Gobernu

Gobernuak edozein lurralde mailatan egon daitezke, nahiz eta, oro har, Estatuaz eta tokiko gobernuez aritzean erabiltzen den gehien. Estatuen kasuan, lehendakari edo lehen ministro bat —gobernuburua— izaten da gobernu horren buru, eta hainbat ministroz osatuta dago. Konstituzioak botere betearazlea ematen die gobernuko kide horiei, eta botere politikoa ematen die gizartearen gain.

Bi gobernu mota nagusi dira gaur egun: autokrazia eta konstituzionalismoa. Erregimen autokratikoetan, gobernua agintari edo agintari talde (alderdi politiko bakar) baten esku dago, eta hark bere esku du estatuko aginpide osoa. Agintari goren horrek talde nagusiaren aurrean baino ez du erantzukizunik, zenbaitetan aukeratu duen biltzarraren aurrean erantzukizun formala izaten baldin badu ere. Aldiz, demokrazia konstituzionaletan, herriak hautatzen ditu bere ordezkariak, eta hauek biltzar legegileak edo parlamentuak eratzen dituzte; azkenik, parlamentuak gobernuburua aukeratzen du, eta horrek, bere gobernua (ministro taldea), aginpide betearazlea duena.

Sistema batzuetan, estatu konstituzionaleko buruak (erregeak edo errepublikako lehendakariak) badu gobernuburua hautatzeko ahalmena, baina hautapena forma hutsa izaten da, biltzar legegilearen aukera baieztatu baino ez baitu egiten. Batzuetan, alderdi baten burua automatikoki bihurtzen da gobernuburu, baldin eta, hauteskundeetan, alderdi horrek eskuratu badu parlamentuaren gehiengoa. Ministroak eta gobernuburua beren ekintzen erantzule dira parlamentuaren aurrean.

 

• Emir
• Enperadore
• Errege (Xaa)
• Estatuburu
• Kantziler
• Lehen ministro
• Lehendakari
• Sultan
• Zesar
• Tsar

Termino zabaletan, gobernua da estatu-jardueretan aritzen diren instituzioen, administrazio-egituren eta agintarien multzoa, Estatuaren botere deritzenak (Estatuaren funtzioak). Gobernuak, bere zentzuan, jarduera politikoarekin eta, bereziki, botere betearazlearekin identifikatzen du bere burua.

Gobernua eta estatua ez dira gauza bera, botere-elementuak lotzen ditu estatuarekin. Gobernua joan, aldatu eta eraldatu egiten da, eta estatuak bere horretan jarraitzen du, nahiz eta historian zehar zenbait aldaketa izan ditzakeen. Alde horretatik, gobernua estatu bateko organo zuzendarien multzoa da, eta horien bidez adierazten da estatu-boterea, ordena juridikoaren bidez. Hiru ikuspuntutatik azter daiteke: aktoreen arabera, funtzio-multzo gisa, edo erakundeen arabera.

GKE-etan ez bezala, gobernuak estatuko kide guztien nahitaezko ekarpenak (zergak) jasotzen ditu, normalean dirutan eta, batzuetan, nahitaezko zerbitzu pertsonal gisa, azpiegitura eta zerbitzu publikoak eraikitzeko.

Zientzia politikoetako adituek hainbat modutan sailkatzen dituzte gobernu-motak. Horri dagokionez, Encyclopedia Britannicak honako hau dio: «Gobernarien kopuruaren araberako bereizketa klasikoa dago gobernarien artean, hala nola gizon bakar batek (monarkia edo tirania), gutxiengo batek (aristokrazia edo oligarkia) edo gehiengoak (demokrazia) egiten duena».

