Фісташка Сапраўдная

Фісташка сапраўдная
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Надпарадак:  Rosanae Парадак:  Сапіндакветныя Сямейства:  Сумахавыя Падсямейства:  Anacardioideae Род:  Фісташка Від:  Фісташка сапраўдная
Міжнародная навуковая назва
Pistacia vera L., 1753
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   506470 NCBI   55513 EOL   483483 GRIN   t:28655 IPNI   70280-1 TPL   kew-2407011

Сапраўдная фісташка — шырока вядомая і шанаваная яшчэ са старажытнасці расліна, крыніца ядомых пладоў, дубільных прадуктаў, смалы, драўніны.

Батанічная ілюстрацыя з кнігі Ф.-А. Мішо «The North American Sylva  (ісп.) (бел.», 1819

Шматствольнае лістападнае дрэва або куст вышынёй 3-7 (да 10) м, пераважна з густой паўшарападобнай кронай. Ствол выгнуты, звычайна схілены і рабрысты. Кара на старых галінах светла-шэрая, бялёсая; на аднагадовых — шэра- і чырванавата-карычневая.

Карані сыходзяць на 10-12 м у глыбіню, распасціраюцца на 20-25 м ушыркі.

Лісце чаргавальнае, непарнаперыстаскладанае, звычайна тройчатае, з трыма, радзей з адным, пяццю або сям’ю лісточкамі. Лісточкі амаль сядзячыя, скурыстыя, шчыльныя, гладкія, светла-зялёныя, зверху голыя, бліскучыя, знізу матавыя, тонка апушаныя ці амаль голыя, шырока эліптычныя або круглява-яйкападобныя, радзей шырокаланцэтныя, даўжынёй 5-11 (да 20) см, шырынёй 5-6 (12) см. Хвосцік тонка апушаны ці амаль голы, некрылаты.

Расліна двухдомная. Тычынкавыя кветкі ў густых, складаных, даволі шырокіх мяцёлках, даўжынёй 4-6 см; калякветнік з трох — пяці даўгаватых, плёнкавых, няроўных лісточкаў даўжынёй 2-2,5 мм; тычынак 5-6, амаль сядзячыя, з пылавікамі  (руск.) (бел. даўжынёй 2-3 мм. Песцікавыя кветкі ў больш рэдкіх і вузкіх мяцёлках, прыкладна такой жа даўжыні, як і тычынкавыя; калякветнік з трох — пяці (да дзевяці) даўгаватых, няроўных, крыху больш шырокіх, чым у тычынкавых кветак, лісточкаў даўжынёй 2-4 мм.

Плады буйныя (звычайна ў некалькі разоў буйней, чым у іншых відаў гэтага роду) касцянкі, ад амаль лінейна-ланцэтных, вузка або шырока-яйкападобных да амаль круглявых, даўжынёй 0,8—1,5 см, шырынёй 0,6—0,8 см, у папярочным перасеку амаль круглыя або няправільна авальныя. Каляплоднік лёгка аддзяляльны (пры паспяванні), крэмавы, жоўта-крэмавы, ружовы, чырвоны, цёмна-чырвоны або цёмна-фіялетавы; унутрыплоднік  (руск.) (бел. (костачка) амаль заўсёды з касым аснаваннем, з аднаго боку звычайна тупа кілеваты. Ядра насення зеленаватыя, ядомыя, масляністыя.

Кожнае фісташкавага дрэва ў сярэднім дае каля 50 кг насення кожныя два гады. Абалонка фісташкі натуральна бэжавага колеру, але часам афарбаваная чырвоным або зялёным у камерцыйных фісташак. Першапачаткова фарбавальнік быў ужыты імпарцёрамі, каб схаваць плямы на абалонках, выкліканых ручным зборам насення. Большасць фісташак цяпер абіраюцца машынамі і абалонкі застаюцца неафарбаванымі, робячы фарбаванне непатрэбным за выключэннем задавальнення звычайных чаканняў спажыўцоў.

Цвіце ў сакавіку — маі. Плоданасіць у ліпені — верасні.

