Կառավարություն

Բոլոր տիպի կազմակերպություններին բնորոշ է կառավարումը, մինչդեռ կառավարություն ասելով նկատի են առնվում աշխարհի մոտ 200 անկախ ազգային կառավարությունները, ինչպես նաև դրանց ենթակա կազմակերպությունները։

Պատմականորեն, կառավարության գերիշխող ձևերը 5-ն են՝ արիստոկրատիա, թիմոկրատիա, օլիգարխիա, դեմոկրատիա, տիրանիա։

Կառավարությունը, որը երբեմն կոչվում է նախարարների խորհուրդ կամ կաբինետ, ղեկավարում է վարչապետը (կանցլերը, նախարարների խորհրդի կամ կաբինետի նախագահը), իսկ երբեմն էլ՝ պետության ղեկավարը (օրինակ՝ ԱՄՆ֊ում՝ նախագահը)։ Կառավարության անդամները (նախարարներ, քարտուղարներ, պետքարտուղարներ և այլն) ղեկավարում են պետական կառավարման կենտրոնական գերատեսչությունները։ Կառավարությունը կարող է լինել միակուսակցական կամ կոալիցիոն։ Դաշնային պետություններում կան կենտրոնական (դաշնային) կառավարություն և դաշնության կազմի մեջ մտնող պետական կազմավորումների (նահանգ, մարզ) կառավարություններ։ Բազմաթիվ երկրներում կառավարությունը կազմում է խորհրդարանը կամ նշանակում է պետության գլուխը։ Գերմանիայում, Իռլանդիայում, Ճապոնիայում պետության գլուխը վարչապետն (կանցլեր) է նշանակում պառլամենտի ընտրած անձին։ Կառավարությունն իրավաբանորեն պատասխանատու և հաշվետու է պառլամենտի առջև։ Կառավարություն կազմելու կարգը, կազմն ու լիազորությունները սահմանվում են սահմանադրությամբ։ Կառավարման գործընթացը մեր արդի կյանքում գրավում է բացառիկ դեր։ Կառավարման շնորհիվ մենք համակարգում ենք մեր կյանքը, աշխատանքը, ընտանիքը, պետությունը։

Կառավարման ֆենոմենը հայտնի է դեռ նախամարդուն, կարելի է նշել, որ կառավարումը մարդկության տարիքին է, չնայած այն փաստին, որ որպես գիտություն տակավին երիտասարդ է։ Կառավարման գործընթացը համարվում է մարդկային հասարակության համակեցության կարևորագույն գործոններից, դեռևս մեր թվարկությունից առաջ, երբ մարդիկ ապրում էին համայնքներով, կառավարումը պետք էր ընդհանուր աշխատանքները կազմակերպելու և արդյունքները բաշխելու համար։ Կառավարման ներդրման շնորհիվ հին աշխարհի մի շարք երկրներում իրականացվել են մեծածավալ շինարարական աշխատանքներ, (օր․՝ եգիպտական բուրգերը), որոնք անհնարին կլիներ առանց աշխատանքների ընդհանուր կառավարման։ Կարելի է ասել, որ կառավարման զարգացման առաջնային փուլը սկսել է ցեղախմբերում։ Այս աշխատանքում ներկայացված է կառավարչական մտքի զարգացման փուլերը համաշխարհային արենայում, ինչպես նաև անդրադարձ է կատարվել հայ կառավարչական մտքի պատմությանը, մինչև մեր օրերը։ Դեռևս անտիկ ժամանակների մեծագույն փիլիսոփաները մտահոգվել են կառավարման գործընթացին վերաբերող հարցերով, կառավարման գիտության և պրակտիկայի զարգացման ասպարեզում մեծագույն ավանդ են ներդրել Սոկրատեսը, Քսենոփոնը, Պլատոնը, Արիստոտելը, պետական գործիչ Ալեքսանդր Մակեդոնացին (շտաբի գաղափարը)։ Պլատոնը առաջարկում էր իդեալական պետության գաղափարը՝ պետության գլխում տեսնելով փիլիսոփաներին, կամ գիտնականներին։

Կառավարությունը պետության կամ հանրույթի կառավարման համակարգ է։

Կառավարություն բառը ծագում է հունարեն κυβερνάω [kubernáo] բառից (նշանակում է վարել ղեկը․ Պլատոնի «Պետության նավը» աշխատության մեջ օգտագործված կապակցություն)։

