Այդահո

Այդահո անգլ.՝ State of Idaho
flag of Idaho?
Երկիր	ԱՄՆ
Մասն է	Մայրցամաքային նահանգներ
Հիմն	Here We Have Idaho?
Կարգավիճակ	ԱՄՆ-ի նահանգ
Մտնում է	ԱՄՆ
Վարչկենտրոն	Բոյսե
Ամենաբարձր կետ	Borah Peak?
ԲԾՄ	1524 մետր
Օրենսդրական մարմին	Idaho Legislature?
Դատական մարմին	Idaho Supreme Court?
նահանգապետ	Բուտչ Օթեր
Միության մուտք	հուլիսի 3, 1890 (43-րդ)
Պաշտոնական լեզուներ	անգլերեն
Բնակչություն	▲1 839 106 մարդ (ապրիլի 1, 2020) (39 տեղ)
Տարածք	216 699 կմ²  (14 տեղ)
Հիմնադրված է	հուլիսի 3, 1890 թ.
Սահմանակցում է	Բրիտանական Կոլումբիա, Մոնտանա, Վայոմինգ, Յուտա, Նևադա, Օրեգոն և Վաշինգտոն
Ժամային գոտի	UTC-7, UTC-8 և Ամերիկա/Դենվեր
Հապավում	ID և Idaho
ISO 3166-2 կոդ	US-ID
Հեռախոսային կոդ	208
Մականուն	Gem State
Միության մուտք	հուլիսի 3, 1890 (43-րդ)
idaho.gov​(անգլ.)
Այդահո Վիքիպահեստում

Նահանգի տնտեսության կարևոր ոլորտներից են գյուղատնտեսությունը, որը մեծ մասամբ զբաղվում է կարտոֆիլի մշակությամբ, հանքարդյունաբերությունը և գիտատեխնիկական ոլորտը։ 19-րդ դարի առաջին կեսերին այստեղ ակտիվորեն զբաղվում էին բրդարտադրությամբ։ XIX դարի կեսերին Այդահոյում հայտնաբերվել են թանկարժեք մետաղների խոշոր հանք, այդ թվում նաև ոսկու։ Որպես նահանգ՝ Այդահոն ճանաչվել է 1890 թվականի հուլիսի 3-ին, այն հաշվով 43-րդն էր։

Հանքարդյունաբերությունը նահանգում մինչ օրս զարգացած է։ Բնական ռեսուրսների հարստության շնորհիվ է, որ Այդահոն ստացել է իր «նահանգ-թանկարժեք քար» (անգլ.՝ Gem state) անվանումը։ Ներկա դրությամբ նահանգը «ամենահանրապետական» նահանգներից մեկն է։ 2006 թվականից նահանգապետն է Բուտչ Օտտերը։

 

Պատմաբանները համայնքի անվան ծագումաբանության շուրջ, այդպես էլ, չկարողացան ընդհանուր համաձայնության գալ։ Կան մի քանի վարկածներ, որոնք ներկայացնում են դրա առաջացման պատմությունը։

Վարկածներից մեկի համաձայն՝ 1860 թվականին հանքագործներից լոբբիստ Ջորջ Ուիլլինգը Կոնգրեսին առաջարկում է տարածքն անվանել «Այդահո»։ Ըստ նրա՝ շոշոն ցեղախմբի լեզվով Այդահո թարգմանաբար նշանակում էր «լեռնային ակն» (անգլ.՝ gem of the mountains)։ Կոնգրեսը թերահավատորեն է վերաբերվում Ուիլլինգի առաջարկած անվան ծագումնաբանությանը և նոր տարածքն անվանակոչում է «Կոլորադո»։ Հատկանշանական է, որ Կոլորադոյի քաղաքներից մեկը, դեռևս 1859 թվականին, ստացել է Այդահո անվանումը (1866 թվականից՝ Այդահո Սպրինգս)։ Հետագայում, Ուիլլինգը խոստովանեց, որ անվանումը հորինված էր։

Ըստ մեկ այլ վարկածի՝ «այդահո» բառը (ի սկզբանե անգլ.՝ ee-dáh-how (իդահո)) շոշոն ցեղախմբի լեզվով նշանակում էր «Արևը ծագում է», իսկ երրորդ վարկածի մեկնաբանմաբ, «այդահո» («ídaahę́») նշանակում էր թշնամի. այն գործածում էր ատաբասկ ցեղախուբը՝ կոմանչ ցեղախմբին մատնանշելու համար։

1860 թվականի հունիսի 9-ին Կոլումբիա գետում գործարկվեց Այդահո շոգենավը (անգլ.՝ daho(e)), որի պատվին, 1861 թվականին, նոր ձևավորված շրջանը կոչվեց Այդահո։

1890 թվականի հուլիսի 3-ին Այդահո տարածաշրջանը ստացավ նահանգի կարգավիճակ։

2006 թվականից նահանգի մարզպետ է համարվում Հանրապետական կուսակցության անդամ Կլեմենթ Լերոյ «Բութչ» Օթթերը։

 