Historikoki, lehen gobernuak sortu ziren ekonomia konplexuagoak zituzten gizarteetan eta haietan soberakin ekonomikoak zeuden giza baliabideen, baliabide naturalen, instalazioen eta tresnen erabateko aprobetxamendua koordinatzeko. Gizarte gehienetan, gobernuek gizarte-onura handiena bilatzen dute, nahiz eta estatu oligarkiko batzuetan esplizituki gobernuek gizarte-talderen baten interesak defendatzen dituzten. Gobernu-erakundeen artean, botere betearazlea nabarmentzen da gobernuaren koordinatzaile nagusi gisa (batzuetan, gobernua terminoa «botere betearazle» berarekin ere nahasten da). Botere horrekin batera, botere legegilea ere gobernuaren parte da, legeak sortzen baititu; botere judiziala, berriz, hainbat eragileren arteko gatazken arbitroa da, legeak betetzen direla bermatzen saiatzen baita.

Gobernua estatu edo komunitate bat gobernatzeko sistema da.

Gobernu hitza, azken batean, grezierazko κυβορνάω (kubernáo) aditzetik eratorria da ―gobernaculum-ekin (lema gidatzea esan nahi du―, eta horren zentzu metaforikoa Platonen Estatuaren Ontzian ematen da aditzera.

Columbia Entziklopediak honela definitzen du gobernua: «gizarte-kontrolerako sistema bat, zeinaren pean legeak egiteko eskubidea eta legeak betearazteko eskubidea gizarteko talde partikular bati ematen zaizkion».

Erakunde mota askok gobernuak badituzte ere, gobernu hitza gehiago erabiltzen da estatu eta lurralde subiranoetako gobernuentzat eta, bigarren mailan, erakunde soziopolitiko txikiagoetako gobernuentzat (estatu federatuak, autonomia-erkidegoak, eskualdeak, mendeko lurraldeak, etab.).

Herrialde batzuetan, hala nola Estatu Batuetan, government (Gobernua ingelesez) hitzak sistema politiko, legegile eta judiziala osatzen duten botereen multzoari egiten dio erreferentzia. Establishment (instituzio) eta administration (Administrazio) hitzekin trukatu ohi da; askotan, segurtasun-indarrak eta beste erakunde batzuk ere barne hartzen dute. Alde horretatik, gobernu hitza «gobernantza» hitzaren sinonimoa litzateke.

Euskaraz, letra larria edo xehea erabiltzeari dagokionez, ikus Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioa Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak argitaratutako Letra larriak erabiltzeko irizpideak 2.2.3.7 puntuan dioena.

Sailkapena

Zientzia politikoan, aspalditik da helburua politien tipologia edo taxonomia bat sortzea, sistema politikoen tipologiak ez baitira bistakoak.​ Bereziki garrantzitsua da politika konparatzailean eta nazioarteko harremanen zientzia politikoan. Gobernu-moten barruan bereizten diren kategoria guztiak bezala, gobernu-sailkapenen mugak jariakorrak dira, edo gaizki definituta daude.

Azaletik, gobernu guztiek dute forma ofizial edo ideala. Estatu Batuak errepublika konstituzionala dira, eta Sobietar Batasuna, berriz, errepublika sozialista zen. Hala ere, auto-identifikazioa ez da objektiboa, eta, Kopstein-ek eta Lichbach-ek diotenez, erregimenak definitzea zaila izan daiteke. Adibidez, Voltairek zioen Erromatar Inperio Sakratua ez zela, ez santua, ez erromatarra, ez inperioa.

Gobernu-modu bat identifikatzea ere zaila da, sistema politiko asko mugimendu sozioekonomiko gisa sortzen baitira, eta, gero, beren burua mugimendu gisa izendatzen duten alderdiek eramaten baitituzte gobernuetara, guztiak ideologia politikoekin lehian. Mugimendu horiek boterean duten esperientziak eta gobernu-mota jakin batzuekin izan ditzaketen lotura sendoek, berez, gobernu-modutzat hartzea eragin dezakete.