Կոլումբիական հանրագիտարանը կառավարությունը սահմանում է որպես «սոցիալական վերահսկողության համակարգ, երբ օրենքներ մշակելու և դրանք իրագործելու իրավունքը տրված է հասարակության առանձին խմբի»։

Բոլոր տիպի կազմակերպություններին բնորոշ է կառավարումը, մինչդեռ կառավարություն ասելով նկատի են առնվում աշխարհի մոտ 200 անկախ ազգային կառավարությունները, ինչպես նաև դրանց ենթակա կազմակերպությունները։

Ազգերի համագործակցությունը տալիս է կառավարության հասկացության նեղ սահմանում, ըստ որի վերջինս առնչվում է նախարարություններին (հավաքական գործադիր), ինչը մարդկանց հավաքական խումբ է, որը գործադիր իշխանություն է իրականացնում պետության տարածքում, կամ էլ կաբինետում։

Անգլերենում շատ հաճախ կառավարությունն օգտագործվում է որպես կառավարման հոմանիշ։

Պատմության մեջ անհնար է ստույգ նշել, թե երբ է առաջացել կառավարության ֆենոմենը, այնուամենայնիվ, կան որոշ արձանագրություններ առաջին կառավարությունների ձևավորման վերաբերյալ։ Մոտ 5,000 տարի առաջ ձևավորվեցին առաջին քաղաք-պետությունները։ Մ․թ․ա 3-2 հազարամյակներում այդ քաղաք-պետությունների մի մասը վերաճեցին առավել ընդարձակ կառավարման միավորների՝ Շումեր, Հին Եգիպտոս, Ինդոսի հովտի քաղաքակրթությունը, Դեղին գետի քաղաքակրթությունը։

Գյուղատնտեսության և ջրային կառավարման ծրագրերը կատալիզատոր դարձան կառավարությունների զարգացման համար։ Հազարամյակներ շարունակ, երբ հիմնականում տարածված էին որսորդությունը, հավաքչությունը և փոքրածավալ գյուղատնտեսությունը, մարդիկ ապրում էին փոքր, ոչ հիերարխիկ և ինքնաբավ համայնքներում։ Ցեղապետն ընտրվում էր տարբեր ծիսակատարությունների և փորձությունների միջոցով, շատ հաճախ նաև ցեղի ավագ անդամների կողմից։ Մարդկանց՝ հաղորդակցվելու կարողությունը թույլ տվեց բարձրացնել էֆեկտիվությունը գյուղատնտեսության ոլորտում , վերջինս էլ իր հերթին դրդեց մարդկանց ապրել մեծ խտությամբ։ Դեյվիդ Քրիստիանը բացատրում է, թե ինչպես վերոնշվածը հանգեցրեց օրենքներ և կառավարությունների ունեցող պետությունների ձևավորման։

17-րդ դարի ավարտից սկսած կառավարության հանրապետական ձևերը սկսեցին գերակշռել։ Անգլիայի Փառահեղ հեղափոխությունը, Ամերիկյան հեղափոխությունը, Ֆրանսիական հեղափոխությունը նպաստեցին կառավարության ներկայացուցչական ձևերի առաջացմանը։ Խորհրդային Միությունը առաջինն էր, որ ուներ կոմունիստական կառավարություն։ Բեռլինի պատի քանդումից հետո լիբերալ դեմոկրատիան դարձավ կառավարության գերիշխող ձև։

19-րդ և 20-րդ դարերում ազգային մակարդակում նկատվեց կառավարության չափերի և մասշտաբների նկատելի աճ։ Նշվածը ներառում է կորպորացիաների կարգավորում և բարեկեցության պետության զարգացում։

Կառավարությունների դասակարգումը

Քաղաքական գիտության շրջանակներում երկար ժամանակ փորձել են մշակել կառավարման համակարգերի տիպաբանություն և տաքսոնոմիա, քանի որ քաղաքական համակարգերի դասակարգումները ակնհայտ չեն։ Ասվածը հատկապես կարևորվում է համեմատական քաղաքագիտության և միջազգային հարաբերությունների ոլորտում։