ԱՄՆ մարդահամարի բյուրոյի տվյալներով նահանգի բնակաչությունը 2011 թվականի հուլիսի 1-ի տվյալներով կազմել է 1 584 985 մարդ, որը 1,11 %-ով ավելացել է 2010 թվականի համեմատ։ Միջին խտությունը կազմում է 7,3 մարդ/կմ², որը ավելի քան 4 անգամ պակաս է ազգային միջին ցուցանիշից։ Այս ցուցանիշներով նահանգը զբաղեցնում է 44-րդ տեղը։ Իսկ բնակչության թվով նահանգը զբաղեցնում է 39-րդ տեղը երկրում։

2010 թվականի տվյալներով նահանգում գրանցվել է 23 202 ծնունդ և 11 411 մահ։ Ծնելիության մակարդակը այդ տարում կազմել է 75,7։ Կանանց թվային ցուցանիշը ավելի փոքր է քան տղամարդկանցը և հետևաբար կազմում է՝ կանայք 49,9 % և տղամարդիկ 50,1 %։ 2010 թվականին գրանցվել է 13 757 ամուսնություն և 8136 ամուսնալուծություն։ Նույն տարում Այովան երկրում զբաղեցրել է չորրորդ տեղը `2000 թվականից ի վեր բնակչության աճի մակարդակով։ Ավելի բարձր ցուցանիշներ են գրանցվել Նևադայում (35,1 %), Տեխասում (21,7 %) և Կալիֆորնիայում (10 %)։ 2004-2005 թվականներին նահանգը զբաղեցնում էր երրորդ տեղը Նևայադից և Արիզոնայից հետո։ 2000 թվականի տվյալներով Այովայում բնակվում են 18,8 % գերմանական ծագման բնակիչներ, 18,1%-անգլյական ծագման, 10 % — իռլանդական ծագման 8,1 % — հնդկացիներ 5,5 %— մեքսիկացիներ։ 2010 թվականի տվյալներով նահանգի ռասայական կազմը բաժանվել է հետևյալ կերպ`

• սպիտակամորթներ — 89,1 %;
• աֆրոամերիկացիներ — 0,6 %;
• հնդկացիներ — 1,4 %;
• ասիացիներ — 1,2 %;
• օկեանցիներ — 0,1 %;
• երկու և ավելի ռասաներ— 2,5 %

Բնակչության համարյա կեսը բնակվում է քաղաքներում։ Ամենախոշոր ագլոմերացիան համարվում է Բոյսեի ագլոմերացիան։ Որը զբաղեցնում է Էյդայի, Բոյսեի, Քենոնի Ջեմ և Օվայի շրջանները։ Ագլոմերացիաների տարածքը կազմում է 30 401 կմ², կամ նահանգի տարածքի 14,2 %-ը։ 2010 թվականի տվյալներով ագլոմերացինաներում ապրում է 616 561 մարդ։ Բոյսե ագլոմերացիայի կազմի մեջ մտնում են Կեր-դ’Ալենը, Այդահո-Ֆոլսը, Պոկատելլոն և Լուիսթոն։ 2006 թվականի տվյալներով նահանգը բաղկացած է 6 միկրոպոլիայից։ Ըստ 2000 թվականին մարդահամարի Այդահո նահանգի բնակչությունը կենտրոնացված է Ստենիլ լճի մոտ գտնվող Կաստերի շրջանում։ 2010 թվականի տվյալներով մեկ մարդու միջին տարեկան եկամուտը կազմում է 22 518 դոլար։ Միևնույն ժամանակ, բնակչության 13.6% -ը գտնվում է աղքատության գծից ցածր։ Նահանգը ունեցել է 570.283 տնային տնտեսություն։

Ստորև բերված է նահանգի բնակչության դինամիկան`

Կրոն

Առաջին անգամ կաթոլիկ և ուղղափառ միսսիոներները եկան Այդահո 1820 և 1840 թվականներին։ 1860-ական թվականներին նահանգում ամենաժամանակակից կրոնը համարվում էր մորմոնիզմը, որին հետևում է բնակչության մեկ քառորդը։ Մորմոնիզմի հետևորդներին թվաքանակով Այդահոն գտնվում է երկրորդ տեղը Յուտայից հետո։ Իսկ Բոյսեի հյուսիսային մասում առավել տարածված է կաթոլիկությունը։

Ըստ 2008 թվականի Pew Research Center-ի անցկացրած հարցման` միջին տվյալներով նահանգի բնակչության 23 %-ը դավանում է մորմոնիզմ, 22 % — ավետարանականներ են, 18 % — կաթոլիկություն, 16 % - այլ բողոքական դավանանքների կողմնակիցներ։ Կան նաև մի քանի այլ կրոնական ուղություններ, որոնցից են իսլամը, հինդուիզմը, բուդդիզմը, հուդայիզմը և այլն, որոնք բոլորը միասին չեն հասնում 3 %-ի։ Բացի այդ բնակչության 18 %-ը չեն համարվում որևէ կրոնի հետևորդ։

Խոշոր քաղաքներ

 

