Inzululwazi (Ngolwimi lwesiLatini kuthiwa yiscientia, oko kuthetha ukuthi Ulwazi) yinkqubo eyenziwa ngezicwangciso, ngeendlela ezamkelekileyo nangemiqathango yophando kwinzululwazi ngendlela eya kwenza ukuba kubelula ukuba luvavanywe kunjalo nje luphicothwe, kutsho kubelula ukwenza uqikelelo ngeziphumo zophando olwenziwa kweli phakade.
Yonke ke le miqathango yophando kufuneka ilandelwe ngenyameko xa kuqokolelwa ulwazi olu loluhlobo. Kwintsingiselo yakudla nekuyeyona ibusondela kule, inzululwazi ikwabhekisa kuhlobo lolwazi olunokugocwa-gocwa ngemibuzo ze ke ngoko lube lwakheke phezu kwezizathu ezivakalayo nezinokuthi zichazwe ngokwamanqaku avakalayo ze ke ngoko lube lulwazi ekunokungqiyanywa kulo ngenxa yokuthembeka kwalo ingakumbi xa lusetyenziswa. Lowo usebenza ngobunzululwazi kuthiwa yingcali yezophando.
Kwisigaba sexesha elide, inzululwazi njengohlobo lolwazi yayisondele kakhulu ngonxibelelwano kwiFilosofi.
Inzululwazi yile nto siyenzayo xa sifuna ukufunda ngokwenzeka kwindalo yehlabathi. Iyiphysics, ikhemistri, ibhayoloji, ijiyoloji kunye ne-astronomy. Kwinzululwazi kusetyenziswa imathematics, kwaye into okanye isenzeko sifundwa ngobunjalo bayo, sijongiwe, size sihliwe amahlongwane phezulu, sigocwagocwa, ize emva koko loo nto kuphandwa ngayo ikhe ilingwe ngeenjongo zokujonga okokuba oko kulindeleke kuyo kuzakwenzeka na. Inzululwazi ikhupha ulwazi oluchanekileyo nolungenamakhwiniba, imithetho yakwanzululwazi, kunye netheori 'inzululwazi' ikwabhekisa kulwazi oluninzi yolwazi oluthe lwafunyanwa ngokusebenzisa le nkqubo.
Uphando lobunzululwazi lusebenzisa iindlela zophando zakwanzululwazi. uphando lobunzululwazi lusebenzisa isiphakamiso (hypotheses) esisekwe phezu kwezimvo okanye phezu kolwazi osele lukho kakade. Ngoko ke ezi ziphakamiso ziyaphicothwa ngokuvavanywa ngokuthi kwenziwe amalinge.
Bonke abantu abafunda bekwaphanda ngeenzame zokufumanisa yonke into ngobunzululwazi babizwa ngokuba ziingcali zabaphandi. Ezi ngcali zifunda izinto ngokuthi zijonge kwizinto ezifunda ngazo ngononophelo, ngokuthi zenze umlinganiselo okanye zimente ezi zinto, zize zenze le misebenzi apho ziza kukhe zilinge khona ze ziphinde zikuvavanye konke oko. ezi ngcali zenza zonke iinzame ukuze zichaze okokuba kutheni na izinto zisenzeka ngale ngendlela ezenzeka ngayo, zize ziqikelele okuzakwenzeka.
Namhlanje, "inzululwazi" isoloko ibhekisa kwiindlela zokufumana ulwazi, ingekuko ukufumana uqobo lolwazi kuphela. Ijongene kuphela nokwenzekayo kwizinto ehlabathini. kwinkulungwane yeminyaka ye-17 neye-18 iingcali kwezenzululwazi bathi gqolo ukuseka ukwakhiwa kolwazi ngokwe "mithetho yendalo" enjengeNewton's laws of motion. Kwaza kwathi xa sele kudlule inkulungwane ye-19, igama elithi "Nzululwazi" liya linxulunyaniswa ngakumbi nendlela yokuphanda ngokobunzululwazi, njengendlela yokufunda indalo esemhlabeni, kuquka iphysics, ikhemistri, igeology kunye nebhayoloji.