Մակերեսորեն, բոլոր կառավարություններն ունեն պաշտոնական ձև։ ԱՄՆ-ը սահմանադրական հանրապետություն է, մինչդեռ նախկին ԽՍՀՄ-ը՝ սոցիալիստական հանրապետություն։ Կոպշտայնը և Լիհբախը պնդում են, որ ռեժիմների դասակարգումը բարդ է։ Օրինակ, ընտրությունները ընտրական դեմոկրատիայի բնորոշիչներն են, սակայն նախկին ԽՍՀՄ-ում ընտրությունները ազատ և արդար չէին և տեղի էին ունենում միակուսակցական համակարգ ունեցող պետությունում։ Վոլտերը պնդում էր, որ Սրբազան Հռոմեական կայսրը ոչ Սրբազան է, ոչ Հռոմեական, ոչ էլ կայսր։ Իրենց պաշտոնապես «դեմոկրատական հանրապետություն» հռչակող շատ պետություններ ո՛չ դեմոկրատական են, ո՛չ էլ հանրապետություն․ դրանք դե ֆակտո բռնապետություններ են։ Կոմունիստական բռնապետությունները հակված են կիրառել այս տերմինը։ Օրինակ, Հյուսիսային Վիետնամի պաշտոնական անվանումն է «Վիետնամի Դեմոկրատական Հանրապետություն», Չինաստանինը՝ «Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն»։ Շատ դասակարգումներում դրանք չեն կարող համարվել դեմոկրատական։

Կառավարության ձևերի բնորոշումը նույնպես բարդ է, քանի որ մի շարք քաղաքական համակարգեր ձևավորվում են որպես սոցիալ-քաղաքական շարժումներ և այնուհետև նույնանուն կուսակցությունների կողմից վերածվում են կառավարությունների։

Այլ խնդիրներից են քաղաքական գաղափարախոսությունների և դրանց հետ կապված կառավարման ձևերի սահմանումների վերաբերյալ տարակարծությունները կամ կանխակալ մոտեցումները։ Օրինակ, կան էական տարբերություններ «պահպանողականություն» հասկացության ամերիկյան և այլ ազգերի ընկալումների միջև։ Ինչպես նշում է Ռիբուֆոն «այն, ինչ ամերիկացիները կոչում են կոնսերվատիզմ, մնացած ազգերի համար լիբերալիզմ է կամ նեոլիբերալիզմ»։ 1950-ական թվականներից ի վեր կոնսերվատիզմը ԱՄՆ-ում կապված է Հանրապետական կուսակցության հետ։ Այնուամենայնիվ, սեգրագացիայի շրջանում շատ հարավային դեմոկրատներ պահպանողական էին, և նրանք կարևոր դեր էին խաղում 1937 -1963 թվականները Կոնգրեսում իշխող Պահպանողական կոալիցիայի մեջ։

Սոցիալ-քաղաքական երկիմաստություն

Աշխարհի բոլոր պետությունները ղեկավարվում են կառավարման համակարգով, որն իր մեջ համախմբում է երեք կամ ավելի տնտեսական կամ քաղաքական բնութագրիչներ։ Ավելին, գործող կառավարությունների տիպերի և հատկանիշների մասին կարծիքները նույնպես տարբերվում են։ Նույնիսկ ամենալիբերալ ժողովրդավարությունները ինչ-որ չափով սահմանափակում են ընդդիմադիր քաղաքական ակտիվությունը, մինչդեռ բռնապետությունները մոբիլիզացնում են քաղաքացիներին։ Օրինակ, կան մոտեցումներ, որ ԱՄՆ-ում գործում է պլուտոկրատիա, ոչ թե դեմոկրատիա, քանի որ որոշ ամերիկյան ընտրողների կարծիքով քաղաքական գործողության կոմիտեները խեղաթյուրում են ընտրության արդյունքները։

Կառավարության դիալեկտիկական ձևերը

Դասական հույն փիլիսոփա Պլատոնն առանձնացրել է ռեժիմների 5 տեսակներ՝ արիստոկրատիա, թիմոկրատիա, օլիգարխիա, դեմոկրատիա, բռնապետություն։ Պլատոնը նշում է, թե ինչով են զբաղվում մարդիկ այդ ռեժիմների պարագայում։ Օրինակ բռնապետ մարդը ներկայացնում է, օրինակ, բռնապետությունը։ Այս հինգ ռեժիմները այլասերվում են այլ ռեժիմների։

Կառավարությունների դասակարգման մեթոդներից մեկն այն է, թե ովքեր են կառավարում։ Դա կարող է լինել մեկ մարդ (ավտոկրատիա, ինչպիսիսին միապետությունն է), մարդկանց ընտրված խումբը (արիստոկրատիա), մարդիկ ամբողջությամբ (դեմոկատիա, ինչպես օրինակ հանրապետությունը)։

