Асьвея: мястэчка ў Беларусі

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Асьвея (Дубінкаўскае), Асьвейскае возера.

Уваходзіць у склад Дрысенскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 1200 чалавек. Знаходзіцца за 40 км ад Дрысы, за 37 км ад чыгуначнай станцыі Верхнядзьвінск (лінія Полацак — Дзьвінск).

Асьвея лац. Aśvieja
Руіны палаца Шадурскіх
Герб Асьвея Сьцяг Асьвея
Першыя згадкі:	1503
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Дрысенскі
Сельсавет:	Асьвейскі
Насельніцтва:	1200 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2151
Паштовы індэкс:	211450
СААТА:	2210854904
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	56°0′58″ пн. ш. 28°6′30″ у. д. / 56.01611° пн. ш. 28.10833° у. д. / 56.01611; 28.10833 28°6′30″ у. д. / 56.01611° пн. ш. 28.10833° у. д. / 56.01611; 28.10833
Асьвея на мапе Беларусі ± Асьвея Асьвея
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Асьвея — даўняе места гістарычнай Полаччыны. Да нашага часу тут захаваліся руіны палаца Гільзэнаў і Шадурскіх і шпіталь місіянэраў, помнікі архітэктуры XVIII ст. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы ў стылі барока, помнік архітэктуры XVIII ст, зруйнаваны савецкімі ўладамі.

На думку географа Вадзіма Жучкевіча, тапонім Асьвея ўтварыўся ад слова зьвей — 'зьвеяны пясок, не замацаваны расьліннасьцю' (пераважна на беразе возера, ракі).

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Асьвею (Асьвей) зьмяшчаецца ў дамове паміж вялікім князем Аляксандрам і маскоўскім гаспадаром Іванам III і датуецца 1503 годам. Неўзабаве ў 1505 годзе Аляксандар перадаў паселішча ваяводу полацкаму Станіславу Глябовічу, пазьней яно перайшло ў валоданьне роду Кішкаў.

У XVI стагодзьдзі Асьвея — цэнтар воласьці Полацкага ваяводзтва. У 1606 годзе ваявода віцебскі Станіслаў Кішка прадаў маёнтак канцлеру Льву Сапегу.

Двойчы ў 1616 і 1633 гадох Асьвея пацярпела ад маскоўскіх захопнікаў. У 1695 годзе паселішча атрымала статус места. У XVII—XVIII стагодзьдзях праз Асьвею праходзіў гандлёвы шлях з Маскоўскай дзяржавы ў Інфлянты, Жамойць, Прусію, двойчы на год (2 траўня і 28 чэрвеня) тут праводзіліся кірмашы.

У 1749 годзе Асьвея перайшла ў валоданьне ваяводы менскага Яна Аўгуста Гільзэна, аўтара «Кронікі інфлянцкай», вядомага дабрачынца каталіцкага будаваньня на Полаччыне. У 1759 годзе пры мясцовым кляштары міласэрных сясьцёр пачаў працаваць шпіталь.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Асьвея апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у Дрысенскім павеце. Статус паселішча панізілі да мястэчка. У 1782 годзе на беразе Асьвейскага возера Я. Гільзэн збудаваў сядзібу. Увесну 1847 году ў мястэчку і ваколіцах адбыліся выступленьні сялянаў супраць прыгону. У 2-й палове ХІХ стагодзьдзя ў Асьвеі было 406 дамоў. На 1905 год у мястэчку дзейнічала народная вучэльня.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Асьвею занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

• Старая графіка Асьвеі
•  
  Палац Шадурскіх. Н. Орда, 1875—1876 гг.
•  
  Касьцёл. Н. Орда, 1875—1876 гг.
•  
  Нерэалізаваны праект царквы-мураўёўкі, 1878 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Асьвея абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Асьвею вярнулі БССР, дзе яна стала цэнтрам раёну. У 1959 годзе паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу (з 1962 году ў складзе Верхнядзьвінскага раёну). У Другую сусьветную вайну з 1 ліпеня 1941 да 17 ліпеня 1944 году Асьвея знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

У 2007 годзе Асьвея атрымала афіцыйны статус «аграгарадку».