2010 թվականի տվյալներով նահանգի ՀՆԱ-ն կազմել է 55,4 միլիարդ դոլար, և տարեկան մեկ շնչին հասնող եկամուտը կազմում է 35 363 դոլար։ 2008 թվականի տվյալներով երկրում նահանգը զբաղեցնում է 43-րդ տեղը, և իր տնտեսության բարձր մակարդակով առաջ է անցնում Մեն և Նյու-Հեմպշիրա նահանգներից։

Տնտեսության մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում գյուղատնտեսությունը, որի մասնաբաժինը տնտեսության մեջ կազմում է 5,5 %, և երկրում նահանգը զբաղեցնում է 5-րդ տեղը։ Այդահոյում է աճում Միացյալ Նահանգների աճեցրած կարտոֆիլի մեկ երրորդը։ Առաջին ամենատարածված կարտոֆիլի տեսակը համարվում է Russet Burbank-ը։ Բացի կարտոֆիլից, նահանգում աճում է երեք տեսակի ցորեն։ Ինչ վերաբերում է կարտոֆիլի ընդհանուր արտադրությանը, ինչպես նաև ադամանդագործության և ոսպի արտադրությանը, նահանգը զբաղեցնում է առաջին տեղը։ Այդահոյում իրականացվում է սննդամթերքի, փայտամշակման, մեքենաշինության և քիմիական արդյունաբերության, թղթի, էլեկտրոնիկայի, արծաթի և ոսկու հանքերի մշակում։ Իռլանդական Glanbia ընկերության պատկանող վերամշակված պանրի արտադրության համար հումքի արտադրության մեջ ամենամեծը Գուդինգ քաղաքն է։ Սանդփոինթը Coldwater Creek հագուստի մանրածախ վաճառքի կենտրոնական գրասենյակն է։ Այդահոյի տարածքում տեղակայված է Anheuser-Busch ընկերության արտադրության զգալի մասը, ինչպես նաև մեծածախ նավատորմի արտադրությունը։

Նահանգի տնտեսության մեջ մեծ տեղ է զբաղեցնում գիտական և տեխնոլոգիական ոլորտները։ 2001 թվին այն կազմել է նահանգի ՀՆԱ-ի 25% -ը։ 1991-2002թթ. այդ ոլորտի աճի տեմպը կազմել է 38%։ Այս ոլորտում միջին աշխատավարձը 92% -ով ավելի է, քան միջինը նույն ոլորտում։ Միջուկային էներգետիկայի բնագավառում հետազոտություններ իրականացնող Այդահոյի ազգային լաբորատորիան զգալի ներդրում է կատարում պետության արևելյան մասի տնտեսության մեջ։ 1970-ական թվականներից ի վեր Boise-ն դարձել է կիսահաղորդիչների արտադրության կենտրոն։ Այս քաղաքում գործում է Micron Technology- ի գլխամասը, երկրում միակ DRAM արտադրողը, նույն քաղաքում, Hewlett-Packard կորպորացիայի խոշոր բաժինն է։ Փաքաթելոյում կա մի կիսահաղորդչային արտադրող ON Semiconductor- ի գործարանը։ Բացի այդ, Օրաքլ կորպորացիայի պետական գրասենյակը և Alliant Techsystems ավիացիոնա-կորպորացիայի բաժանմունքը։

Եկամտահարկը տատանվում է 1,6% -ից մինչև 7,8%-ը։ Նահանգում վաճառքի հարկը կազմում է 6%։ Այլ ապրանքներից բացի, հարկվում են `

• սննդամթերք
• հագուստ
• դեղեր (մատչելի են և առանց դեղատոմս)

Թաղամասերը և քաղաքները իրավունք ունեն լրացուցիչ հարկի դրույքաչափ ստեղծել։

Այդահոն անցկացրեց պետական վիճակախաղ, որի եկամուտները 1990 թվականից ի վեր, դպրոցական շրջանների և բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների պահպանության համար հատկացրեց 473.8 մլն դոլար։

Ըստ 2008 թ. տվյալների, աշխատուժի մեծ մասը զբաղված է սպասարկման, առևտրի և տեղական ինքնակառավարման ոլորտներով. Ниже представлена статистика по численности рабочей силы и безработице за последние годы: Վերջին տարիներին աշխատանքի և գործազրկության թվաքանակի վիճակագրությունը՝

Գույներ

 

• Կարգախոս-Esto perpetua («Դա միշտ կլինի»)
• Երգը-Here We Have Idaho
• Պարը-Սկվեր դենս
• Թռչունը-Լեռնային երաժշտահավ
• Ձին-Ապպալուզա
• Գիշատիչը-Սապսան
• Ձուկը-Լոսոս Կլարկա
• Միջատներ-միապետ թիթեռներ
• Հատապտուղը-հապալաս
• Բանջարեղենը-կարտոֆիլ
• Ծառը-Արևմտյան սպիտակ սոճի
• Ծաղիկը-Չուբուշնիկ Լյուիսը (Philadelphus lewisii)
• Հանածոները-Հագերմանի ձին (Equus simplicidens)