Сәғәт бүлкәтенең ике төп төшөнсәһе бар:
Был мәҡәлә Башҡорт Википедияһының яҡшы мәҡәләләр исемлегенә инә. |
Сәғәт бүлкәттәренең формалашыуы бер яҡтан Ерҙең үҙ күсәрендә әйләнеүенә, ә икенсе яҡтан яҡынса тигеҙ булған төбәк ваҡыты (уларҙың айырмалары бер сәғәткә бүленә) менән территорияларҙы (ваҡыт зоналары) билдәләүгә бәйле. Һөҙөмтәлә 24 административ сәғәт бүлкәте һәм улар әҙме-күпме булһа ла географик сәғәт бүлкәттәренә яҡын булырға тейеш тигән ҡарарға килгәндәр. Гринвич меридианы, нолле сәғәт меридианы, урта меридиан (UTC±00:00) иҫәпләү нөктәһе тип ҡабул ителгән.
Хәҙер ваҡыт Гринвич ваҡыты (GMT) урынына индерелгән Бөтә донъя координациялы ваҡыт (UTC) менән урынлаштырыла. UTC шкалаһы халыҡ-ара атом ваҡытының (TAI) тигеҙ үлсәмле шкалаһында нигеҙләнә һәм ҡулланыуға уңайлыраҡ булып тора. Сәғәт бүлкәттәре UTC-тан ыңғай (нолле меридиандандан көнсығышҡа) һәм кире (нолле меридиандан көнбайышҡа) яҡтарға үҙгәрә ала. UTC буйынса ваҡыт ҡышҡы һәм йәйге ваҡытҡа бер ваҡытта ла күсерелмәй.
Бөтә сәғәт бүлкәттәре Бөтә донъя координациялы ваҡытҡа (UTC) бәйләнгән һәм 24 сәғәт бүлкәтенә шартлы бүленгән. Бер бүлкәттән икенсе бүлкәткә күскән ваҡытта, минут һәм секунд мәғәнәләре үҙгәрмәй тик сәғәт кенә алыштырыла. Ҡайһы бер дәүләттәрҙә төбәк ваҡыты бер нисә тулы сәғәткә генә түгел, ә тағы ла 30 йәки 45 минутҡа үҙгәрә.
Ер шарының 24 сәғәт бүлкәте теорияла һәр бүлкәттең урта меридиандан 7°30'-ҡа көнсығышҡа һәм көнбайышҡа үткән меридиандар менән сикләнергә тейеш. Гринвич меридианы тирәһендә бөтә донъя ваҡыты урынлашҡан. Ләкин ғәмәлдә, бер үк административ йәки тәбиғи берәмектә берҙәм ваҡыт һаҡлар өсөн ҡайһы бер урындарҙа бүлкәт сиктәре меридиандан күскән йәки юғалған.
Көньяҡ һәм төньяҡ полюстарҙа меридиандар бер урында ҡушыла, һәм шунлыҡтан бында сәғәт бүлкәте төшөнсәһенең мәғәнәһе юғала. Полюстарҙа бөтә донъя ваҡыты булырға тейеш тип һанала, әммә, мәҫәлән Антарктидалағы Амундсен-Скотт станцияһында Яңы Зеландияның ваҡыты ҡабул ителгән.
Йәйге ваҡытҡа күсеү ҡулланылыуы өҫтәмә аңлашылмаусанлыҡ тыуҙыра. Йәйге ваҡытҡа күскән саҡта бөтә донъя ваҡыты менән сағыштырмаса үҙенең бүлкәтенең ваҡыты үҙгәрә. Йәйге ваҡытҡа күсеү бөтә төбәктәрҙә лә бер үк ваҡытта тормошҡа ашырылмай. Мәҫәлән, көньяҡ ярымшарҙағы илдәрҙә йәй булғанда, төньяҡ ярымшарҙа ҡыш була, һәм киреһенсә.
