Дрыса: горад у Беларусі

Гэта артыкул пра горад у Віцебскай вобласьці. Калі вам патрэбны артыкул пра раку, глядзіце артыкул Дрыса (рака).

Адміністрацыйны цэнтар Дрысенскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 7306 чалавек. Знаходзіцца за 175 км на паўночны захад ад Віцебску, на аўтамабільнай дарозе Полацак — Дзьвінск; чыгуначная станцыя на лініі Полацак — Дзьвінск.

Дрыса лац. Drysa
У цэнтры места
Герб Дрысы Сьцяг Дрысы
Першыя згадкі:	1386
Горад з:	1938
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Дрысенскі
Насельніцтва:	7306 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2151
Паштовы індэкс:	211631
СААТА:	2210501000
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	55°46′0″ пн. ш. 27°56′0″ у. д. / 55.76667° пн. ш. 27.93333° у. д. / 55.76667; 27.93333 27°56′0″ у. д. / 55.76667° пн. ш. 27.93333° у. д. / 55.76667; 27.93333
Дрыса на мапе Беларусі ± Дрыса Дрыса
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Дрыса — даўняе места гістарычнай Полаччыны, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваліся збудаваныя ў стылі клясыцызму касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і царква Сьвятога Мікалая, помнікі архітэктуры XIX ст.

Традыцыйная гістарычная назва места — Дрыса. Гэты тапонім утварыўся ад назвы ракі, на якой узьнікла паселішча. Тым часам гідронім мае балцка-фінскае паходжаньне ад асновы driksne — 'рака'. Варыянты напісаньня назвы паселішча ў гістарычных крыніцах: Дрысь, Дриса, Дриза.

У 1962 годзе савецкія ўлады перайменавалі Дрысу ў «Верхнядзьвінск» з прычыны надуманай немілагучнасьці назвы. З часоў аднаўленьня незалежнасьці Беларусі прапануецца вярнуць месту традыцыйную гістарычную назву Дрыса ў якасьці афіцыйнай.

Асноўны артыкул: Гісторыя Дрысы

Вялікае Княства Літоўскае

Паводле археалягічных зьвестак, даўняе паселішча існавала тут ужо ў глыбокай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра Дрысу зьмяшчаецца ў «Хроніцы польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсяе Русі» М. Стрыйкоўскага і датуецца 1386 годам, калі князь Андрэй Полацкі захапіў тутэйшы замак. Аднак на думку сучасных дасьледнікаў гэтая інфармацыя не выклікае даверу.

 

Першыя надзейныя зьвесткі пра Дрысу зьмяшчаюцца ў нататках С. Гербэрштэйна і датуюцца 1517 годам. Яшчэ раней пад 1503 годам у пагадненьні паміж вялікім князем Аляксандрам і маскоўскім гаспадаром Іванам III упамінаецца воласьць Дрыса, падпарадкаваная Полацку. У 1546 годзе ўпершыню дакумэнтальна ўпамінаецца Дрысенскі замак, узьвядзеньне якога было моцным штуршком да разьвіцьця паселішча ня толькі як фартэцыі, але і як важнага эканамічнага цэнтру Полацкага ваяводзтва. Замак знаходзіўся ў беспасярэднім кіраваньні ваяводы полацкага Давойны, які прызначаў сюды сваіх намесьнікаў.

У 1-й палове XVI стагодзьдзя Дрыса была гандлёвым цэнтрам на Дзьвіне, уладаньнем вялікіх князёў. Мясцовае насельніцтва займалася пераважна купляй-продажам лесу. У 1547 годзе тут заснавалі лясную камору, празь якую ішоў гандаль з усходнімі суседзямі. За часамі Інфлянцкай вайны Дрысу спустошылі маскоўскія захопнікі, на 1586 год ад яе засталося толькі 5 будынкаў. У 1641 годзе соймавая канстытуцыя скасавала ў месьце спагнаньне прыватных мытных збораў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

 

 

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Дрыса апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, сьпярша ў Пскоўскай, з 1776 году ў Беларускай, а з 1802 году — у Віцебскай губэрні. У 1777 годзе яна атрымала статус места (паўторна) і стала цэнтрам павету. У 1778 годзе адбылося зацьверджаньне рэгулярнага пляну Дрысы. 27 верасьня 1781 году паселішча атрымала герб: «у залатым полі Пагоня з чырвоным шчытом, на якім срэбны падвойны крыж». У вайну 1812 году каля места знаходзіліся ўмацаваныя пазыцыі расейскіх войскаў на чале з М. Барклаям-дэ-Толі («Дрысенскі лягер»).

За часамі нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў у ваколіцах Дрысы адбыліся актыўныя вайсковыя дзеяньні. На 1864 год у месьце было 28 кварталаў, 2 пляцы; дзейнічалі 4 дробныя прадпрыемствы з 28 працаўнікамі. У 1866 годзе непадалёку ад Дрысы прайшла чыгунка Полацак — Дзьвінск. Аднайменная чыгуначная станцыя стала адным з галоўных пунктаў вывазу лёну за мяжу. Вялікія страты Дрысе наносілі паводкі: як сьведчыць «Памятная кніжка Віцебскай губэрні на 1864», у 1865 годзе вялікая паводка затапіла ўсё места, апрача 7 будынкаў. Чарговая буйная паводка адбылася ў 1878 годзе. На 1905 год існавалі 525 драўляных і 25 мураваных будынкаў, 14 саматужных прадпрыемстваў, меская і прыходзкая вучэльні, ніжэйшая рамесная школа, лякарня, аптэка.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Дрысу занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Дрыса абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары Пустынскай воласьці Дрысенскага павету атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Дрыса ўвайшла ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Дрысу вярнулі БССР, дзе яна стала цэнтрам раёну (з 1944 году ў Полацкай, з 1954 году Віцебскай вобласьці). У 1925 годзе статус паселішча панізілі да мястэчка, аднак 27 верасьня 1938 году Дрыса зноў атрымала статус места. З 3 ліпеня 1941 да 12 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

