Hizkuntza erromantzeak, neolatindarrak ere deituak, latin arruntetik (herritarrek mintzatutako latina) datozen hizkuntzak dira. Hizkuntza italikoen azpitalde bat dira eta azken horiek indoeuropar hizkuntzen azpitaldea dira.
Erromantze hizkuntzak Europako hegoalde ia osoan mintzatzen dira, Erromatar Inperioa zenaren eremuan, beraz. Erromantze hizkuntzen izenaren jatorria, horrela, Antzinako Erroman dago, bertako jentilizioan ("romanus"), haiz zuzen.
Erromatar hitza erromantze hizkuntza betez aritzeko erabili zen lehen aldia Tourseko kontzilioan izan zen, 813an. Kontzilio horretan, lehen aldiz latinetik bereizitako mintzaira arrunt bat hizkuntza gisa izendatu zen. Zehazki, frantsesaren aurrekari bat da, rustica romana lingua edo roman izendapena hartzen duena.
Latin arruntaren garapena erromantze hizkuntzekiko, grosso modo, honela labur daiteke:
Ethnologue-ren arabera.
% | Frantsesa | Katalana | Italiera | Portugesa | Erromantxea | Errumaniera | Gaztelania | Sardiniera |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Frantsesa | 85 | 89 | 75 | 78 | 75 | 75 | 80 | |
Katalana | 85 | 87 | 85 | 76 | 73 | 85 | 75 | |
Italiera | 89 | 87 | 76 | 78 | 77 | 82 | 85 | |
Portugesa | 75 | 85 | 76 | 74 | 72 | 89 | 78 | |
Erromantxea | 78 | 76 | 78 | 74 | 72 | 74 | 74 | |
Errumaniera | 75 | 73 | 77 | 72 | 72 | 71 | 74 | |
Gaztelania | 75 | 85 | 82 | 89 | 74 | 71 | 76 | |
Sardiniera | 80 | 75 | 85 | 78 | 74 | 74 | 76 |
Erromantze hizkuntzen artean, eta latinaren eta haien artean, antzekotasun lexikalak zein gramatikalak handiak dira. Antzekotasun horiek esanahi bera duten esaldiak ageri diren ondorengo adibideetan ikus daitezke:
Latina | (Illa) Claudit semper fenestram antequam cenat. |
Aragoiera | Ella tranca / zarra siempre la finestra antis de zenar. |
Asturiera | Ella pieslla siempre la ventana / feniestra primero de cenar. |
Bergamasquera | (Lé) La sèra sèmper sö la finèstra prima de senà. |
Boloniera | (Lî) La sèra sänper la fnèstra prémma ed dsnèr. |
Erromantxea | Ella clauda / serra adina la fanestra avant ch'ella tschainia. |
Errumaniera | Ea închide totdeauna fereastra înainte de cină. |
Frankoprovenzera | (Le) Sarre toltin / tojor la fenétra avan de goutâ / dinar / sopar. |
Frantsesa | Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner / souper. |
Friuliera | Jê e siere simpri il barcon prin di cenâ. |
Galiziera | (Ela) Pecha sempre a fiestra / xanela antes de cear. |
Gaztelania | (Ella) Siempre cierra la ventana antes de cenar. |
Italiera | (Ella / Lei) Chiude sempre la finestra prima di cenare. |
Katalana | (Ella) Sempre tanca la finestra abans de sopar. |
Korsikera | Ella chjudi sempre u purtellu primma di cenà. |
Leonera | Eilla pecha siempres la ventana primeiru de cenare. |
Milanera | (Lee) La sara semper su la finestra primma de disnà. |
Mirandera | Eilha cerra siempre la bentana / jinela atrás de jantar. |
Montañera | Ella pieslla siempri la ventana enantis de cenar. |
Napoliera | Essa nzerra sempe 'a fenesta primma 'e magnà. |
Normandiera | lli barre tréjous la crouésie devaunt de daîner. |
Okzitaniera | (Ela) Barra sempre / totjorn la fenèstra abans de sopar. |
Perizkiera | (Ena) Cerovâ suempre la velustra atratès dî zzenar. |
Piemontera | Chila a sara sèmper la fnestra dnans ëd fé sin-a/dnans ëd siné. |
Portugesa | (Ela) Fecha sempre a janela antes de jantar. |
Sardiniera | Issa serrat semper sa bentana antes de chenare. |
Siziliera | Idda chiudi sempri la finestra àntica di pistiari / cinari. |
Valoniera | Ele sere todi li finiesse divant di soper. |
Veneziera | Ła sara sènpre ła finestra prima de senàr. |
Erromantze hizkuntzak bederatzi taldetan sailkatzen dira, eta haietako bakoitzean hainbat dialekto bereizten dira. Dialekto horiek hizkuntza maila izatea edo ez, arlo politikoaren eragina da, hizkuntza berarena bainoago. Horrela, erromantze hizkuntzek continuum bat osatzen dute, eta hainbatetan euren arteko desberdintasunak ia ezin dira nabaritu ere egin. Hortaz, ondorengo zerrendan hizkuntza ezagunenak soilik agertzen dira (parentesi artean, hizkuntza bakoitzean duen izena eta agerpen ezagunenaren urtea):
Goikoez gain, badira egile batzuen iritziz hizkuntza estatusa duten beste hainbat hizkuntza. Horrela, oïl hizkuntzen barnean, normandiera, xanpainera edota galoa aipa ditzakegu, besteak beste. Italiar hizkuntzen artean, veneziera, emiliano-romagnoloa edota ligurierarekin gauza bera gertatzen da.
Horrekin batera, trantsiziozko hainbat mintzairen izaera ere zalantzazkoa da, benasquerarekin gertatzen den bezala (katalana eta aragoieraren artekoa, nahiz eta gehienetan bigarrenaren aldaera gisa hartu). Halaber, hainbat egileren aburuz, galizierak eta portugesak hizkuntza bera osatze dute (galaikoportugesa), nahiz eta galizierak gaztelaniaren gertuko ortografia bereganatu duen.
XV. mende bukaeratik aurrera, Europako zenbait herrialdek aurrera eramandako esperientzia kolonialistaren eraginez, erromantze hizkuntzak (gaztelania, portugesa eta frantsesa, batez ere) mundu osoan zehar hedatu dira. Hala ere, hainbat lekutan bertako hizkuntzekin edota beste atzerritar hizkuntza batzuekin nahastu ziren eta kreolera izena hartzen duten mintzairak sortu. Hona hemen kreolera nagusietako batzuk:
Hizkuntza erromantzeetan oinarritzen dira. Hizkuntza guztien artean neutral izateko saiakera egiteko asmoa zuten. Haien artean, esperantoa, interlingua eta romanica ditugu.
This article uses material from the Wikipedia Euskara article Hizkuntza erromantzeak, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Eduki guztia CC BY-SA 4.0(r)en babespean dago, ez bada kontrakoa esaten. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Euskara (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.