Декрет ваҡыты — «бүлкәт ваҡыты плюс бер сәғәт» ҡулланылған ваҡыт.
Ҡайһы бер илдәр бер нисә сәғәт бүлкәттәрендә урынлашҡан:
Башҡа дәүләттәр бер үк сәғәт бүлкәтендә урынлашҡан. Ҡытайҙа биш географик сәғәт бүлкәте булыуға ҡарамаҫтан, уның бөтә территорияһында ла берҙәм Ҡытай стандарт ваҡыты йөрөй.
Ике сәғәт бүлкәтенән күберәк ике административ-территориаль берәмек бар — Рәсәйҙәге Саха (Яҡутстан) Республикаһы һәм Канадалағы Нунавут территориһы, улар өсөшәр сәғәт бүлкәтенә бүленгән.
АҠШта һәм Канадала сәғәт бүлкәттәренең сиктәре йыш ҡына боролмалы формала була, һәм йыш ҡына штаттарҙы, провинцияларҙы йәки территорияларҙы бүлә, сөнки уларҙа территорияларҙың теләһә ниндәй бүлкәткә ҡарауы икенсе түбәндәге административ-территориаль берәмектә ҡабул ителә (графлыҡтар йәки округтар).
Дәүләт | Сәғәт бүлкәттәренең һаны | UTC-ҡа иң яҡыны | UTC-тан иң алыҫы | Йәйге ваҡытҡа күсеү |
---|---|---|---|---|
Австралия | 7 , йәйен 8 | UTC+6:30 | UTC+11:30 | Күп өлөшөндә ҡулланыла |
АҠШ | 6 | UTC-5 | UTC-10 | Күп өлөшөндә ҡулланыла |
Бөйөк Британия | 8 | UTC+6 | UTC−8 | Ҡулланыла |
Бразилия | 3 | UTC−4 | UTC−2 | Күп өлөшөндә ғәмәлдән сыҡҡан |
Гренландия | 4, йәйен 3 | UTC+0 | UTC-4 | Күп өлөшөндә ҡулланыла |
Дания | 5 | UTC+1 | UTC-4 | Ҡулланыла |
Индонезия | 3 | UTC+7 | UTC+9 | Бер ваҡытта ла булмаған |
Испания | 2 | UTC+1 | UTC | Ҡулланыла |
Канада | 6 | UTC−3:30 | UTC−8 | Күп өлөшөндә ҡулланыла |
Кирибати | 3 | UTC+12 | UTC+14 | Бер ваҡытта ла булмаған |
Конго ДР | 2 | UTC+1 | UTC+2 | Бер ваҡытта ла булмаған |
Ҡаҙағстан | 2 | UTC+5 | UTC+6 | Ғәмәлдән сыҡҡан |
Мексика | 3 | UTC−6 | UTC−8 | Күп өлөшөндә ҡулланыла |
Микронезия | 2 | UTC+10 | UTC+11 | Бер ваҡытта ла булмаған |
Монголия | 2 | UTC+7 | UTC+8 | Ғәмәлдән сыҡҡан |
Нидерланд | 2 | UTC+1 | UTC-4 | Ҡулланыла |
Рәсәй Федерацияһы | 11 | UTC+2 | UTC+12 | Ғәмәлдән сыҡҡан |
Португалия | 2 | UTC | UTC-1 | Ҡулланыла |
Франция | 12 | UTC+12 | UTC-10 | Ҡулланыла |
Чили | 2 | UTC-4 | UTC-6 | Ҡулланыла |
Эквадор | 2 | UTC-5 | UTC-6 | Ғәмәлдән сыҡҡан |
Яңы Зеландия | 2 | UTC+12 | UTC+12:45 | Ҡулланыла |
Ҡояш ваҡыты | |||
---|---|---|---|
Самоа | 19:49 | ||
АҠШ Гавайҙар | 20:49 | ||
Гамбия | 21:49 | ||
Питкэрн Утрауҙары | 22:49 | ||
АҠШ Аризона | 23:49 | ||
Гватемала | 00:49 | ||
Ямайка | 01:49 | ||
Сент-Люсия | 02:49 | ||