Արիստոտելը «Պոլիտիկա» աշխատությունում կառավարությունները բաժանել է երեք խմբի՝ միապետություն, արիստոկրատիա, դեմոկրատիա, որը հետագայում լայն տարածում գտավ։ Թոմաս Հոբսը «Լևիաթան» աշխատությունում ընդարձակում է այս դասակարգումը։

Ավտոկրատիա

Ավտոկրատիան կառավարության համակարգ է, որի դեպքում գերագույն իշխանությունը կենտրոնացված է մեկ մարդու ձեռքում, ում որոշումները ենթակա չեն ո՛չ արտաքին օրինական սահմանափակումների, ո՛չ էլ ժողովրդական վերահսկողության մեխանիզմների ազդեցության (բացի պետական հեղաշրջման կամ զանգվածային ապստամբության վտանգից)։

Դեսպոտիզմը բացարձակ իշխանություն ունեցող սուբյեկտի կառավարումն է, ում որոշումները ենթակա չեն ո՛չ արտաքին օրինական սահմանափակումների, ո՛չ էլ ժողովրդական վերահսկողության մեխանիզմների ազդեցության (բացի ենթադրելի վտանգից)։ Սուբյեկտը կարող է լինել մեկ ինձ, ինչպես ավտոկրատիայի պարագայում, կամ խումբ, ինչպիսին օլիգարխիան է։

Միապետությունը կառավարության տեսակ է, երբ ընտանիքը կամ ընտանիքների խումբը ներկայացնում են ազգային ինքնությունը, իսկ իշխանությունը տրված է տվյալ ընտանիքի անհատներից մեկին, ով կոչվում է միապետ և կառավարում է թագավորությունը։ Միապետի և ընտանիքի անդամների իրական դերը կարող է լինել սիմվոլիկ (թագավորական հանրապետություն), մասնակի և սահմանափակ (սահմանադրական միապետություն), ամբողջությամբ դեսպոտիկ (բացարձակ միապետություն)։ Ավանդաբար, միապետի պաշտոնը ժառանգական է, սակայն կան նաև ընտրական միապետություններ։

Արիստոկրատիա

Արիստակրատիան (հունարեն ἀριστοκρατία aristokratía, «գերազանց», and κράτος «իշխանություն») կառավարության ձև է, որը իշխանությունը տալիս է փոքր, արտոնյալ դասակարգին։

Օլիգարխիան կառավարում են ազդեցիկ մարդիկ, ովքեր ունեն ընդհանուր շահեր կամ ազգակցական կապեր։ Այս մարդիկ կարող են տարածել իշխանությունը և ընտրել թեկնածուներին։ Օլիգարխիան տարբերվում է իրական ժողովրդավարությունից, քանի որ շատ քիչ մարդիկ իրավունք ունեն փոփոխությունների կատարել։ Օլիգարխիան չպետք է լինի ժառանգական կամ միապետական։ Օլիգարխիայի դեպքում կան ոչ թե մեկ, այլ մի քանի կառավարիչներ։

Օլիգարխիայի պատմական օրինակ էր ԽՍՀՄ-ը։ Ներկայացուցչական դեմոկրատիայի քննադատները համարում են, որ ԱՄՆ-ը նույնպես օլիգարխիական է։ Աթենական ժողովրդավարության պայմաններում թեկնածուներին ընտրում էին վիճակահանությամբ, տղամարդ, հույն, կրթված քաղաքացիներից։ Կար նաև ունեցվածքի, հողի և կարգավիճակի ցենզ։

Կրոնապետությունը կրոնական էլիտայի կառավարությունն է՝ կրոնական ինստիտուտներից բաղկացած կառավարման համակարգ, որտեղ պետությունը և եկեղեցին ավանդաբար և սահմանադրական կարգով տարանջատված չեն։ Վատիկանը, Իրանը, Տիբեթական կառավարությունը, Խալիֆաթները և այլ իսլամական պետություններ համարվում են կրոնապետական։

