Yr Wyddor Sioraidd

Orgraff ffonemig sydd i'r iaith Sioraidd ac mae'r wyddor gyfredol yn cynnwys 33 llythyren; roedd ganddo fwy yn wreiddiol, ond mae rhai wedi darfod (gweler y blychau tywyll yn y tabl).

Yr wyddor Sioraidd

Enghraifft o'r canlynol	set, set, notation, gwyddor, script family
Math	sgript naturiol, system ysgrifennu, treftadaeth
Iaith	Kartvelian, Georgeg
Dechrau/Sefydlu	5 g
Yn cynnwys	Asomtavruli, Nuskhuri, Mkhedruli, Mtavruli, Khutsuri, modern Georgian script
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Daw'r gair "wyddor" (Sioreg: ანბანი, anbani) o gyfuno enwau dwy lythyren gyntaf y tair wyddor Sioraidd; mae'r rhain yn wahanol iawn i'w gilydd, ond yn rhannu'r un drefn yn nhrefn yr wyddor. Mae'r iaith Sioraidd wedi'i hysgrifennu o'r chwith i'r dde ac mae'n swyddogol yn wyddor uncameral (hynny yw, mae ganddi un nod ac nid yw'n sensitif iawn).

Mkhedruli - sgript brenhinol sifil Teyrnas Georgia, a ddefnyddir ar y pryd yn bennaf ar gyfer siarteri brenhinol - yw'r sgript safonol heddiw ar gyfer ieithoedd Sioraidd modern ac ieithoedd Cartfelaidd eraill, tra bod Asomtavruli a Nuskhuri yn cael eu defnyddio gan yr Eglwys Uniongred Sioraidd yn unig, yn nhestunau seremonïau crefyddol ac mewn eiconograffeg.

Mae 'Croniclau Sioraidd' (7fed ganrif) yn honni i'r wyddor hyn gael eu dyfeisio o dan deyrnasiad Pharnabazus I o Iberia (299-234 CC), (noder mai Iberia y Cawcasws golygir yma ac nid tiriogaeth Sbaen a Phortiwgal gyfoes) mewn cyfnod o ddylanwad diwylliannol Groegaidd cryf gan y wladwriaeth Seleucid gyfagos.

Mae'r darganfyddiadau epigraffig diweddaraf yn cefnogi dyddio'r wyddor Sioraidd gyntaf cyn Cristnogaeth. Yn Nek'resi (Kakheti), darganfuwyd pum arysgrif sydd wedi'u dyddio i'r 1af-3edd ganrif ar sail paleograffig. Dogfennau eraill sy'n perthyn i gyfnod hynaf yr wyddor Sioraidd yw'r arysgrifau brithwaith ym mynachlogydd Sioraidd Palestina, arysgrif eglwys Bolnisi o'r 5ed ganri, a rhai llinellau ar balimpsestau'r 5 i'r 6ed ganrif sy'n cynnwys testunau beiblaidd.

 

Er i Georgia ddod o dan ddylanwadau diwylliannol gwahanol yn ystod cyfnod ffurfio'r wyddor, nid oes amheuaeth mai'r wyddor Roegaidd a gafodd y dylanwad mwyaf dwys, i'r graddau bod yr wyddor Sioraidd yn ei drafft cyntaf yn cynnwys llythrennau yn cyfateb i synau'r iaith Roeg nad ydynt yn bodoli yn Sioraidd.

Fodd bynnag, roedd systemau ysgrifennu eraill yn parhau i gael eu defnyddio yn Georgia. Yng nghanol yr 2il ganrif, cododd y Dywysoges Serapita stela Graeco-Aramaeg ddwyieithog yn Mtskheta, sy'n defnyddio amrywiaeth o'r Armenaidd-Sioreg o'r enw armazi.