Бразилия | 03:49 | ||
Көньяҡ Георгия утрауы | 04:49 | ||
Кабо-Верде | 05:19 | ||
Буркина-Фасо | 06:49 | ||
Конго Республикаһы | 07:49 | ||
Бурунди | 08:49 | ||
Джибути | 09:49 | ||
Маврикий | 10:49 | ||
Башҡортостан | 11:49 | ||
Бангладеш | 12:19 | ||
Лаос | 13:49 | ||
Филиппин | 14:49 | ||
Палау | 15:49 | ||
Папуа — Яңы Гвинея | 16:49 | ||
Вануату | 17:49 | ||
Тувалу | 18:49 | ||
06:49(UTC) |
Йәйәләр эсендә ваҡыт зоналарының аббревиациялары күрһәтелгән. |
1884 йылда уҙған Халыҡ-ара меридианаль конференцияһында Рәсәй империяһының вәкиле булған астроном Отто Васильевич Струве үҙенең отчетында сәғәт бүлкәттәренә бүленеү проектына кире баһалама биргән. Рәсәй империяһының хөкүмәте халыҡ-ара системаға ҡушылмаған, һәм Рәсәйҙә Октябрь революцияһына тиклем сәғәт бүлкәттәре булмаған.
1919 йылда РСФСР-ҙың Халыҡ комиссарҙары советы илде 11 сәғәт бүлкәттәренә бүлгән, Европа өлөшөндә һәм Көнбайыш Себерҙә уларҙың сиктәре йылғалар һәм тимер юлдар менән билдәләнгән. Ғәмәлдә РСФСР һәм ССРБ территорияларында сәғәт бүлкәттәре системаһы 1924 йылда ҡабул ителгән. 1956, 1980 һәм 1992 йылдарҙа төбәк топографияһын һәм административ сиктәрен иғтибарға алып сәғәт бүлкәттәре сиктәре яңынан үҙгәртелә. 2010 йылдың 28 мартында Рәсәй Федерацияһының 5 субъектының төбәк ваҡытын күрше көнбайыштараҡ урынлашҡан сәғәт бүлкәтенә күсерелә.
2011 йылда «Ваҡыт билдәләү тураһындағы» («Об исчислении времени») ҡанунына ярашлы сәғәт бүлкәте төшөнсәһенә тура килмәгән сәғәт зонаһы исемле төшөнсә индерелгән. 2011 йылдың 31 авгусында Рәсәй Хөкүмәте ҡабул иткән ҡарарға ярашлы илдә 9 сәғәт зонаһы урынлаштырыла.
2014 йылдың 1 июлендә был ҡарарға үҙгәртеүҙәр индерелгән, уларға ярашлы сәғәт зоналары составы үҙгәрә һәм гел ҡышҡы ваҡыт ҡабул ителә. 2014 йылдың 26 октяберендә Рәсәйҙә һуңғы тапҡыр сәғәттең телдәрен бер сәғәткә артҡа шылдыралар.
1920 йылға ҡарата асыҡ диңгеҙҙәге бөтә караптарҙа ла дөрөҫ (астрономик) төбәк ваҡыты ҡулланылған. Асыҡ диңгеҙҙә ваҡытты һаҡлау буйынса инглиз-француз конференцияһында бөтә караптарға ла сәғәт бүлкәттәре ваҡытын тотоу тәҡдим ителгән. Капитанға сәғәт бүлкәттәре сиктәрен үткән саҡта карап сәғәтен үҙ ҡарары менән күсерергә рөхсәт ителгән. Был ҡағиҙәләр һәм ваҡыт бүлкәттәре 1920 һәм 1925 йылдар араһында күпселек флотилиялар менән ҡабул ителгән.