Фісташка на ферме каля горада Тарбетэ-Хейдэрые  (руск.) (бел. ў Іране

У натуральных умовах сустракаецца па схілах гор Сярэдняй Азіі (Кыргызстан, Таджыкістан, Туркменістан, Узбекістан), на паўночным усходзе Ірана, у Сірыі і на поўначы Афганістана. У падобных кліматычных умовах разводзіцца і паспяхова культывуецца ў многіх раёнах свету, у тым ліку распаўсюджана ў Крыму, Малдове, Азербайджане і Грузіі.

Расце на камяністых і скалістых схілах у перадгор’ях і нізкагор’ях (вышыні ад 700 да 800 да 1500—1700 м над узроўнем мора), пераважна ў поясе эфемероідных лугоў, часам сустракаецца на паўднёвых схілах у поясе драўняна-хмызняковай расліннасці. Можа ўтвараць участкі самастойнай фісташкавай фармацыі.

Фісташка пустынная расліна і мае высокую талерантнасць да соляў у глебе. Паведамлялася, што яна добра расце пры абрашэнні вадой, якая мае 3000-4000 ppm  (руск.) (бел. растваральных соляў. Фісташкавыя дрэвы даволі цягавітыя ў правільных умовах і могуць выжыць у дыяпазоне тэмператур ад −10 °C зімой да 48 °C у летні час. Яны маюць патрэбу ў сонечным месцы і добра дрэнаваных глебах. Фісташкавыя дрэвы адчуваюць сябе дрэнна ва ўмовах высокай вільготнасці і схільныя да каранёвай гнілі ўзімку, калі яны атрымліваюць занадта шмат вады, а глеба мае не дастаткова вольнага сліву. Доўгае і гарачае лета неабходна для належнага паспявання пладоў. Расліна любіць святло, цяпло, яна засухаўстойлівая, мае магутную і глыбокую каранёвую сістэму.

У культуры

Плады спеюць

Збор фісташак у Грэцыі

Размнажаецца параснікам, пасевам насення, а культурныя сарты прышчэпкай.

Дрэвы высаджваюць у садах і павінна прайсці сем-дзесяць гадоў, каб дасягнуць яны пачалі плоданасіць у значнай колькасці. Ураджай збіраюць раз у два гады. Пік вытворчасці складае каля 20 гадоў. Дрэвы, як правіла, абразаюць, каб было лягчэй збіраць ураджай. Адно мужчынскае дрэва вырабляе дастаткова пылка для 8-12 плоданосячых жаночых дрэў. Збор ўраджаю ў Злучаных Штатах і Грэцыі часта ажыццяўляецца з выкарыстаннем абсталявання, якое абтрасае касцянкі з дрэва. Пасля лушчэння і сушкі, фісташкі сартуюцца ў адпаведнасці з адкрытай ці закрытай абалонкай, а затым пракальваюцца або апрацоўваюцца адмысловымі машынамі для вытворчасці фісташкавых ядраў.

Хваробы і шкоднікі

Фісташкавыя дрэвы ўразлівыя для многіх захворванняў. Сярод іх паражэнне грыбком роду Botryosphaeria, што прыводзіць да пашкоджвання  (англ.) (бел. мяцёлак і парасткаў (сімптомы ўключаюць у сябе смерць кветак і маладых парасткаў), і можа прывесці да пашкоджання цэлыя садоў фісташкі. У 2004 годзе хутка развівальная фісташкавая прамысловасць Каліфорніі значна пацярпела ад пашкоджвання мяцёлак і парасткаў, упершыню адкрытага ў 1984 годзе. У 2011 антракноз  (руск.) (бел. выклікаў раптоўную страту паловы аўстралійскага ўраджаю фісташак. Некалькі гадоў цяжкай засухі ў Іране з 2008 па 2015 гадывыклікалі значнае зніжэнне вытворчасці.

Топ вытворцаў фісташак in 2014
Рэгіён	Вытворчасць (метрычныя тоны)
	415,531
	233,146
	80,000
	76,943
Сусветная вытворчасць	857,878

У 2014 годзе Іран і Злучаныя Штаты былі асноўнымі вытворцамі фісташак, на іх у сукупнасці прыпадае 76 % ад агульнай сусветнай вытворчасці (табліца).

