा स्वरालॆं नासिकीकरण करूक ज़ात्ता. उदा. अङ्क-अंक, अञ्ज-अंज, अण्ड-अंड, अन्त-अंत, हाँव-हांव.
- विसर्ग ः अघोष "ह्" (निःश्वास) खात्तिरी. हाज्जॆं तत्सम ऊत्रांतुं मात्र प्रयोजन करताती. उदा. दुःख
- अवग्रह ऽ हाज्जॆं अंग्रजी अनुवाद apostrophe ज़ात्ता. दोन ऊत्र ज़ॊडताना माक्षिवॆलॆं ऊत्र स्वरनॆं सूरु ज़ात्त असलॆरी तॆं स्वर काडूंक ज़ात्ता उदा. ज़ात्त + असलॆरी = ज़ात्तऽसलॆरी, वत्ता + आस्स = वत्ताऽस्स.
कॆदॊळ खंचॆय स्वरालॆं प्रयोजन ज़ायना, ताव्वळी थंय अ आस्स म्हुणू लॆकचॆं. स्वर नसलॆरी हलान्त ् हाज्जेनॆं दाक्कंवका, उदा. महान्.
व्यंजन
| Plosives / स्पर्श | |||||
| अल्पप्राण अघोश | महाप्राण अघोश | अल्पप्राण घोश | महाप्राण घोश | नासिक्य | |
|---|---|---|---|---|---|
| कण्ठ्य | क / kə / k; English: skip | ख / khə / kh; English: cat | ग / gə / g; English: game | घ / gɦə / gh; Aspirated /g/ | ङ / ŋə / n; English: ring |
| तालव्य | च / cə / or / tʃə / ch; English: chat | छ / chə / or /tʃhə/ chh; Aspirated /c/ | ज / ɟə / or / dʒə / j; English: jam | झ / ɟɦə / or / dʒɦə / jh; Aspirated /ɟ/ | ञ / ɲə / n; English: finch |
| मूर्धन्य | ट / ʈə / t; American Eng: hurting | ठ / ʈhə / th; Aspirated /ʈ/ | ड / ɖə / d; American Eng: murder | ढ / ɖɦə / dh; Aspirated /ɖ/ | ण / ɳə / n; American Eng: hunter |
| दन्त्य | त / t̪ə / t; Spanish: tomate | थ / t̪hə / th; Aspirated /t̪/ | द / d̪ə / d; Spanish: donde | ध / d̪ɦə / dh; Aspirated /d̪/ | न / nə / n; English: name |
| ओष्ठ्य | प / pə / p; English: spin | फ / phə / ph; English: pit | ब / bə / b; English: bone | भ / bɦə / bh; Aspirated /b/ | म / mə / m; English: mine |
| Non-Plosives / स्पर्शरहीत | ||||
| तालव्य | मूर्धन्य | दन्त्य/ वर्त्स्य | कण्ठोष्ठ्य/ काकल्य | |
|---|---|---|---|---|
| अन्तस्थ | य / jə / y; English: you | र / rə / r; Scottish Eng: trip | ल / lə / l; English: love | व / ʋə / v; English: vase |
| ऊष्म/ संघर्षी | श / ʃə / sh; English: ship | ष / ʂə / sh; Retroflex /ʃ/ | स / sə / s; English: same | ह / ɦə / or / hə / h; English home |
हांगा चार विशेश व्यंजनांगॆलॆ आनी कॆलवू ज़ॊडाक्षरांगॆलॆं विंगड उल्लेख करूक पडतलॆं.
- ळ IPA /ɭə/ (मूर्धन्य पार्विक अन्तस्थ)
- च़ IPA /tsə/ (दंत्य अल्पप्राण अघोशीत)
- ज़ IPA /zə/ (दंत्य अल्पप्राण घोशीत)
- झ़ IPA /zʱə/ (दंत्य महाप्राण घोशीत)
- ष हाज्जॆं उच्चार अश्शि ज़ात्ता: जिब्बालॆं तडी मूर्धा (तॊंडा भित्तरलॆं वयलॆं भाग) हाका लांवुनू श वारी आवाज़ काडचॆं.
- ज्ञ हाज्जॆं उच्चार ज आनी ञ हांका ओट्ट करुनु ज़ात्ता. हाज्जॆं उच्चार हिंदिलॆं ग्य अथवा मराठीलॆं द्न्य म्हणकॆ करनयॆ.
- फ़ हाज्जॆं अंग्रेजी अक्षर F अश्शि उच्चार ज़ात्ता उदा. फ़ॆब्रुवरी.
- श्ज हाज्जॆं उच्चार पोर्तुगीज़ J म्हणकॆं ज़ात्ता उदा. श्जुवांव.