Aro modernoko politikaren izaera dela eta, beste konplikazio batzuen artean daude, besteak beste: ideologia politikoen eta haiekin lotutako gobernu-moduen definizio tekniko arrazoizkoei buruzko adostasun orokorrik eza edo «distortsio edo joera» deliberatua. Adibidez: Estatu Batuetan, kontserbadurismoaren esanahiak zerikusi gutxi du hitzak beste leku batzuetan duen definizioarekin. Ribufok dioenez: «AEBn gaur egun kontserbadurismo deitzen zaionari, munduaren parte handi batean liberalismo edo neoliberalismo deitzen zaio»; Finlandian kontserbadore bat sozialista izango litzateke Estatu Batuetan.​ 1950eko hamarkadaz geroztik, Estatu Batuetako kontserbadurismoa batez ere Alderdi Errepublikanoarekin elkartu da. Hala ere, Estatu Batuetan hegoaldeko demokrata asko kontserbadoreak ziren arraza-bereizketaren garaian, eta giltzarri izan ziren 1937tik 1963ra bitartean Kongresua kontrolatu zuen «Koalizio Kontserbatzailean».

Anbiguotasun soziopolitikoa

Dauden gobernu-moten eta -propietateak direla eta, iritziak aldatu egiten dira subjektuen arabera. Gris-ñabardurak ohikoak dira edozein gobernutan eta dagokien sailkapenean. Demokrazia liberalenek ere mugatu egiten dute aurkarien jarduera politikoa, neurri batean edo bestean; diktadura tiranikoenek, berriz, laguntza-oinarri zabala antolatu behar dute, eta, hala, zailtasunak sortzen dituzte gobernuak kategoria estuetan sailkatzeko. Horren adibide dira Estatu Batuek demokrazia baten ordez plutokrazia gisa egiten dituzten aldarrikapenak, Estatu Batuetako boto-emaile batzuek uste baitute hauteskundeak Super PAC aberatsek manipulatzen dituztela.

Forma dialektikoak

Greziar filosofo klasiko Platonek bost erregimen mota aipatzen ditu: aristokrazia, timokrazia, oligarkia, demokrazia eta tirania. Platonek ere, irudikatzen dutena argitzeko gizon bat esleitzen dio erregimen horietako bakoitzari. Gizon tiranoak, adibidez, tirania ordezkatuko luke. Bost erregimen horiek pixkanaka endekatzen dira, gailurreko aristokraziatik hasi eta tirania oinarrian ezarriz.

Egungo sailkapen-irizpideak edukiari baino gehiago formari eusten diote; gobernuak bereizi behar dira ez gobernari-kopuruagatik, baizik eta boterea erabiltzeko moduagatik edo gizabanakoaren eta estatuaren arteko eskumen-banaketaren arabera, gobernariek banakako eskubideak aintzat hartzeko moduaren arabera (iritzi-askatasuna, prentsa-askatasuna, bilera-askatasuna, pentsamendu-askatasuna, sorkuntza-askatasuna, alderdi politikoena, irakaskuntza-askatasuna...).

Autokrazia

Autokrazia (grezierazko autokrateiatik) gobernu-sistema bat da, boterea irudi bakar batean biltzen duena (batzuetan jainkotua), zeinaren ekintzak eta erabakiak ez dauden, ez kanpoko lege-murrizketen mende, ez eta herri-kontrolerako mekanismo erregulatzaileen mende ere (ez bada, agian, estatu-kolpe baten edo masaren matxinada baten mehatxu inplizituan).

Demokrazia

Sistema demokratikoek barne hartzen dute biztanleriaren parte-hartzea erabakiak hartzeko orduan. Parte-hartze hori nabarmenagoa izan daiteke zuzeneko demokrazian edo urrunekoan, ordezkaritzako demokrazian gertatzen den bezala. Milioika biztanle dituzten estatu modernoetan, funtsean, ordezkaritzako demokraziaren formak daude, gai partikularrei buruzko erreferendum eta plebiszituak egiteko aukerarekin, eta, normalean, gobernuak bi aukera edo gehiagoren artean erabaki behar du, populazioaren gehiengoaren botoaren arabera.