Фісташкі з’яўляюцца вельмі пажыўным прадуктам. 100-грамовая порцыя забяспечвае 562 калорый і з’яўляюцца багатай крыніцай (да 23 %, гэта 20 % або больш ад сутачнай нормы (СН)  (руск.) (бел.) бялку, харчовых валокнаў, некалькі макраэлементаў  (руск.) (бел. і вітамінаў групы В, тыяміну і асабліва Вітаміну B₆  (руск.) (бел. (да 131 % СН). Фісташкі з’яўляюцца добрай крыніцай (10-19 % СН) кальцыю, рыбафлавіну, вітаміну B ₅  (руск.) (бел., фоліевай кіслаты, вітаміну Е  (руск.) (бел. і вітаміну К  (руск.) (бел..

Семядолі (ядро насення) арэха багатыя тлустым алеем (да 60%), які ўтрымлівае насычаныя тлушчы  (руск.) (бел., монаненасычаныя тлустыя кіслоты і поліненасычаныя тлустыя кіслоты  (укр.) (бел.. Насычаныя тлустыя кіслоты ўключаюць пальміцінавую (10 % ад агульнай колькасці) і стэарынавую кіслоты (2 %). Алеінавая кіслата з’яўляецца асноўнай у складзе монаненасычанай тлустай кіслатой (51 % ад агульнай колькасці тлушчу), таксама ўтрымліваецца лінолевая кіслата (да 31 % ад агульнай тлустаці). У параўнанні з іншымі дрэвавымі арэхамі, фісташкі маюць больш нізкую колькасць тлушчу і каларыйнасць, але больш высокія колькасці калію, вітаміну К, γ-такаферолу і некаторых фітахімікалаў  (англ.) (бел., такіх як караціноіды  (руск.) (бел. і фітастэрыны  (руск.) (бел..

Тлусты алей фісташкі адносіцца да катэгорыі невысыхальных высакаякасных алеяў.

Лісце ўтрымлівае дубільныя рэчывы (да 20 %), пры ўтварэнні галаў  (руск.) (бел. (нарастаў, выкліканых тлёй) іх колькасць узрастае да 30-45 і нават 50 %. Са ствалоў фісташкі пры падсочцы  (руск.) (бел. выдзяляецца смала, з якой атрымліваюць эфірны алей, які змяшчае пінен  (руск.) (бел.. У лісці каля 0,01 % эфірнага алею.

У ліпені 2003 года амерыканскае Упраўленне па санітарным наглядзе за якасцю харчовых прадуктаў і медыкаментаў  (руск.) (бел. зацвердзіла першы кваліфікаваны пералік відаў насення, якія зніжаюць рызыку сардэчна-сасудзістых захворванняў: «Навуковыя дадзеныя сведчаць аб тым, але не даказваюць, што ўжыванне 1 унцыі (42.5 г) большасці арэхаў, такіх, як фісташкі, як частка дыеты з нізкім утрыманнем насычаных тлушчаў і халестэрыну, можа знізіць рызыку сардэчна-сасудзiстых захворванняў». Нягледзячы на тое, фісташкі ўтрымліваюць шмат калорый, эпідэміялагічныя даследаванні далі пераканаўчыя доказы таго, што іх спажыванне не звязана з павелічэннем вагі або атлусценнем.

У 2015 годзе сістэматычны агляд  (руск.) (бел. і метааналіз  (руск.) (бел. рандамізаваных кантраляваных выпрабаванняў  (руск.) (бел. прыйшлі да высновы, што спажыванне фісташак людзьмі без цукровага дыябету, як уяўляецца, злёгку зніжае сісталічны і дыясталічны артэрыяльны ціск. Было прапанавана некалькі механізмаў гіпатэнзіўных уласцівасцяў фісташак. Гэтыя механізмы ўключаюць у сябе высокія ўзроўні амінакіслаты аргініну (прэкурсор  (руск.) (бел. аксіду азоту — злучэння, якое вызывае дылатацыю крывяносных сасудаў); высокія ўзроўні фітастэрынаў  (руск.) (бел. і монаненасычаных тлустых кіслот; і палепшаная эндатэліяльная  (руск.) (бел. функцыя клетак праз некалькі механізмаў, у тым ліку скарачэнне цыркулючых узроўняў акісленага ліпапратэіну нізкай шчыльнасці  (руск.) (бел. халестэрыну і супрацьзапаленчых хімічных сігналаў.