अंक
कॊंकणी अंकपद्धतीक हिंदू-अरबी अंकपद्धती म्हणताती.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
व्याकरण
कॊंकणीलॆं मस्त व्याकरण संस्कृतथांवुनू आयलां आनी तॆं भारतीय-आर्य भाशांम्हणकॆंची आस्स. तरि ताज्जॆरि द्रवीड भाशांगॆलॆं मस्त प्रभाव पळंवचॆक मॆळता. कॊंकणीक कर्षण आधारीत भास (Stress based language) म्हणूक ज़ायॆश ना आनी ध्वनि आधारीत भासय म्हणूक ज़ायॆश ना.
कॊंकणीलॆं ऊत्रसंचांतूं तत्सम ऊत्र(संस्कृतथांवुनू आस्स तश्शि घॆत्तिलॆं ऊत्र), तद्भव ऊत्र (कॊंकणीकृत संस्कृत ऊत्र), देश्य ऊत्र (कॊंकणीलीं आपणालीं ऊत्र), अंतरदेश्य ऊत्र.
उल्लंवपालॆं ज़ाती (Parts of Speech) संस्कृतम्हणकॆं आस्सती-
- नामपद (noun)
- सर्वनामपद (pronoun)
- विशेशणपद (adjective)
- क्रियापद (verb)
- क्रियाविशेशण अव्यय (adverb)
- उभयान्वयी अव्यय
- शब्दयोगी अव्यय
- केवलप्रयोगी अव्यय
- साधारण सकड विशेषणपद, क्रियापद, क्रियाविशेशण अव्यय आनी अन्य अव्यय तत्सम अथवा तद्भव आस्सती.
| कॊंकणी क्रियापद | संस्कृत / प्रकृत पाळ | अंग्रेजी अनुवाद |
|---|---|---|
| वाच़ (तत्सम) | वच् | read |
| आप्पय (तत्सम) | आह्वय् | call,summon |
| रांध (तत्सम) | रांध् | cook |
| बरय (तद्भव) | वर्णय् | write |
| व्हर (तद्भव) | हर | take away |
| भक (तद्भव) | भक्ष् | eat |
| हॆड (तद्भव) | अट् | roam |
| ल्हॆंव (तद्भव) | लेह् | lick |
| शिंद (तद्भव) | छिन्न | cut |
कॆलवू नामपद आनी सर्वनामपद तद्भव आस्सती
| संस्कृत | प्रकृत | कॊंकणी |
|---|---|---|
| अहम् | अहौं | हांव |
| कुत्रः | कहिम् | खंय |
| तत्रः | तहिम् | थंय |
| सुग्रीष्मकः | सुग्गिमाहो | शिगमॊ |
| ग्रीष्म | गीमाहो | गीम |
| शुनक | सुणहो | सुणॊ |
| घोटक | घोडाओ | घॊडॊ |
| प्रवृषः | पावुस | पावुसू |
| पुगीफल | पुफलओ | पॊफळ |
- गॊंयॆलॆं कॊंकणींतूं सामान्य क्रियापद आनी अपूर्ण क्रियापद हीं एकसमान आसताती. कॅनरा कॊंकणिंतूं दोन्नीं विंगड आसताती उदा. गॊंयॆंतूं हांव खात्ता हॆं वाक्य I eat आनी I am eating दोन्नीं ज़ात्ता. ज़ाल्लॆरी कॅनरा कॊंकणींतूं हांव खात्ता I eat ज़ात्ता आनी हांव खात्ताऽस्स I am eating ज़ात्ता.
- अन्य भाशांवारिंची कॊंकणीक तीन लिंग आस्सति; स्त्रीलिंग, पुल्लिंग आनी नपुंसकलिंग. मध्यकाळांतूं, महाराष्ट्रिक सोडुनू, मस्त भारतीय-आर्य भाशांथांवुनू नपुंसकलिंग लुप्त ज़ाल्लॆं. हॆं आयजी कॊंकणींतूं आनी मराठींतूं दिसूंक मॆळता.
कॊंकणीलीं उल्लवप भास (बोली)
श्री नारायण गोविंद काळेकर हांणी, ऐतिहासीक आनी सांस्कृतीक संपर्काक धरुनू, तीन हॊड वर्ग कॆल्लांती.
- बड्गी कॊंकणी: महाराष्ट्रालॆं रत्नागिरी जिल्लांतूं उल्लयतलॆं भास.
- मध्यांतुलॆं कॊंकणी: गॊंयॆंतुलॆं उल्लवप भास; पोर्तुगीज़ भास आनी संस्कृतिलॆं प्रभाव.
- टॆंकी कॊंकणी: कॅनरा आनी कासरगोडांतूं उल्लंयतलॆं कन्नड आनि तुळू प्रभावीत कॊंकणी.