Historikoki, demokraziek erregimen ez-demokratikoek baino babes handiagoa izan dute herritarren artean, horregatik, sistema autoritario eta are totalitario askok beren burua izendatu izan dute demokrazia, herri-demokrazia edo demokrazia organiko gisa (Espainiak hala izendatzen zuen bere burua egiazki erregimen totalitarioa zenean), berez, analista askok erregimen horiek demokratikotzat joko ez zituztenean.

Demokrazia klasiko edo mendebaldekoa

Ismael Iván Santaella Solorio filosofo katedradun ezagunaren arabera eta katedradunekin batera, oinarria giza duintasun gorenari egiten zaion aitorpena da, eta estatuaren antolaketa pertsonaren aukera ugariak sustatzeko xedean oinarritzen da. Gobernatzeko modua gehiengoaren nagusitasunean oinarritzen da, baina gutxiengoa errespetatuz. Horrek alderdi-aniztasuna eragiten du. Funtzionamenduari dagokionez:

• Konstituzio-organoen aniztasuna eta botere-banaketaren teoria onartzea.
• Konstituzio zurruna eta lege arrunten konstituzionaltasun-kontrola.
• Hautapenezko parlamentua.
• Eskubide publiko subjektiboen eta, bereziki, askatasun zibilaren eskubideen babes jurisdikzional zabala.
• Deszentralizazio zabala.
• Ideia parlamentatuak.

Zuzeneko demokrazia

Zuzeneko gobernua da gobernu eginkizunak herriak zuzenean betetzen dituena, gobernu ekintzak ordezkaririk gabe egiten dituena. Erregimen hori ez da existitzen gaur egun, eta esan daiteke inoiz ez dela egin, ezein estaduan. Barruti txikietan baino ezin izan da egin (udalerriak, Suitzako kantoiak).

Esan izan da Grezian zuzeneko demokrazia ari izan zela; baina ez da zehatza; bada, Gobernuaren auziak eztabaidatzeko eta ebazteko herria Agoran biltzen bazen ere, egiaz, aristokrazia bat zen, kanpoan gelditzen baitziren atzerritarrak, esklaboak eta emakumeak. Garai modernoan, autore guztiek Suitzako kantonamenduak aipatzen dituzte gobernu zuzenaren adibide gisa, baina, berez, bilera horiek noizbehinkakoak izaten ziren, eta, haietan, beren iritzipean jarritako proiektuen aldeko edo kontrako botoa ematera mugatzen ziren. Zuzeneko gobernua praktikan jartzeko modua teorikoa da, eta, gaur egun, ezinezkoa, gero eta handiagoa baita estatuen populazioa eta gobernu-lanaren konplexutasuna.

Ordezkaritzako demokrazia

Ordezkaritzako demokrazia da gobernua herriko ordezkariek betetzen dituztenean gobernu-eginkizunak. Gaur egun, ia gobernu-erregimen guztiak dira ordezkaritzazkoak. Gobernariak herritarren ordezkaritzat hartzen dira, eta, hala, sufragioaren bidez aukeratzen dira. Hau da aukeratutakoak hauteslearekin duen kontratu bakarra; herriak aukeratzeko eskubidea baino ez du; ordezkaritza harremana alderdi politikoaren bidez garatzen da. Ordezkaria ezin da ezeztatu, hautesleek ez baitute kontraturik botoaren ondoren, ezpada alderdi politikoaren bidez. Teorian, alderdi politiko baten alde egiten du boto-emaileak, hark aurkeztutako gobernu-programaren alde, eta alderdi horretako hautagaien alde egiten du. Hori dela eta, ordezkariak programa bete beharko luke, eta alderdiko agintariek, bere jarduna kontrolatu.