• Мястэчка на старых здымках
•  
  Палац Шадурскіх, да 1915 г.
•  
  Касьцёл, 1913 г.
•  
  Інтэр’ер касьцёла, 1913 г.

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1839 год — 566 чал. (297 муж. і 269 жан.), у тым ліку шляхты 15 муж. і 16 жан., духоўнага стану каталіцкага 9 муж. і 8 жан., духоўнага стану праваслаўнага 2 муж. і 2 жан., равінаў 12 муж. і ? жан., купцоў-хрысьціянаў 9 муж. і 12 жан., мяшчанаў-хрысьціянаў 65 муж. і 58 жан., мяшчанаў-юдэяў 350 муж. і 341 жан., сялянаў зямянскіх 515 муж. і 519 жан., аднадворцаў 15 муж. і 12 жан., адстаўных салдатаў 13 муж. і 9 жан., дваровых людзей 118 муж. і 72 жан.; 1886 год — 2223 чал., у тым ліку 754 хрысьціяніны і 1469 юдэяў; 1897 год — 2830 чал.
• XX стагодзьдзе: 1905 год — 3,7 тыс. чал.; 1969 год — 3,8 тыс. чал.; 1991 год — 1,9 тыс. чал.; 1995 год — 2 тыс. чал.; 1998 год — 1,9 тыс. чал.; 1999 год — 1,6 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2006 год — 1,4 тыс. чал.; 2009 год — 1325 чал. (перапіс); 2016 год — 1206 чал.; 2017 год — 1211 чал.; 2018 год — 1200 чал.

Інфраструктура

У Асьвеі працуюць сярэдняя школа, спэцыяльная школа-інтэрнат, лякарня, дом культуры, бібліятэка, шэраг крамаў, сталоўка, аптэка.

Вуліцы і пляцы

З урбананімічнай спадчыны Асьвеі да нашага часу гістарычную назву захавала вуліца Себеская. Паводле старых плянаў, у мястэчку існавалі вуліцы Вялікасельская, Ручаёвая, Рыская і Школьная.

Прадпрыемствы будаўнічых матэрыялаў, лёгкай, харчовай, паліўнай прамысловасьці.

 

Інфраструктура

Асьвея — зона адпачынку дзяржаўнага значэньня.

Славутасьці

• Сядзібна-паркавы комплекс Шадурскіх (1782; у руінах)
• Царква Сьвятога Юрыя (XIX ст.)
• Кляштар (шпіталь) місіянэраў (1759)

Страчаная спадчына

• Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (1765)
• Сынагога Вялікая
• Сынагога Малая

• Краявіды Асьвеі
•  
  Асьвейскае возера
•  
  Руіны палаца Шадурскіх
•  
  Калідор шпіталю місіянэраў
•  
  Царква Сьвятога Юрыя

• Генрых Гароднік (нар. 1911) — пісьменьнік
• Іван Якроўскі (1844—1902) — інжынэр-тэхноляг, дасьледнік у галіне фізыкі, хіміі, мэтэаралёгіі, паветраплаваньня
• Яўген Ясьвін (нар. 1935) — мастак

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 2: Аршыца — Беларусцы. — 480 с. — ISBN 985-11-0061-7
• Край Асвейскіх азёр / А. Бубала, В. Рудой; фота А. Бубала, А. Маладзечкін, В. Салаўёў. — Наваполацк, 2007. — 44 с.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Верхнядзвінскага р-на. У 2 кн. Кн. 2. — Мн.: Паліграфафармленне, 2000. — 395, [1] с. ISBN 985-6351-07-3.
• Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Харэўскі С. Маршруты па Беларусі: Край белай птушкі // «Наша Ніва», 2 траўня 2009.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — 494 с. — ISBN 5-85700-074-2
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VII: Netrebka — Perepiat. — Warszawa, 1886.

• Асьвея , Radzima.org
• Асвея, Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць
• Забытыя помнікі Асвеі — фоты