Дубровенскі Раён Ляды

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Ляды.

Уваходзіць у склад Валяўкоўскага сельсавету Дубровенскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 486 чалавек. Знаходзяцца за 29 км на ўсход ад Дуброўна, за 140 км ад Віцебску.

Ляды лац. Lady
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Дубровенскі
Сельсавет:	Валяўкоўскі
Насельніцтва:	486 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2137
Паштовы індэкс:	211059
СААТА:	2224808051
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	54°36′5″ пн. ш. 31°10′11″ у. д. / 54.60139° пн. ш. 31.16972° у. д. / 54.60139; 31.16972 31°10′11″ у. д. / 54.60139° пн. ш. 31.16972° у. д. / 54.60139; 31.16972
Ляды на мапе Беларусі ± Ляды Ляды
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Ляды — даўняе мястэчка гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны). Сярод мясцовых славутасьцяў вылучалася драўляная царква Покрыва Багародзіцы ў стылі барока, помнік архітэктуры XVIII ст.

Вялікае Княства Літоўскае

Упершыню Ляды ўпамінаюцца ў XVI стагодзьдзі, калі яны ўваходзілі ў склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва. Пад 1607 годам Ляды значацца як сяло, улададаньне Яна сына Яна Глябовіча. У сярэдзіне XVII стагодзьдзя мясцовасьць перайшла ў валоданьне Сапегаў.

У 1672 годзе Ляды атрымалі статус мястэчка, у гэты час яны ўваходзілі ў склад Дубровенскага графства. На 1738 год тут было 23 дымы, штогод адбываліся 2 кірмашы — на Сёмуху і Пакроў. У 1745 годзе ў мястэчку збудавалі царкву Покрыва Багародзіцы, у 1799 годзе — царкву Яна Багаслова.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай 28 траўня 1772 году быў скасаваны Аршанскі павет і Ляды апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у Аршанскай правінцыі Магілёўскай губэрні. З 22 сакавіка 1777 году па 1 сьнежня 1796 год у Бабінавіцкім павеце Магілёўскай губэрні (Магілёўскае намесьніцтва з 10 студзеня 1778 году па 31 сьнежня 1796 год). З 1 сьнежня 1796 году па 27 лютага 1802 год Беларуская губэрня Аршанскі павет. З 27 лютага 1802 году ў Бабінавіцкім павеце Магілёўскай губэрні. У 1840 годзе Бабінавіцкі павет далучылі да Аршанскага павету.

Ангельскі падарожнік Робэрт Джонстан адзначаў у дзёньніку сваёй вандроўкі Расейскай імпэрыяй, выдадзеным у 1815 годзе, што ад Лядаў пачынаецца «старажытная Літва», а мясцовых сялянаў ён апісваў як «карэнных літоўцаў».

26 сьнежня 1861 года казённае мястэчка Горкі перавялі ў стан павятовага горада і ўтварылі з частак Аршанскага, Магілёўскага і скасаванага Копыскага паветаў Горацкі павет. Ляды ўвайшлі ў склад Холбнянскай воласьці Горацкага павету.

Ляды — уладаньне князя Пацёмкіна ў 1783 годзе. З 1792 году ў валоданьні Любамірскіх.

Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у Лядах было 599 дамоў, дзейнічалі 4 царквы, 2 багадзельні і 8 юдэйскіх малітоўных школаў, працавалі царкоўнапрыходзкая школа, паштова-тэлеграфная станцыя, 2 гарбарні, 2 крупадзёркі, 3 маслабойні, 11 кузьняў, 4 пенькатрапальні, 3 ільнопрадзільні, вадзяны млын, 82 гандлёвыя і 2 піўныя крамы, шынок і 2 заезныя двары, штогод праводзіліся 2 кірмашы, Ляднянская паштова-тэлеграфная кантора з 1885 году па 1917 год і друкарня ў пачатаку 20 стагодзьдзя.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ляды абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У сакавіку 1924 годзе Ляды вярнулі БССР, дзе яны 26 жніўня 1924 сталі цэнтрам Ляднянскага раёну Аршанскай акругі (з 26 ліпеня 1930 - БССР). На 1925 год у мястэчку было 689 гаспадарак. 14 ліпеня 1931 годзе Ляднянскі раён злучылі з Дубровенскім раёнам. З 20 лютага 1938 году ў Віцебскай вобласьці. Ляды мелі афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу з 27 верасьня 1938 да 1954 году.