अंतरराष्ट्रीय प्रामाणिकरण संस्थॆलॆं (International Standardisation Organisation) वर्गीकरण
ISO 639-3 कॊंकणी सर्वसाधारण भासकुटम ISO 639-3:kok) हाज्जीं दोन हॊड वर्ग करता:
- गॊंय कॊंकणी (ISO 639-3: gom )
- कॊंकणी (विंगड भास) (ISO 639-3: knn)
हांतूं कॊंकणी (विंगड भास) हाका मराठीलॆं उल्लवप भास म्हणलां.
आनियॆकळॆं वर्गीकरण कॊंकणी सर्वसाधारण भासकुटमालीं उल्लवप भास अश्शि दित्ता:
- बारदॆशकार कॊंकणी
- आंतरुज़ कॊंकणी
- गॊंय सारस्वत कॊंकणी
- मालवणी अथवा कुडाळी
- नवायती कॊंकणी
- चितपवनी कॊंकणी
- कॊडियाल सारस्वत कॊंकणी
- कॊडियाल क्रिस्तांव कॊंकणी
- बड्गी कॅनरा कॊंकणी
- कॊच्चिमाय (कासरगोड कॊंकणी)
कॊंकणी साहित्य, कला आनी संगीत
आठवॆं अनुसूचिंतूं सामील ज़ावचॆनॆं कॊंकणीक मस्त मदत मॆळलॆं. [[राष्ट्रीय पुस्तक कोश]] (National Book Trust) हाज्जॆं, कॊंकणी साहित्य छापूंक आनी वितरण करूक, मदत मॆळता. मैसुरु स्थित भारतीय भाशाशास्त्र संस्थॆ(Centre Institute for Indian Languages) कॊंकणीलॆं प्रमाणीत ऊत्रकोश तयार करुनू कॊंकणी यॆनात्तिलॆ जनांक कॊंकणी शिक्कयता. तिसरॆं, वैज्ञानीक आनी तांत्रिक ऊत्रकोश विभाग (Commission for Scientific and Technical Terminology) विंगड-विंगड तकनिकी विषयांखात्तिरी ऊत्र सॊदता.
साहित्यकार
- बाकीबाब बोरकर (१९१०-१९८४) - पैंज़णां (१९६०) आनी ससाइ (१९८०)
- बरॆट्टो आदॆओतो (१९०५-१९३७) - पद्यॆं "बेकारयांच" (१९३५)
- शंकर भंडारि (१९२८-१९८७)
- उदय भॆंबरो (जन्म १९३९) - च़ण्याचॆं राती (१९६६)
- माधव बोरकर (१९५४) - च़ॊंवॊर (१९६९), वताचॊ सानवॆळॆयॊ (१९७२), उज़वाडाच़ॊ रूक (१९७५), पॊरज़ॊळाचॆं दार (१९८६), यमन (१९९९), अव्यक्ताचीं गाणीं (२००२)
- सुरेश बोरकर (१९३८) - वज्राथिकम् (१९८५)
- पांडुरंग भांगुई (१९२३) - अदृष्टाचॆं काळॆं (१९७२), दिष्टावॊ (१९७२), च़ांफेळी सांज़ (२००२)
- तॊमाज़िनो कारदोसो - मांडॊ, पाकळ्यॊ
- परेश नरेंद्र कामत - अळंग (२०००)
- नागेश कर्मळी - समवर (१९७४), ज़ोरगत (१९७५), वंशवृक्षांचॆं दॆणॆं (१९९२), थांग-अथांग (२००३)
- माया खरंगटे - कायापंजी
- नीलबा खांडेकर - वेधा, सू्र्यवंशी (१९९९)
- यशवंत केळेकर - पुंज़ाळलेलीं फुलां
- काशिनाथ शंबा लोयलेकर - कश्शि म्हणतां (१९८२), कशीक म्हणचॆंच़ पडता (१९९७), कशॆं म्हणपाचॆं सोडूंक ना
- प्रसाद लोयलेकर - मूळां (१९९५)
- काशिनाथ श्रीधर नाईक (बायाभाऊ) (१८९९-१९८३) - सड्यावॆलीं फुलां (१९४६)
- भरत नाईक - मना मना (१९८२)
- मनोराया नायक - कल्प फूल (१९९३)
- पुंडलिक नारायण नायक (१९५२) - ग आम्मि राकणॆ (१९७६), रान सुंदरी (१९७४)
- प्रकाश पाडगांवकर (१९४८) - उज़वाडाचीं पावलां (१९७६), वास्कोयान (१९७७), हांव मनीस अश्वत्थामॊ (१९८५), पद्यॆ: काळ रेलवेच़ॊ, मणाराश्याच़ॊ, पावसा पंत्याची (१९९३) आनि सर्ग घडपाक धरत्रेच़ॊ (१९९४)
- राजय पवार - फुलां (१९९७)
- रघुनाथ विष्णु पंडित (१९१७-१९९०) - आयलॆं तशॆं गयलॆं (१९६३), म्हजॆं ऊत्र गावड्यांचॆं (१९६३), उरतलॆं तॆं धरतलॆं (१९६३), धरतरॆचॆं कवण (१९६३), दार्या गाज़ॊता (७९७९)
- शंकर रामाणी (१९२३-२००४) - ज़ॊगळाचॆं झ़ाड (१९८७), निळॆं निळॆं ब्रह्म (१९९३), ब्रह्मकमळ (१९९५), निरांजन (२००३)
- मनोहरराय सरदेसाई (१९२५-२००७)- आयिज़ रॆ ढोलार पडली बड्डि (१९६१), गॊयॆं तुजॆ मॊगाखात्तिर (१९६१), ज़ायत-ज़गॆ (१९६४), ज़ायॊ-ज़ुयॊ (१९७०), पिस्सोळीं (SA Award) (1978)
- विजया सरमळकर (१९२४) - गॊंथळां.