Ժողովրդավարություն

Ժողովրդավարության պայմաններում պետության բոլոր քաղաքացիները մասնակցում են որոշումների կայացմանը։ Ժողովրդավարության և սահմանադրական կառավարման այլ ձևերի հիմնական տարբերությունն այն է, որ ընտրելու իրավունքը սահմանափակված չէ մարդու ունեցվածքով կամ ռասայով (հիմնական ցենզը տարիքայինն է)։ Դեմոկրատական կառավարությունը վայելում է ժողովրդի մեծամասնության աջակցությունը (եթե ընտրությունները արդար են եղել)։

Ժողովրդավարության պայմաններում ժողովրդական կայն զանգվածներ կարող են ընտրել, որոշումներ կայացնել կամ էլ ընտրել ներկայացուցիչներ որոշումներ կայացնելու նպատակով։ Հատկապես կարևոր դեր են խաղում քաղաքական կուսակցությունները, որոնք պետության կառավարման վերաբերյալ ունեն նույն մոտեցումները։ Տարբեր քաղաքական կուսակցությունների մոտեցումները խնդիրների լուծման առնչությամբ տարբերվում են։

Լիբերալ ժողովրդավարությունը ժողովրդավարության տեսակ է։ Այն կառավարության ձև է, երբ ներկայացուցչական ժողովրդավարությունը գործում է լիբերալիզմի սկզբունքներով։ Վերջինիս բնորոշ է բազմազան քաղաքական կուսակցությունների միջև արդար, ազատ և մրցակցային ընտրությունները, կառավարության տարբեր ճյուղերի տարանջատումը, օրենքի գերակայությունը, մարդու իրավունքների և քաղաքացիական ազատությունների պաշտպանությունը։ Լիբերալ ժողովրդավարությունները հենվում են գրված կամ չգրված սահմանադրությունների վրա սահմանազատելու կառավարության ճյուղերի լիազորությունները և խորացնելու սոցիալական դաշինքը։ 20-րդ դարում լայն տարածում գտնելուց հետո լիբերալ ժողովրդավարությունը դարձավ տիրապետող քաղաքական համակարգ։ Լիբերալ ժողովրդավարությունը կարող է կրել տարբեր սահմանադրական ձևեր․ հանրապետություն (Ֆրանսիա, Գերմանիա, Հնդկաստան, Իռլանդիա, Իտալիա, Թայվան, ԱՄՆ), սահմանադրական միապետություն (Ճապոնիա, Իսպանիա, Մեծ Բրիտանիա)։ Այն կարող է ունենալ նախագահական համակարգ (Արգենտինա, Բրազիլիա, Մեքսիկա, ԱՄՆ), կիսանախագահական համակարգ ( Ֆրանսիա, Պորտուգալիա, Թայվան), խորհրդարանական համակարգ (Ավստրալիա, Կանադա, Գերմանիա, Իռլանդիա, Հնդկաստան, Իտալիա, Նոր Զելանդիա, Մեծ Բրիտանիա)։

Հանրապետություն

Հանրապետությունը կառավարության ձև է, որտեղ պետությունը համարվում է «հանրային գործ», ոչ թե կառավարիչների անձնական մտահոգություն կամ էլ սեփականություն և որտեղ պաշտոնները ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ընտրվում կամ նշանակվում են, ոչ թե ժառանգվում։ Մարդիկ կամ նրանց նշանակալի մասը վերահսկողություն է իրականացնում կառավարության նկատմամբ։ Հանրապետությունը կարելի է սահմանել որպես կառավարություն, որտեղ պետության գլուխը միապետը չէ։ Մոնտեսքյոն ժողովրդավարությունները (որտեղ բոլոր մարդիկ մասնակցում են կառավարմանը) և արիստոկրատիաները կամ օլիգարխիաները (որտեղ մարդկանց մի մասն է կառավարում) համարում էր կառավարության հանրապետական ձևեր։

Հանրապետությունները բնութագրող տերմիններից են՝ ժողովրդավարական հանրապետություն, խորհրդարանական հանրապետություն, դաշնային հանրապետություն, իսլամական հանրապետություն։

Ավտորիտար կառավարման համակարգ ունեն այն հասարակությունները, որտեղ մարդկանց մի խումբ օժտված է իշխանությամբ։ Այն չընտրված կառավարիչների կողմից վերահսկվող քաղաքական համակարգ է, որտեղ թույլատրված են որոշակի աստիճանի անհատական ազատություններ։ Ամբողջատիրական կառավարությանը բնորոշ է կենտրոնացված և հարկադրական իշխանությունը, որը վերահսկում է հանրային և անձնական կյանքի գրեթե բոլոր ասպեկտները։