Ysgrifennwyd y dogfennau hynaf mewn sgript o'r enw asomtavruli (ასომთავრული), neu "briflythyren", gan ei bod yn cynnwys prif lythrennau yn unig, i gyd o'r un maint. Y sgript hon, a elwir hefyd yn mtavruli neu mrglovani, oedd yr unig system a ddefnyddiwyd hyd at y 9g, pan ymunodd y sgript Nuskhuri â hi (ნუსხური). Dim ond llythrennau bach sydd i Nuskhuri ac mae'n llawer mwy addas i'w ysgrifennu ar femrwn.

Mae'r arysgrif gynharaf yn Nuskhuri yn dyddio i'r flwyddyn 835, ond dim ond o'r 10gy daeth y ffurf hon o ysgrifennu i ddefnydd cyffredin. Mae yna lawysgrifau lle mae dwy sgript y cyfnod hwnnw (asomtavruli a nuskhuri) yn cael eu defnyddio gyda'i gilydd. Gyda'i gilydd, galwyd y ddwy ffurf hyn yn khutsuri (ხუცური) yn y 12g, neu sgriptiau eglwysig, pan ddaeth trydedd ffurf ar ysgrifennu i'r amlwg, o'r enw mkhedruli (მხედრული), sy'n dal i gael ei defnyddio heddiw. Mae'r Eglwys Uniongred Sioraidd yn parhau, fodd bynnag, i ddefnyddio khutsuri ar gyfer testunau litwrgaidd.

Paratowyd y fersiwn argraffadwy gyntaf o'r wyddor Sioraidd gan genhadon Catholig. Y llyfr cyntaf a argraffwyd yn Sioraidd oedd Geiriadur Sioreg ac Eidaleg Stefano Paolini a Niceforo Irbachi, a welodd y golau yn Rhufain yn 1629 ar gyfer mathau'r Sacra Congregatio de Propaganda Fide. Yn lle hynny, sefydlwyd y tŷ cyhoeddi Sioraidd cyntaf ym 1712 dan nawdd y Brenin Vaxtang VI, ac ar fenter Sulxan-Saba Orbeliani.

Yn y 19g, dylid cofio diwygio orthograffig Ilia Ch'avch'avadze, a oedd yn dileu pum llythyren a oedd wedi dod yn ddiwerth dros amser.

Mae dyluniad teip Sioraidd yn yr 20g yn cyfrif ymhlith ei phrif awduron Anton Dumbadze, a gyfarwyddodd Gweithdy Teipograffeg Tbilisi o 1972. Mae ei ddyluniadau'n dal i gael eu defnyddio heddiw i gynhyrchu'r mwyafrif o ffontiau digidol.

 

 

Asomtavruli

Nuskhuri

Mkhedruli

Isod mae trawslythreniad Sioraidd. Mae'r tabl cyntaf yn rhestru'r llythrennau hynny sy'n dal i gael eu defnyddio yn Sioraidd yn unig.

Rhestrir y llythrennau nas defnyddir bellach isod.

•  
  arwydd ffordd
•  
  Defnydd o'r wyddor Sioraidd i ysgrifennu Abchaseg yn rannol er mwyn cymathu'r genedl honno adeg yr Undeb Sofietaidd (1938-1953)
•  
  Car heddlu gyda'r wyddor arno
•  
  Amrywiadau arddulliadol o'r llythrennau რ ac ლ ar arwydd enw stryd ar gyfer y Rustaveli Gamsiri, gyda sillafiad yr enw Rustaveli რუსთაველის yn debyg i ɦუსთავეჺის
•  
  Defnyddir y llythyren Sioraidd ⟨ღ⟩ (ghani) yn aml fel symbol cariad neu galon ar-lein
•  
  Weithiau defnyddir y llythyren Sioraidd ⟨ლ⟩ (lasi) fel llaw neu ddwrn mewn emoticons ( ex: ლ(╹◡╹ლ) )
•  
  Glôb pos Wikipedia ar wal Sefydliad Wikimedia, 2010-10-26