- चा.फ्रा.देकोस्ता - सोंश्याचे कान.
- ए.टी. लोबो - तूं बरो जा, देवाच्या घरा आसा, वेळ-घडी.
- वि.जे.पी. सल्डान्हा - सरदाराची सिनोल, बेल्तंगडिचो बाल्ताजार, तोरिची दाळ.
- युसुफ शेख - गांठी (१९८२)
- नीला तेलंग - काळज़ाचॆं भराटी.
- रमेश वेलुस्कर (१९४७) - मोरपंख (१९७७), मती (१९८३), अंगणी नांच़ता मोर मोरया (१९८८), सावुळगोरी (१९८९), हिरण्यगर्भ (१९९३), सूर्यवंशी आनी तनरज्योति (१९९९)
- मेल्विन रोड्रीगस (१९६२) - भेसां जाल्लें काळीज, मोगापेळो, फिंतां, शब्दुलीं, कुपां पोंदलीं मुखां, वाट, काळोकांतलीं कांतारां, काणी जाली चली, कवळ्या पावलांचीं नवलां, २०व्या शेकड्याच्यो कोंकणी कविता, प्रकृतिचो पास.
- एडविन जे एफ डिसोजा - शेतांतलीं फुलां, विंचून काडलली पर्जा, उण्या भावाडताचे, हांव जियेतां.
- स्टेन आगेरा - नितिदार.
१९९२ उपरांत कॊंकणी ज्ञानपीठ पुरस्कार भाशायादिंतूं सामील ज़ाल्लॆं. २००८आंतूं श्री. रविंद्र केळेकार हांका कॊंकणीखात्तिरी पुरस्कार मॆळलॆं.
नाटककार
- चा.फ्रा.देकोस्ता - भांगर मनीस, जोर्जी बुतेल, तरनें तरनें मोरनें, देव पळेत आसा, सुणें माजर हासता, कुवाळ्याची वाल, शिरिगुंडी शिमांव, दोरो, मागीरचें मागीर, बोकलाक सात जीव,टोमेटो, बोंचो बंध, जुजे दयाळ.
- ए.टी.लोबो - दिलां तें गेलां, पहिल्वान पंडीत, आंकवार आवय.
- फ्रान्सीस फेरनांडीस कास्सिया - म्हातारो चरबेला, मालदिसांव.
- सुजीर श्रीनिवास राव - दोन घडि हास्सोनू काडि, जॅकपॊट जन' शांती निवास्, धर्मम् शरणम् गच्छामी, गांटी, कर्माधीन, चोरुगुरु च़ंदालॊ शिष्य.
- मायकल् मॅक्सिम् डि'सूज़ा (मिकम्याक्स) - पाटीं पळेनाका, चिंतनान-सब्दान-करनेन.
- ल्यान्सी पिंटो नायक - आयरीक सोयरीक, सागोर.
आनीकि लेख
- कोंकणी लोक
- भारोताचे भास
- भारोतचे राष्ट्रि भास
- भारोतच्यो भास उलोइतोल्याम्चि सोंख्या
References
भाइले विब्साइट
- Learn GSB Konkani online
- Learn Mangalorean Konkani online
- Ethnologue report for Konkani
- The Origins of the Konkani Language
- 543 Madhavi Sardesai, Mother tongue blues Mother Tongue blues by Madhavi Sardesai
- List of Prominent Konkanis
सांचो:Indo-Iranian languages
This article uses material from the Wikipedia गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni article कोंकणी भास, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). हातूंतलो मजकूर CC BY-SA 4.0च्या अंतर्गत उपलब्ध आसा जे मेरेन हेर नोंदी करूक नात. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.