Як і ў іншых відах насення дрэў, ядры фісташак могуць утрымліваць афлатаксін  (руск.) (бел. пры дрэннай нарыхтоўцы ці апрацоўцы.

Афлатаксіны гэта магутныя канцэрагенныя хімічныя рэчывы, якія вырабляюцца такімі цвільнымі грыбамі, як Aspergillus flavus і Aspergillus parasiticus. Забруджванне цвіллю можа адбыцца ад глебы, дрэннага захоўвання ці заражэння насякомымі-шкоднікамі. Высокія ўзроўні росту цвілі звычайна выглядаюць як ніткападобныя валокны колерам ад шэрага да чорнага. Небяспечна есць фісташкі, якія паражаны цвіллю і ўтрымліваюць афлатаксін. Забруджванне афлатаксінам з’яўляецца частым рыскам, асабліва ў цёплых і вільготных умовах. Ежа, забруджаная афлатаксінамі, як было выяўлена, з’яўляецца прычынай частых выбліскаў вострых захворванняў у некаторых частках свету. У некаторых выпадках, напрыклад, у Кеніі, гэта прывяло да гібелі некалькіх людзей. Шкарлупіна фісташкавых арэхаў звычайна расшчапляецца натуральным чынам да збору ўраджаю, а корпус пакрывае непашкоджанае насенне. Корпус абараняе ядры ад ўварвання цвілі і насякомых, але гэтая абарона можа быць пашкоджана яшчэ на дрэве з-за дрэннага кіравання фруктовым садам, птушкамі або ўжо пасля збору ўраджаю, што робіць фісташкі больш схільнымі да заражэння. Некаторыя фісташкі перажываюць так званы «ранні раскол», калі расколваюцца і абалонка, і корпус. Пашкоджанні або раннія расколы могуць прывесці да забруджвання афлатаксінам. У некаторых выпадках, ураджай можна апрацаваць, каб зрабіць забруджванне ніжэй мер парогаў бяспекі харчовых прадуктаў; у іншых выпадках, цэлая партыя фісташак павінна быць знішчана з-за забруджвання афлатаксінам.

Фісташкавае шкарлупінне можа быць карысным у ачыстцы забруджвання, створанага ў выніку выкідаў ртуці.

Як і іншыя прадстаўнікі сямейства сумахавыя (Anacardiaceae) (якое таксама ўключае Toxicodendron radicans, сумах (Rhus), Mangifera indica і Anacardium occidentale), фісташкі ўтрымліваюць урушыёл  (руск.) (бел., раздражняльнік, які можа выклікаць алергічныя рэакцыі.

Спантаннае самазапальванне

Няправільнае захоўванне прадуктаў з фісташак навалам у кантэйнерах, як вядома, можа прывесці да пажару. З-за высокага ўтрымання ў іх тлушчу і нізкага ўтрымання вады, арэхі і асабліва ядры схільныя да самаразагрэва і самазагарання  (руск.) (бел. пры захоўванні разам з валокнамі ці кудзелістымі матэрыяламі, якія напітваюцца алеем.

Смажаная падсоленая фісташка

Халва на аснове тахіні з фісташкамі

Семядолі пладоў фісташкі маюць прыемны арэхавы смак, духмяныя, выкарыстоўваюцца ў ежу як ласунак у свежым, засоленым і падсмажаным выглядзе, а таксама для кандытарскіх вырабаў: фісташкавага марозіва  (англ.) (бел., кульфі, спумані  (англ.) (бел., неапалітанскага марозіва  (руск.) (бел., фісташкавага масла  (англ.) (бел., фісташкавай пасты  (англ.) (бел., пахлаву, фісташкавы шакалад, халву, лукум, біскоці  (руск.) (бел. і мясныя нарэзкі  (англ.) (бел., у тым ліку мартадэлу. Амерыканцы робяць фісташкавую салату  (англ.) (бел., якая змяшчае свежыя фісташкі або фісташкавы пудынг, узбітыя вяршкі і кансерваваную садавіну.

Фісташкавы алей прыемны на смак, але хутка робіцца прагорклым  (руск.) (бел.; выкарыстоўваецца ў каўбаснай вытворчасці, парфумерыі і медыцыне.