Demokrazia erdi zuzena

Erregimen erdi zuzena bi sistemetatik parte hartzen duena da; gobernua zeharka gauzatzen da, ordezkarien bidez, baina herriak zuzenean egiten ditu gobernu-ekintza batzuk, hau da, parte-hartzea ez du sufragiora mugatzen, baizik eta, batzuetan, zuzeneko gobernu erak erabiltzen ditu: plebiszituak, erreferendumak, herri-ekimenak.

Errepublikak

Errepublika gobernu-modu bat da, non herria «gai publikotzat» hartzen den (latinez: res pública), ez jabetza pribatu bat edo gobernarien jabetza eta estatuetako karguak zuzenean edo zeharka aukeratzen edo izendatzen diren eta ez oinordetzaren bidez. Herriak, edo haren zati esanguratsu batek, gobernuaren gaineko kontrol gorena du, baita pertsona hautatuek estatuko karguak hautatzen diren edo hautatzen dituzten tokien gainekoa ere.​ Errepublikaren definizio sinplifikatu komun bat da, non estatu-burua monarka ez den gobernua den.​​ Montesquieuk barne hartzen zituen, bai demokraziak (non herri osoak hartzen zuen parte gobernuan), bai aristokraziak edo oligarkiak ere (non herriaren zati bat bakarrik gobernatzen duen) gobernu-forma errepublikano gisa.

Errepublikak deskribatzeko erabiltzen diren beste termino batzuk hauek dira: errepublika demokratikoa, errepublika parlamentarioa, errepublika erdi presidentziala, errepublika presidentziala, errepublika federala eta errepublika islamiarra.

Totalitarismoa

Gobernu-sistema totalitarioak transpertsonalismoan oinarritzen dira maiz; estatuak gobernari-klasearen irizpide esklusiboaren arabera arautzen du, beste mota batzuetako kontrapisu gutxirekin edo batere gabe eta eskubide zibil batzuei lotutako mugekin. Sistema horietan, estatuak eta hura zuzentzen duen klaseak beren ideiak, irizpideak eta doktrinak inposa ditzakete, beste erakunde edo gizarte-talde batzuen kontrapisurik gabe. Sistema totalitarioetan, izan ere, eskumen guztiak estatuaren esku daude; estatuak gizabanakoak zuzentzen ditu, gizabanakoen eskubideak kendu edo minimizatzeko moduan.

Estatu totalitarioa ez da ezaugarritzen botorik eman ez duelako edo gehiengoaren babesik ez duelako, benetako iritzi-askatasunik ez dagoelako baizik. Estatuak gizabanakoen askatasunak xurgatzen ditu, eta klase gidariaren interesaren eta helburuaren arabera soilik erabiltzen dira. Hala ere, formalki, gobernu-antolaketa totalitarioa sistema demokratikoen antolamenduaren oso antzekoa da maiz; izan ere, antzekotasun hori funtsezkoak diren gauza garrantzitsutan desberdintzen da: sistema totalitarioek biztanleria orokorraren kontrapisuak, parte-hartzea edo irudikapen eraginkorra baztertzen dituzte. Dena den, sistema totalitario modernoak idatzizko arau, lege eta arauetan oinarritu dira, zuzenbide-estatu baten izaeraren arabera, nahiz eta arauak arbitrarioki aldatzeko ahalmenak indarrik gabe uzten dituen zuzenbide-estatu horrek demokrazietan ematen dituen bermeak.

Bizitza politikoak eta ekonomikoak ez dute loratzeko ahalmenik izango gobernuan nagusi diren doktrina eta zuzendaritzetatik kanpo. Botere judiziala ikuskera beraren mende egongo da, eta epaileak demokrazian baino askoz ekintza-eremu zabalagoa izango du; izan ere, babesteko banakako eskubiderik ez baitago, eta justizia ikuskera lausoak ezarriz gauzatzen da, estatuaren helburuen mende eta gobernuak edo gobernu-alderdiak interpretatuta.