25 сьнежня 1962 году савецкія ўлады перайменавалі Дрысу ў «Верхнядзьвінск». 26 ліпеня 2002 году афіцыйна зацьвердзілі гістарычны герб Дрысы з Пагоняй, а 28 лютага 2011 году — новы мескі сьцяг.

• Места на старых здымках
•  
  Панарама Дрысы на здымку С. Пракудзіна-Горскага
•  
  Саборная царква, 1912 г.
•  
  Касьцёл
•  
  Інтэр’ер касьцёла, 1913 г.

•  
  Паміж вуліцай Дзьвінскай і Новай Каменнай
•  
  Вуліца Гейжанаўская. Вучэльня
•  
  Вуліца Паштовая
•  
  Пошта

Дэмаграфія

• XVIII стагодзьдзе: 1797 год — 1310 чал.
• XIX стагодзьдзе: 1838 год — 828 чал., зь іх пэрсанальнай шляхты 12, разначынцаў 12, сьвятароў з радзінамі 10, адстаўных вайскоўцаў з жонкамі 14, купцоў 3, мяшчанінаў 754, аднадворцаў 3, дваровых людзей 3, чалавек унутранай варты 116, кантаністаў 45; 1848 год — 1036 чал.; 1866 год — 2079 чал.; 1881 год — 3077 чал., зь іх 2219 каталікоў; 1897 год — 4238 чал.
• XX стагодзьдзе: 1905 год — 5750 чал.; 1939 год — 2,7 тыс. чал.; 1959 год — 3,6 тыс. чал.; 1969 год — 4,9 тыс. чал.; 1991 год — 8,1 тыс. чал.; 1995 год — 8,5 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2006 год — 7,7 тыс. чал.; 2009 год — 7360 чал. (перапіс); 2016 год — 7335 чал.; 2017 год — 7320 чал.; 2018 год — 7306 чал.

Адукацыя

У Дрысе працуюць гімназія, агульнаадукацыйная школа, дзіцяча-юнацкая спартовая школы, школа мастацтваў.

Культура

Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэка, дом рамёстваў.

Мас-мэдыя

У месьце выдаецца раённая газэта «Дзьвінская праўда».

Плян

Паводле ранейшага генэральнага пляну забудовы Дрысы 1970 году новае будаваньне вялося ўздоўж рэк Дзьвіны і Дрысы ў гістарычнай частцы места. У паўднёвай частцы зьявіўся мікрараён з 5-павярховымі дамамі. Згодна з новым генэральным плянам 1981 году пры ўезьдзе ў места з паўночнага ўсходу ўтварыўся новы мікрараён. Вядзецца будаваньне катэджаў. Прамысловая зона разьмяшчаецца пераважна ў паўночнай частцы места.

Вуліцы і пляцы

Прадпрыемствы лёгкай, дрэваапрацоўчай, будаўнічых матэрыялаў, харчовай прамысловасьці.

Праз Дрысу праходзіць аўтамабільная дарога Р18 (граніца Расеі — Шаркоўшчына — Казяны), непадалёк ад места — Р20 (Віцебск — граніца Латвіі).

Інфраструктура

Дрыса — цэнтар традыцыйнага мастацкага ткацтва. Спыніцца можна ў мескай гасьцініцы (цяпер на рэканструкцыі), прыватным міні-гатэлі (насупраць Дому побыту) ці ў прыватных аграсядзібах.

Славутасьці

• Забудова гістарычная (канец XIX — пачатак XX ст.; фрагмэнты)
• Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (1809)
• Могілкі юдэйскія
• Помнік ахвярам вайны 1812 году
• Царква Сьвятога Мікалая (1819)

Страчаная спадчына

• Замак (XVI стагодзьдзе)
• Царква Сьвятых Барыса і Глеба (XIX ст.)

• Краявіды места
•  
  Царква
•  
  Касьцёл
•  
  Касьцёл, брама
•  
  Касьцёл, інтэр’ер

•  
  Даўняя камяніца
•  
  Чыгуначная станцыя
•  
  Аўтобусная станцыя
•  
  Мост цераз раку Дрысу

• Ніна Вайтовіч (1913—1976) — беларускі мовазнавец
• Алена Фраленка (нар 1915) — навуковец-мэдык
• Валеры Шчасны (нар. 1951) — мастак

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым. — 480 с. — ISBN 985-11-0090-0
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Верхнядзвінскага р-на. У 2 кн. Кн. 1. — Мн.: Паліграфафармленне, 1999. — 521, [1] с., [6] л. іл. ISBN 985-6351-06-5.
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom II: Derenek — Gżack. — Warszawa, 1881.

• Дрыса , Radzima.org
• Парафія Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі ў Верхнядзвінску
• Дрыса  (рас.), Глёбус Беларусі
• Верхнядзьвінск. Герб (рас.)