Aragoiera (aragonés edo luenga aragonesa) Aragoiko (Espainia) Pirinieotako zati batzuetan mintzatzen den erromantze hizkuntza da.
Erdi Aroko hizkuntza gisa, mundu akademikoan nafar-aragoiera izenaz ezaguna da.
Aragoiera | |
---|---|
Idioma aragonés — Aragonés | |
Aragoieraren hizkerak urdinez (arrosa argiz, benasquera, aragoiera eta katalanaren arteko trantsiziozko mintzaira). | |
Datu orokorrak | |
Lurralde eremua | Espainia |
Hiztunak | ~25 556 (2011) |
Rankinga | Ez 100 mintzatuenen artean |
Ofizialtasuna | Aragoiko berezko hizkuntza |
Eskualdea | Aragoi (Huescako Pirinioetako bailara batzuetan) |
UNESCO sailkapena | 3: arriskuan |
Araugilea | Academia Aragonesa de la Lengua (BOA 24/05/2013) |
Hizkuntza sailkapena | |
giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza italikoak hizkuntza erromantzeak mendebaldeko hizkuntza erromantzeak hizkuntza galo-iberiarrak hizkuntza galo-erromantzeak Hizkuntza okzitaniar-erromantzeak | |
Informazio filologikoa | |
Hizkuntza-tipologia | subjektu aditza objektua |
Denbora gramatikalak | past anterior (en) |
Modu gramatikalak | indikatiboa |
Genero gramatikalak | genero maskulinoa eta genero femeninoa |
Kasu gramatikalak | nominatiboa |
Alfabetoa | latindar alfabetoa |
Hizkuntza kodeak | |
ISO 639-1 | an |
ISO 639-2 | arg |
ISO 639-3 | arg |
Ethnologue | arg |
Glottolog | arag1245 |
Wiki | an |
UNESCO | 330 |
IETF | an |
Endangered Languages Project | 949 |
Egile batzuek VIII. mendearen inguruan latinetik jaio zela uste dute[erreferentzia behar]. Historikoki, euskararen eragina jaso zuen hastapenetan, bai eta ondoko katalanarena, okzitanierarena eta gaztelaniarena ere: azkena eragile nagusia da.
2009ko azarotik, aragoiera eta katalana babesteko asmoz, Aragoiko hizkuntzak erabili, babestu eta bultzatzeko legea onartu zuen Aragoiko gobernuak. Lege horrek ez du aragoieraren koofizialtasunik jasotzen, baina hizkuntzaren lurraldean eskubide batzuk onartzen ditu.
Idaztarauari dagokionez, eztabaida izan da, bi erabiltzen baitira: 1987ko Uescako arauak (Consello d'a Fabla Aragonesak bultzatua), batetik, eta 2004tik Sociedat de Lingüística Aragonesak defendatutakoa (Grafía SLA deitua), bestetik, 2010eko otsailean, banaketa bukatzeko, Academia de l'Aragonések Behin-behineko proposamen ortografikoa kaleratu zuen eta 2023an onartu zen ortografia bateratua.
10.000 hiztun inguru daude, Huescako hurrengo lekuetan, batik bat: Graus, Monzón, Balbastro, Fonz, Hecho, Estadiella, Benás, Samianigo, Chaca, Plan, Ansó, Ayerbe, Broto eta Lo Grau.
Lehen testu ezagunak, Doneiliagako glosak izenekoak, X. mendekoak dira. XII. eta XIII. mendeetan lekukotza idatziak ugaritu ziren, eta XIV.ean, Juan Fernández de Heredia, lehen idazle esanguratsua, bizi izan zen.
XVII. mendean, Ana Abarca de Bolea serorak testu batzuk utzi zituen, baina hiztunek XX. mende arte ez zuten euren hizkuntzaz irakurtzeko hainbeste aukera izan. 1977an, Francho Nagorek lehen gramatika liburua kaleratu zuen, bai eta zenbait fikziozko liburu idatzi ere.
2005ean abiatu zuten Chuntos por l'aragonés egitasmoa, hizkuntza batua lortzeko helburuarekin eta hainbat elkarte eta hiritarrek sostengatua. Horren emaitza Academia de l'Aragonés erakunde araugilearen sorrera izan zen, urte bat geroago: 2023an, elkarte horrek ortografia estandarra adostu zuen.
Egile klasikoen artean, Juan Fernández de Heredia azpimarratzekoa da. Gure garaikideen artean, Chuse Inazio Nabarro, Francho Nagore, María Pilar Benítez Marco, Nieus Luzía Dueso, Óscar Latas Alegre, Chusé María Satué edo Ana Tena Puy ezagunenetarikoak dira.
Mallacan, Biella Nuei, Prau, Lurte eta La Orquestina del Fabirol taldeak aipagarriak dira, bakoitza bere estiloan.
Hizkuntza honek bere Wiki du: Bisita ezazu. |
This article uses material from the Wikipedia Euskara article Aragoiera, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Eduki guztia CC BY-SA 4.0(r)en babespean dago, ez bada kontrakoa esaten. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Euskara (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.