Totalitarismoa gobernu harrapakari batek zuzentzen du, bere sistema ideologikoak ez ditu banakotasun zehatzik, ezta bere sinesmen pertsonal edo erlijiosorik ere. Beraz, erlijio modu onartu bakarra estatuaren erlijioa da, hau da, estatuarekin bat datozenak.

Historikoki, sistema politiko gehienak ideologia sozioekonomiko gisa sortu ziren. Boterean gertatzen diren mugimendu horiekin duten esperientziak eta gobernu-forma partikularrekin izan ditzaketen lotura indartsuek, berez, gobernu-modutzat hartzea eragin dezakete.

Hainbat ideologia historikok kritika erradikala egin diote estatuari berari, edo estatua zuzentzeko aukeratutako gobernu-moduei. Hala, anarkismo modu desberdinak izan dira estatuko zenbait erakunderen abolizioaren alde borrokatu direnak, eta, oro har, komunismoa ez da estatua berehala desagertzearen alde agertu, baizik eta gobernuak nahitaez eratuta egon behar duen moduaren, gobernu-mota batzuen desagerpenaren eta gobernuak lortu behar dituen helburuen alde. Era berean, beste ideologia batzuek, hala nola sozialismoak, sozialdemokraziak, kristau-demokraziak, liberalismoak edo faxismoak, tinko laguntzen dute gobernu baten existentzia, eta ez dute adierazpen zehatzik egiten nork osatu behar duen, baizik eta gobernu baten helburu idealak zein diren defendatu ohi dute.

Libertarianismotik eta anarkokapitalismotik kritikatu dute merkatuaren logikaren mende ez dagoen gobernu politikoaren existentzia, eta argudioak zabaldu dituzte esanez gobernua bere buruaren babeserako erakunde sozial bat dela beti, epe luzera ez dela oso segurua eta, agian, ez dela gai etorkizuneko gizarte-babeseko zerbitzuak ziurtatzeko giza-espezieak 100 urtetik gorako bizi-itxaropena luzatzen duenean.

• CASCAJO CASTRO, José Luis y GARCÍA ÁLVAREZ, Manuel. (1994). Constituciones contemporáneas. Madrid: Tecnos.
• EKMEKDJIAN, Miguel Ángel. (1999 4ª Edición Actualizada). Manual de la Constitución Argentina. Buenos Aires: Depalma.
• López GUERRA, Luis. (2001). Estudios de Derecho Constitucional. Valencia: Libros Tirant Lo Blanch ISBN 84-8442-360-3..
• Christian, David. (2004). Maps of Time. University of California Press ISBN 978-0-520-24476-4..
• Friedrich, Carl J.; Brzezinski, Zbigniew K.. (1965). Totalitarian Dictatorship and Autocracy. Praeger.
• Adam Kuper and Jessica Kuper, ed. The Social Science Encyclopedia. Routledge ISBN 978-0-415-47635-5..
• Haider-Markel, Donald P.. (2014). The Oxford Handbook of State and Local Government. ISBN 978-0-19-957967-9..
• Krader, Lawrence. (1968). Formation of the state. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall.
• de Mesquita, Bruce Bueno; Smith, Alastair. (2011). The Dictator's Handbook: Why Bad Behavior is Almost Always Good Politics. Random House ISBN 9781610390446..
• Lewellen, Ted C.. (2003). Political Anthropology: An Introduction. ABC-CLIO ISBN 978-0-89789-891-1..
• Bueno de Mesquita, Bruce; Smith, Alastair; Siverson, Randolph M.; Morrow, James D.. (2003). The Logic of Political Survival. The MIT Press ISBN 978-0-262-63315-4..
• William J. Dobson. (2013). The Dictator's Learning Curve: Inside the Global Battle for Democracy. Anchor ISBN 978-0307477552..
• Smelser, Neil J.; Baltes, Paul B.. (2001). International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences. Elsevier ISBN 978-0-08-043076-8..

• Erregimen politiko
• Sistema politiko
• Estatu
• Estatu laiko