У Другую сусьветную вайну з 18 ліпеня 1941 году да 8 кастрычніка 1943 году Ляды знаходзіліся пад акупацыяй Трэцяга Райху. У мястэчка ўвайсьці мог кожны, але выйсьці толькі з пропускам камэндатуры. Габрэям прапускаў не давалі. У лютым 1942 году немцы зладзілі гета ў парку вакол школы з плотам і назіральнымі вышкамі. У ім людзі паміралі ад катаваньняў, голаду і хвароб. 2 красавіка 1942 году ў першы дзень Пэсаху, рэшту ацалелых габрэяў падвялі да супрацьтанкавага рову на правым беразе Мярэі й пастралялі ўсіх. У 1966 годзе сваякі загінуўшых паставілі помнік на месцы дзе нацысты закатавалі 1200—2000 габрэяў.

10 сакавіка 1954 году Сазонаўскі сельсавет пераназвалі ў Ляднянскі сельсавет з цэнтрам у вёсцы Ляды Дубровенскага раёна Віцебскай вобласьці. 16 верасьня 1960 году яшчэ раз пераназвалі ў Валяўкоўскі сельсавет з цэнтрам у вёсцы Валяўкі. У 1985 годзе цэнтар сельсавету перамясьцілі ў вёску Арловічы.

На 1963 год у Лядах было 229 двароў, на 1975 год — 275, на 1999 год — 287. У 2000-я гады паселішча атрымала афіцыйны статус «аграгарадку».

• Мястэчка на старых здымках
•  
  Царква-мураўёўка, 1920 г.
•  
  Царква Покрыва Багародзіцы (?), 1930 г.
•  
  Вялікая Прабойная вуліца, 1930 г.
•  
  Вялікая Прабойная вуліца, 1930 г.

•  
  Канторскі завулак, 1930 г.
•  
  Вуліца мястэчка, 1930 г.
•  
  Пошта, 1930 г.
•  
  Пахавальня Шнэерсона, 1930 г.

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1857 год — 2202 чал. , зь іх 504 праваслаўных, 1698 юдэяў. 1884 — 2741 чал.; 1897 — 4 483 чал. (2 075 муж. і 2 408 жан.), зь іх 720 праваслаўных і 3763 юдэяў.
• XX стагодзьдзе: 1925 — 3747 чал.; 1963 — 781 чал.; 1972 — 735 чал.; 1999 — 707 чал.
• XXI стагодзьдзе: 2010 — 486 чал.

Інфраструктура

У Лядах працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, дом культуры, бібліятэка, пошта.

Славутасьці

Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь, шыфр  213В000469

• Гарадзішча пэрыяду раньняга жалезнага веку ва ўрочышчы Гарадзец, на паўночнай ускраіне Лядаў. Гарадзішча мае авальную форму памерам 40 мэтраў на 30 мэтраў, акружана валам вышынёй 3—6 мэтраў і шырынёй каля асновы 10—11 мэтраў, а па грэбні 6—7 мэтраў. Стромкасьць схілаў каля 70 градусаў. Раскопкі не праводзіліся. У 1972 гаду Уладзімер Ісаенка абсьледаваў археалягічны помнік.
• Братэрская магіла жаўнераў. Пахаваны 142 жаўнеры, якія загінулі ў 1943 гаду. У 1956 гаду пастаўлены помнік — скульптура жаўнера.
• Могілкі юдэйскія

Страчаная спадчына

• Пахавальня Шнэерсона
• Сынагога
• Царква Покрыва Багародзіцы (1745). У сярэдзіне XIX стагодзьдзя к царкве былі прыпісаны: мястэчка Ляды (347 прыхаджан) і вёска Александрыя (31 прыхаджанін); засьценкі Аляксейкі (54 прыхаджаніна) і Сазонаўка (132 прыхаджаніна).
• Царква Сьвятога Апостала Яна Багаслова (1799)
• Царква Сьвятога Духа (1829). У сярэдзіне XIX стагодзьдзя к царкве былі прыпісаны: мястэчка Ляды (257 прыхаджан) і вёскі — Александрыя (19 прыхаджан), Котаўшчына (85 прыхаджан), Кліменкі (90 прыхаджан), Кроцікі (76 прыхаджан), Страхі (105 прыхаджан) і засьценак Аляксейкі (67 прыхаджан).
• Царква Сьвятых Казьмы і Дзям’яна (1840)

• Краявіды Лядаў
•  
  Вуліца
•  
  Вуліца
•  
  Помнік загіблым у вайне 1812 году