Гісторыя

Археолагі выявілі, што насенне фісташкі з’яўлялася звычайнай ежай ужо ў 6750 да н.э. Пліній Старэйшы пісаў у «Натуральнай гісторыі  (руск.) (бел.», што pistacia, «добра вядомая сярод нас», была адным з унікальных дрэў у Сірыі, а яе насенне ўвозілася ў Італію рымскім праконсулам у Сірыі Луцыем Вітэліем  (руск.) (бел. (у 35 г. н. э.) і ў Іспанію адначасова Пампеем Флакам. Манускрыпт Анфіма  (англ.) (бел. «De observatione ciborum» («Аб захаванні харчовых прадуктаў») пачатку VI стагоддзя пацвярджае, што pistacia была вядома ў Еўропе ў позняй Антычнасці. Археолагі знайшлі пацверджанне падчас раскопак у Джарма на паўночным усходзе Ірака, што там спажываліся атлантычныя фісташкі. Згадвалася, што ў Вісячых садах Семіраміды раслі фісташкавыя дрэвы падчас праўлення цара Мардука-апла-іддзіна I  (руск.) (бел. каля 700 да нашай эры.

Сучасныя фісташкі віду Pistacia vera, уведзены ў культуру ў бронзавым веку на тэрыторыі Цэнтральнай Азіі, дзе першы прыклад — гэта Джаркутан  (ням.) (бел. у сучасным Узбекістане. Яны згаданы ў Дыяскарыда  (руск.) (бел. як pistakia (πιστάκια), якія атаясняюць з Pistacia vera па параўнанні з кедровымі арэхамі  (руск.) (бел..

Акрамя таго, рэшткі атлантычнай фісташкі, яе насення і шкарлупіны былі выяўленыя археолагамі каля Моста дачок Якава  (руск.) (бел. ў Ізраільскай даліне Хула  (руск.) (бел., яны датуюцца каля 780,000 гадоў таму. Адносна нядаўна фісташкі сталі вырошчваць ў многіх частках англійскамоўнага свету: у Аўстраліі, Нью-Мексіцы і Каліфорніі, дзе яна была ўведзена ў 1854 годзе як садовае дрэва. Дэвід Фэйрчайлд  (руск.) (бел. з міністэрства сельскай гаспадаркі ЗША ўвёў больш вынослівыя сарты, сабраныя ў Кітаі, у Каліфорніі ў 1904 і 1905 гадах, але яны не выкарыстоўваліся ў якасці камерцыйных да 1929 года. Фісташкі Уолтэра Суінгла  (руск.) (бел. з Сірыі добра плоданасілі ў Найлсе  (руск.) (бел., штат Каліфорнія з 1917 года.

У медыцыне

Расліну лічылі моцным сродкам супраць ядаў жывёл. Насенне фісташкі валодае добрым агульнаўмацавальным дзеяннем, яго рэкамендуюць выкарыстоўваць пасля цяжкіх захворванняў, пры значнай фізічнай і разумовай нагрузцы.

У народнай медыцыне насенне выкарыстоўвалі як болесуцішальны пры пячоначных і страўнікавых коліках, пры анеміі, як процірвотны  (руск.) (бел., процікашлевы і процітуберкулёзны сродак, як сродак, які паляпшае дзейнасць сэрца і спрыяе выпрацоўцы спермы. Галы прапанаваныя для выкарыстання як звязальны сродак.

У прамысловасці

Ліставыя галы, вядомыя пад назвай «бузгунч», утрымліваюць 30-50 % таніну і прыдатныя для выпрацоўкі тэхнічнага і медыцынскага таніну.

Смала, якая атрымліваецца падсочкай дрэў, а таксама тлусты алей,  выкарыстоўваюцца ў лакафарбавай прамысловасці.

Дубільныя рэчывы здабываюць з ліставых галаў, арэшкападобных і краявых (выкліканых двума рознымі відамі тлей), прымяняюцца для дублення і афарбоўкі скуры, афарбоўкі шоўку і воўны ў пунцовы колер.

Таксанамія

Від Фісташка сапраўдная ўваходзіць у род фісташка (Pistacia) сямейства сумахавыя (Anacardiaceae) парадку Sapindales.

Злева направа: фісташкавы гай і сабраныя плады, арэхі, ачышчаныя арэхі (ядры), хлеб з фісташкамі