Musieknotasie

In die Westerse musiek het die eerste musiekskrif die toonhoogte weergegee en later is toonduur daaraan toegevoeg.

Ander elemente is in 'n veel minder streng sistematiek georden. Die notasie van hedendaagse musiek verkeer grootliks in 'n eksperimentele stadium. Musieknotasie poog om met ʼn minimum grafiese simbole die maksimum musiekinligting te bied. Na die hoogs teoretiese letternotasie van die Griekse Oudheid en die cheironomiese notasie van die Bisantyne (weergawe van handbewegings wat toonhoogte veranderinge aandui) is daar hoofsaaklik as gevolg van die koms van die meerstemmigheid - in die Middeleeue 'n musiekskrif ontwikkel waarin toonhoogte (lynnotasie) en toonduur (vorm van die note) weergegee word.

Vir die voorstelling van toonhoogte in die diatoniese stelsel is 'n notebalk ontwikkel waarvan die lyne tertsafstande voorstel, sodat die note beurtelings op die lyn en tussen die lyne staan (tertstynige notasie). Die chromatiek het die invoer van voortekens noodsaaklik gemaak (wat dus 'n toegewing aan die "minimum"-gedagte beteken). Die notebalk, wat in die 17e eeu dikwels uit ses lyne bestaan het en vir die Gregoriaans nog steeds vier lyne behels, is tot vyf lyne gestandaardiseer.

Dit maak voorsiening vir ʼn omvang van 'n undesiem (11 tone) sonder om oorsigtelikheid prys te gee. Die aantal voortekens wat by die toonsoort hoort, word vooraan by die sleutel genoteer. Hierdie noteerwyse geld veral vir die tonale musiek. Met die koms van ander skryfwyses in die 20e eeu is die nodige skuiftekens meestal los by die betrokke note geplaas. Die notasie van die toonduur gaan sedert die 17e eeu uitsluitend uit van tweedeligheid. Elke noot kan in twee note van een waarde kleiner verdeet word.

'n Noot kan met die helfte van sy waarde verleng word deur 'n punt toe te voeg; ander tydsdure word verkry deur byvoorbeeld note wat in duur verskil, met 'n boog te verbind of deur 'n triool of 'n kwintool te skryf. Maatsoorte gaan deurgaans van 'n twee- of driedelige eenheid uit. Tydmaattekens word aangegee in die vorm van 'n breuk, waarvan die teller die aantal note per maat, en die noemer die duur van elke noot aangee: ¾-maat is drie kwartnote in die maat.

Met die koms van speelpartiture aan die einde van die 16e eeu, toe die speler van die continuo-party 'n duidelike oorsig van al die partye bo mekaar moes hê, het die noteer van maatstrepe nodig geword. Na ongeveer agt eeue se ontwikkeling het die Westere musieknotasie sedert 1600 weinig verander, behalwe wat die eksperimentele notasies van die 20e eeu betref. Van die 9e eeu af is die neumenotasie in die kloosters ontwikkel. 'n Neum is 'n teken wat die beweging van een noot na ʼn volgende, of van 'n saamhorige nootreeks weergee (dus geen absolute toonhoogte nie).

Oorspronklik het die neume weinig inligting oor die toonhoogte verskaf en geen inligting oor die toonduur nie. In die diastemiese notasie is die neume op so 'n wyse ten opsigte van mekaar geplaas dat die grootte van die intervalle wel min of meer daaruit gelees kon word. In hierdie notasie is een of meer lyne later toegevoeg. Guido van Arezzo (ca, 990-1050) het die stelsel van tertslynige notasie ingevoer. Daarmee het die noteer van toonhoogte tot bruikbaarheid gevorder.

Tot die 16e eeu is daar steeds pogings aangewend om veral stelsels te vind wat toonduur voorstel. Uit die neumeskrif het die kwadraatnotasie ontwikkel (genoem na die vierkante vorm van die note). Hierin kon vir die eerste keer ook 'n sekere relatiewe toonduur afgelees word: die modus (= metriese patroon, gebaseer op ses soorte versvoete: vandaar modale notasie) kan afgelei word uit die vorm van die note en nootgroepe; note wat bymekaar hoort, kon tot een gesamentlike simbool aaneengevoeg word, naamlik 'n ligatuur.

In teenstelling met die verwante hoefspykerskrif (Duits= Hufnagelschrift, ook na die vorm van die note genoem), het hierdie notasie bly voortbestaan en gestalte gegee aan die noteskrif vir die Gregoriaans. Die mensurale notasie, wat van die 13e eeu af tot in ongeveer 1600 gebruik is, het sowel twee- as driedeligheid as basis van toonduur. ʼn Brevis (heersende nootwaarde) kon byvoorbeeld twee of drie semi-brevisduurtes op sigself insluit, afhangende van vorm en plek.

Om die onderliggende twee- of driedeligheid vas te stel, is 'n mensuurteken (voorloper van die tydmaatteken) genoteer, wat die verwantskappe van die lengtes van die verskillende nootwaardes bepaal. Dit kon in die verloop van 'n stuk gebeur dat mensuurtekens gewysig word of breuke (dikwels heel ingewikkeld) aangegee word wat die toonduurverwantskappe verander het. Verder kon wit (oop) note ook swart gemaak word (kolorasie), waardeur hulle 'n deel van hul oorspronklike waarde verloor het. Rondom 1400 het ʼn baie gemaniëreerde noteskrif by uitstek in Italië ontstaan, waarin ook rooi naas swart ink vir toonduur-differensiering gebruik is.

Hierdie notasie, wat so min simbole moontlik geskryf het (maar daardeur wei in groot mate dubbelsinnig kon wees), was veral vir die uitskryf van los partye geskik. Tot aan die einde van die 16e eeu was die vokale musiek dan ook per party genoteer: in koorboeke oor dubbele paginas verdeel, en veral in die 16e eeu ook in los stemboeke (by gedrukte musiek). Met die invoer van die continuo-skryfwyse asook vir gebruik by instrumentale solomusiek, het die skryf van partye bo mekaar in ʼn sisteem (vertikaal-gebinde balke) nodig geword.

Vir die spesifieke meerstemmige instrumente van die Renaissance, die orrel en die luit het 'n aparte notasiestelsel ontwikkel, naamlik die tablatuur. In die orreltablature word een of meer stemme van die polifone komposisie deur toonletters (Duitsland) of deur 'n stelsel van syfers (Spanje) weergegee. Die luittablatuur is 'n greepskrif: lyne verteenwoordig die snare en syfers dui aan waar en op watter moment die vingers op die snare geplaas moet word. Hierdie notasie word tans nog vir kitaarmusiek gebruik,

'n Nuwe vorm van greepskrif is Klavarskribo, wat vir die klavier ontwerp is en waarin die toetse verteenwoordig word. Die huidige eksperimentele sfeer waarin die musiek hom bevind, word ook in die partiture van die hedendaagse musiek weerspieël. As daar in die 18e eeu volstaan kon word met enkele simbole wat vaste ornamentele patrone saamvat, is die hedendaagse notasie meestal uiters individueel en 'n groot aantal ingevoerde tekens vereis uitvoerige toeligting van die komponis.

ʼn Tendens wat in sterk teenstelling staan met hierdie noukeurige vaslê van alle betrokke musikale elemente, word in die grafiese partituur gevind. Deur middel van visuele vormgewing word die algemene inhoud van die musiek hierin aangedui, en die gedetailleerde uitwerking daarvan word aan die speler oorgelaat.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409613, volume 20, bl. 19