• Сяргей Заранка (*6 кастрычніка [ст. ст. 24 верасьня] 1818, Ляды — †1 студзеня [ст. ст. 20 сьнежня] 1871, Масква, Расейская імпэрыя) — мастак у жанрах: інтэр’ер, партрэт, абраз; прафэсар.
• Александар-Зіскінд Рабіновіч (*1854, Ляды — †1945 Тэль-Авіў) — габрэйскі пісьменьнік.
• Рубэн Брайнін(en) (* 16 сакавіка 1862, Ляды – † 30 лістапада 1939, Нью-Ёрк) — жыдоўскі публіцыст, літаратурны крытык.
• Ёсель (Язэп) Гіноўкер (* 1875, Ляды – †31.10.1944 Кільмезь, Кіраўская вобласьць, Расея) – заснавальнік у 1906 годзе кандытарскай фабрыкі Гіноўкер і К°, якая ўвайшла ў склад сучаснай кандытарскай кампаніі Kalev у Таліне.
• Сямён Мірэр (*1904 — †1990) — пісьменьнік-фальклярыст, зьбіральнік вуснай народнай творчасьці.
• Дойвбер Левін (*24 кастрычніка [ст. ст. 11 кастрычніка] 1904, Ляды — †17 сьнежня 1941, Погосьце(ru), Ленінградзкая вобласьць) — пісьменьнік, сцэнарыст.

• Князева В. М. Ляды // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 9: Кулібін — Малаіта. — 560 с. — ISBN 985-11-0155-9 С. 420.
• Вольга Князева. Ляды // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т.. — Мн.: 1997 Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — С. 422, 423. — С. 422, 423.
• Лапцэвіч Л. Г. Ляды, (№№ 1387, 1388, 1389) / Рэдкал.: С. В. Марцелеў (гал. рэд.) і інш. // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі : энцыкляпэдыя. — Менск: Беларуская энцыклапедыя, 1985. — Т. Віцебская вобласьць. — С. 266.
• Ляды // Беларуская савецкая энцыкляпэдыя. У 12 т.Т.6. Кішынёў — Манцэвічы / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя; Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1972. — 624 с.: іл., карты. С. 473.
• Памяць: Гіст.-дак. хроніка Дубровенскага р-на. Кніга 1. — Мн.: Паліграфафармленне, 1997. — 598 с.: іл. ISBN 985-6351-02-02
• Yehuda Slutsky. Lyady. / Fred Skolnik, Editor in Chief; Michael Berenbaum, Execute Editor // Encyklopaedia Judaica. Second edition. : энцыкляпэдыя. — New York, San Francisko, London: Tomson Gale, 2007. — Т. 13 Lif—Mek. — С. 293. — ISBN 978-0-02-865941-1 (vol. 13). (анг.)
• Reuben Brainin. Fun mayn Lebens Bukh = на ідышы: פון מיין לעבנס-בוך ‎. — New York: YKUF, 1946. — С. 31–99.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom V: Kutowa Wola — Malczyce. — Warszawa, 1884. (пол.)
• Беленькая, Аталия Семёновна. Поездка в Ляды.. — Москва: Знак, 2011. — 320 с. — ISBN 978-5-87789-059-6 (рас.)
• Ляды // Еврейская энциклопедiя. Т. 10. Ладенбург — Миддот : энцыкляпэдыя. — С.-Петербургъ: Брокгауз и Ефрон, 1911. — Т. 10. — С. 450. (рас.)
• Россія. Полное географическое описаніе. / В. П. Семеновъ, М. В. Довнаръ-Запольскій, Д. З. Шендрикъ, А. К. Кабановъ, А. П. Сапуновъ . — С.-Петербургъ: Изданіе А. Ф. Девріена, 1905. — Т. 9. — С. 294, 386. (рас.)
• Тамаркин, Вячеслав. «Глас убиенных молчать не дает!» / Аркадий Шульман // Мишпоха. Серия "Воскресшая память". Выпуск третий. : часопіс. — Віцебск (рас.)
• Тамаркин, Вячеслав. Это было не во сне : Воспоминания. — 2. — Иерусалим: Российская библиотека Холокоста, 2002. — 342 с. — ISBN 5-858-68-115-8 (рас.)
• Энциклопедический словарь.. — С.-Петербургъ: Ф. А.Брокгаузъ (Лейпцигъ) и И. А. Ефронъ (С.-Петербургъ), 1896. — Т. XVIII. Лопари—Малолѣтніе преступники. — С. 271. (рас.)

• Ляды, Radzima.org
• Ляды, Globus.tut.by