Սահմանադրական հանրապետության դեպքում կառավարության լիազորությունները սահմանափակված են օրենքով կամ ֆորմալ սահմանադրությամբ։ Կառավարությունն ընտրված է հանրույթի գոնե որոշակի հատվածների կողմից (Հին Սպարտան նույնպես իրեն հանրապետություն էր կոչում, չնայած շատ քաղաքացիներ ընտրական իրավունք չունեին)։ Այն հանրապետությունները, որոնք հասարակության որոշ խավերի զրկում են ընտրություններին մասնակցելու իրավունքից, հռչակում են, որ իրենք ներկայացնում են բոլոր քաղաքացիներին։ Օրինակ, ԱՄՆ-ը, Հարավային Աֆրիկան, Հնդկաստանը և այլն։

Ֆեդերալիզմ

«Ֆեդերալիզմ» հասկացությունը նաև օգտագործվում է՝ նկարագրելու կառավարության այն համակարգը, որտեղ ինքնիշխանությունը սահմանադրական կարգով բաժանված է կենտրոնական իշխանության և ավելի ցածր քաղաքական միավորների միջև (օրինակ, նահանգներ և պրովինցիաներ)։ Ֆեդերալիզմի կողմակիցները կոչվում են ֆեդերալիստներ։

Պատմականորեն, քաղաքական համակարգերի մեծամասնությունը ձևավորվել են որպես սոցիալ-տնտեսական գաղափարախոսություններ։ Կառավարության ձևերի հետ ունեցած կապերը կարող են պատճառ հանդիսանալ, որ այս գաղափարախոսությունները համարվեն կառավարության ձևեր։

Սկզբունքներ

Կան տիպաբանության հիմնական բնութագրիչներ, մնացածները պատմականորեն կապված են կառավաևության որոշակի տեսակների հետ։

• Կառավարում ըստ բարձրագույն օրենքի (չգրված էթիկական սկզբունքներ) vs. գրված սահմանադրություն
• Եկեղեցու և պետության բաժանում կամ ազատ եկեղեցի vs. պետական կրոն
• Ռազմական ուժերի քաղաքացիական վերահսկողություն vs. ստրատոկրատիա
• Ամբողջատիրություն, ավտորիտարիզմ vs. լիբերտարիզմ
• Մեծամասնության գերակայություն կամ խորհրդարանական ինքնիշխանություն vs. սահմանադրություն և Իրավունքների մասին բիլ
• Հայրիշխանություն կամ մայրիշխանություն vs. գենդերային հավասարություն

Ինքնավարություն

Այս ցանկը ցույց է տալիս ինքնիշխանության կենտրոնացման և վարչատարածքային միավորներին ինքնավարություն տալու մասին տարբերվող մոտեցումները

• Ինքնիշխանությունը կենտրոնացված է քաղաքական իշխանության ձեռքերում․
  • Կայսրություն
  • Ունիտար պետություն
• Ինքնիշխանությունը բաշխված է կենտրոնի և ծայրամասերի միջև
  • Հեգեմոնիա
  • Դաշնություն և դաշնային հանրապետություն
  • Համադաշնություն
  • Դաշնային միապետություն
• Ինքնիշխանության տարբեր մակարդակներ
  • Դաշինք
  • Անհամաչափ ֆեդերալիզմ
  • Դաշնություն
  • Ասոցացված պետություն
  • Առանձնացված կորպուս
  • Գաղութ
  • Թագավորական գաղութ
  • Կանոնադրային ընկերություն
  • Կախյալ տարածք
  • Օկուպացված տարածք
  • Օկուպացված գոտի
  • Մանդատ
  • Էքսկլուզիվ մանդատ
  • Ռազմական սահման
  • Չեզոք գոտի
  • Գաղութային կախվածություն
  • Պրոտեկտորատ
  • Վասալային պետություն
  • Արբանյակային պետություն
  • Խամաճիկային պետություն
  • Թալոսոկրատիա
  • Չճանաչված պետություն
    • Սահմանափակ ճանաչված պետություն
    • Անջատողական շարժում
    • Արտաքսված կառավարություն
    • Միկրո-ազգ
  • Ժամանակավոր կառավարություն
  • Տարածքային վեճեր
  • Չինքնակառավարվող տարածքներ
  • Ազգերի Լիգա
  • Լիգա
  • Կառավարություն
  • Ապակենտրոնացում և դեվոլյուցիա