Kuwakule nkulungwane ye19 apho eli gama lithi "umphandi wakwanzululwazi" lathi lathiywa nguWilliam Whewell. Injongo yakhe yayikukwahlula abo balangazelela ukwazi ngendalo kwabo bafuna olunye uhlobo lolwazi.
Iindlela zophando is the name given to the methods used by scientists to find knowledge. Ezona mpawu zibalulekileyo kwindlela yophando nazi:
akusibabo bonke abantu abavumelana nendlela esebenza ngayo inzululwazi. Ezinye iingcali zakwa Filosofi kunye nabaphandi okanye iingcali zakwanzululwazi zithi ulwazi oluthethwayo ngobunzululwazi lwamkelekile okwexeshana. Luthi ze lugcinwe kube kanti lunenkcazelo egqibeleleyo nenambithekayo ngenxa yokunyaniseka kwayo. Xa ke le ntehto ichazayo ngenzululwazi ingenasisekelo, iyashenxiswa kuze kubekwe enye endaweni yayo. Okanye, ngamanye amaxesha iingcali zakwanzululwazi zihlala phantsi ziyixovule ziyihlaziya endaweni yokuyishenxisa. Mhlawumbi ke ziqhubele phambili ngokuyisebenzisa ngethemba lokuba iyakubangcono ngokuya kuhamba ixesha isetyenziswa.
Inzululwazi yindlela yokufumana ulwazi ngoku shenxisa into engeyonyaniso.
Iingcali kufuneka ziqaphele ngokukodwa xa zinika ingcaciso engqamene naloo nto bayifunde beyijonge ngamehlo baza benza nomlinganiselo wayo. Bayakhuphisana ingulowo nalowo ufuna ukuza nenkcazo engcono. Ingcaciso isenokuba yenika umdla okanye yeyonelisayo, kodwa ukuba ayingqinelani noko kubonwa nokusele kulinganiswe zezinye iingcali, ziyakusuke zizame ukuba zifumane enye inkcazelo engcono
Phambi kokuba ibe linokupapashwa iphepha lobunzululwazi, iingcali ziqala zilifunde kuqala, zize zijonge okokuba ingaba le nkcazelo enikwe kweli phepha iyangqinelana na nale ifumaneka kuloo nto kuthethwa ngayo. sitsho sithethe ngengokuphicothwa kwephepha lusapho lwakwanzululwazi okanye zezinye iingcali. Emva kokuba epapashiwe amaphepha, kuyakubakho ezinye kwakhona iingcali eziya kujongisisa okokuba kusetyenziswe kwa ezi ndlela zovavanyo kusini na, kukwaphicothwe kwangendlela efanayo xa bekuphandwa, okanye kwenziwe uvavanyo olukwafana noluya, ngeenjongo zokubona okokuba ingaba iziphumo zizakufana kusini na. kuphicothwa kwephepha lusapho lwakwanzululwazi okanye zezinye iingcali] kunye nophinda-phindo lwezifundo okanye amalinge okufunda into akukuphela kwendlela yokuqinisekisa ubunyani nokuchaneka obukulwazi oluare the only way to be sure the knowledge is nokuchaneka correct kolwazi oluphandiweyo.
Inzululwazi yenza imizekelo efumaneka kwindalo, [[models of our universe}imizekelo efumaneka kweli hlabathi]], kunye namachiza. Zininzi ke iintlobo-ntlobo ezifumaneka kwanzululwazi, kunjalo nje zinamagama azo. Nangona kunjalo, akufuneki ukuthi "inzululwazi ithi" nayiphi na into. Inzululwazi yinkqubo, akuyonyaniso okanye ingqokolela yenyaniso nje kuphela, kungeyomithetho ekukholelwa kuyo ngaxesha nye.
| valign=top |
This article uses material from the Wikipedia isiXhosa article Inzululwazi, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Content is available under CC BY-SA 4.0 unless otherwise noted. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki isiXhosa (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.