1950-се йылдарҙа ваҡыт зонаһына таусирламаһына бер хәрефле суффикс өҫтәлгән — нолле бүлкәткә Z, көнсығыш бүлкәттәргә A-M (I хәрефенән башҡа) һәм көнбайыш бүлкәттәргә — N-Y. I хәрефе (башҡа сығанаҡтарҙа J хәрефе күрһәтелгән) диңгеҙҙә ҡулланылмаған төбәк ваҡыты файҙаланыла. Суффикстарҙы фонетик алфавит менән уҡыуы мөмкин, мәҫәлән Z хәрефе— Зулу (Гринвич буйынса ваҡыт). Ошонан «зулу ваҡыты» йәки «зулу буйынса ваҡыт» термины барлыҡҡа килә.
зәңгәр | Көнбайыш Европа сәғәте (WET) (UTC+0) |
күк | Көнбайыш Европа сәғәте (WET) (UTC+0) Көнбайыш Европаның йәйге сәғәте (UTC+1) |
ҡыҙыл | Үҙәк Европа сәғәте (CET) (UTC+1) Үҙәк Европаның йәйге сәғәте (UTC+2) |
һары | Калининград сәғәте (FET) (UTC+2) |
хаки | Көнсығыш Европа сәғәте (EET) (UTC+2) Көнсығыш Европаның йәйге сәғәте (UTC+3) |
йәшел | Минск сәғәте, Мәскәү сәғәте (MSK) (UTC+3) |
GMT | DST | Зулу | Фонетик | CTZ |
---|---|---|---|---|
+0:00 | +0:00 | z | Зулу (Zulu) | UTC |
+0:00 | +1:00 | - | - | GMT, WET |
-1:00 | +0:00 | a | Альфа (Alpha) | WAT |
-2:00 | -1:00 | b | Браво (Bravo) | AT |
-3:00 | -2:00 | c | Чарли (Charlie) | - |
-4:00 | -3:00 | d | Дельта (Delta) | AST |
-5:00 | -4:00 | e | Эхо (Echo) | EST |
-6:00 | -5:00 | f | Фокстрот (Foxtrot) | CST |
-7:00 | -6:00 | g | Гольф (Golf) | MST |
-8:00 | -7:00 | h | Хотел (Hotel) | PST |
-9:00 | -8:00 | j | Джулетт (Juliet) | YST |
-10:00 | -9:00 | k | Кило (Kilo) | AHST, CAT, HST, EAST |
-11:00 | -10:00 | l | Лима (Lima) | NT |
-12:00 | -11:00 | m | Майк (Mike) | IDLW |
+1:00 | +2:00 | n | Новембер (November) | CET, FWT, MET, MEWT, SWT |
+2:00 | +3:00 | o | Оскар (Oscar) | EET |
+3:00 | +4:00 | p | Папа (Papa) | BT |
+4:00 | +5:00 | q | Квебек (Quebec) | ZP4 |
+5:00 | +6:00 | r | Ромео (Romeo) | ZP5 |
+6:00 | +7:00 | s | Сьерра (Sierra) | ZP6 |
+7:00 | +8:00 | t | Танго (Tango) | WAST |
+8:00 | +9:00 | u | Юниформ (Uniform) | CCT |
+9:00 | +10:00 | v | Виктор (Victor) | JST |
+10:00 | +11:00 | w | Виски (Whiskey) | GST |
+11:00 | +12:00 | x | Икс-рэй (X-ray) | - |
+12:00 | +13:00 | y | Янки (Yankee) | IDLE, NZST, NZT |
Сәғәт бүлкәте Викимилектә |
This article uses material from the Wikipedia Башҡорт article Сәғәт бүлкәте, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Башҡа шарт булмаһа, CC BY-SA 4.0 лицензияһына ярашлы, эстәлек менән һәр кем файҙалана ала. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Башҡорт (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.