Лива́н (ғәр.
Көнсығыштан Сүриә, көньяҡтан Израиль менән сиктәш.
| |||||
Девиз: «Куллюнаа лиль-ватан, лиль-‘уляя валь-‘алям (башҡ. Беҙ Тыуған ил, дан өсөн!)» | |||||
Гимн: «Куллюнаа лиль-ватан лиль-‘уляя лиль-‘алям» | |||||
Үҙаллылыҡ датаһы | 22 ноябрь 1943 ( Франция) | ||||
Рәсми телдәр | Ғәрәп теле | ||||
Баш ҡала | Бейрут | ||||
Идара итеү төрө | Парламент республикаһы | ||||
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө | 161 10 452 км² 1,6 | ||||
Халыҡ • Һаны (2008) • Халыҡ тығыҙлығы | 3 577 000 чел. (128) 358 чел./км² | ||||
ИЧР (2011) | ▲ 0,739 (юғары) (71 урын) | ||||
Валюта | Ливан фунты (LBP, 422) | ||||
Интернет-домен | .lb | ||||
Код ISO | LB | ||||
МОК коды | LBN | ||||
Телефон коды | +961 | ||||
Сәғәт бүлкәте | +2 (йәй +3) |
Халҡы 4 миллион тирәһе. Ливан башҡа ғәрәп илдәренән дини күп төрлөлөгө менән айырыла. Унда конфессионализм тип аталған үҙенсәлекле сәйәси система эшләй. Ул дәүләт власының ойошторолоуын йәмғиәттең дини ойошмаларға бүленеүенә ярашлы тәьмин итә.
Граждандар һуғышына тиклем Ливан ғәрәп иленең сәскә атыусы финанс һәм банк баш ҡалаһы була. Илдә христиан халҡы күберәк була, шуға «Яҡын Көнсығыш Швейцарияһы» тип атайҙар. Ливан туристарҙың яратҡан төбәге. Һуғыштан һуң иҡтисадта үҙгәртеп ҡороу башлана.
Ливанда иң боронғо ҡалаларҙың береһе — үҙенең данлыҡлы Трилитон Баальбегы менән билдәле Баальбек ҡалаһы урынлашҡан.
Атамаһы Ливан тау һыртынан алынған. Ул ил аша Урта диңгеҙ ярҙары буйлап үтә. Һырттың атамаһы, үҙ сиратында, боронғо семит laban һүҙенән («аҡ») алынған. Уның сағыштырмаса бейек түбәләре ҡыш көнө ҡар менән ҡапланған була.
Ливан Яҡын Көнсығышта урынлашҡан. Көнбайыш ярҙарын Урта диңгеҙ йыуа, яр буйы һыҙаты — 225 км. Төньяҡта һәм көнсығышта Сүриә, көньяҡта — Израиль менән сиктәш. Сүриә — Ливан сигенең оҙонлоғо 375 км, Ливан-Израиль — 79 км тәшкил итә. Ливан сигенең Израилгә ҡушылған Голан бейеклектәре (ҙур булмаған участка), (Шебаа фермалары) бәхәсле территория булып тора.
Ливандың дөйөм майҙаны — 10 452 км². Күләме буйынса ил донъяла 161-се урында тора. Ливандың күпселек өлөшө, төньяҡ-көнсығышта Бекаа үҙәненән һәм диңгеҙ яры буйлап төньяҡтан көньяҡҡа һуҙылған тар тигеҙлек участкаһынан тыш, тауҙар менән ҡапланған.
Ливандың яр буйын көнсығыш райондарҙан Ливан һәм Антиливан тау һырттары айыра. Илдә эзбизташ, тимер мәғдәне, тоҙ ятҡылыҡтары бар.
Ливан һыу ресурстарына бай. Литани йылғаһы илдең көньяҡ райондары өсөн төп һыу сығанағы булып тора. Әммә суднолар йөрөй алырлыҡ йылғалар юҡ.
Ливан өсөн Урта диңгеҙ климаты хас. Яр буйында, ҡыш һалҡынса, йәй дымлы һәм эҫе. Ҡышын тауҙарҙа температура 0° -дән түбәнерәккә төшә, ҡар яуыуы мөмкин. Күрше илдәр менән сағыштырғанда, Ливанда уртаса йыллыҡ яуым-төшөм күберәк булыуға ҡарамаҫтан, төньяҡ-көнсығышында климат ҡоро, сөнки тауҙар диңгеҙҙән килгән дымлы һауаны тотҡарлай. Саңлы һәи ҡомло бурандар булып тора.
Элегерәк Ливанда, илдең символына әйләнгән, ливан кедрҙары үҫкән. Йөҙәрләгән йылдар буйы караптар төҙөү өсөн ағастар йығылған, яңылары ултыртылмаған. ХХ быуатта ҡасандыр бай урмандың бәләкәй генә утрауҙары тороп ҡалған.
1975 йылда Ливанда уң христиан көстәре менән һул мосолман милиционерҙары араһында икенсе граждандар һуғышы башлана. Уларға Ливандағы фәләстин боевиктары ярҙам итә. Һуғыш, ҡасандыр илдең сәскә атҡан иҡтисадын емереп, 15 йыл дауамында бара һәм 150 меңдән ашыу кешенең ғүмерен ҡыя. Ҡан ҡойош 1990 йылда Таиф килешеүҙәренә ҡул ҡуйыу һөҙөмтәһендә туҡтатыла.
1976 йылда ул саҡтағы хөкүмәттең үтенесе буйынса Ливанға Сүриә ғәскәрҙәре инә. Ливан президенттарының Сүриә ғәскәрҙәрен сығарыу тураһында рәсми талаптарына ҡарамаҫтан, Сүриә оккупацияһы 2005 йылға тиклем дауам итә.
Израиль оборонаһы армияһы ғәскәре ике тапҡыр Ливан территорияһына индерелә. Беренсе тапҡыр 1978 йылдың мартында, аманаттар менән ике автобусты баҫып алғандан һуң, израилдең 36 гражданы һәләк була, 70-тән ашыуы яралана; икенсеһе 1982 йылдың июнендә Лондондағы Израиль илсеһе Шломо Арговты үлтерергә маташыуға яуап итеп Ливандағы ФАИО позицияларын бомбаға тота. Һуңынан ФАИО Израиль территорияһын утҡа тота, көньяҡ Ливан территорияһына ИДФ көстәре инә. ИДФ көстәре Ливандың көньяғында 2000 йылға тиклем ҡала. Израиль менән Ливан араһындағы ғәскәрҙәрҙе сығарғандан һуң «Зәңгәр һыҙат» тип аталған аныҡ һыҙат төҙөлә, әммә Голан бейеклегенән төньяҡтараҡ урынлашҡан Шебаа фермалары бәхәсле территория булып ҡала.
Һуғыштан һуңғы осорҙа Ливан иҡтисады йылдам үҫә.
Ҡыҫҡа ваҡытҡа сағыштырмаса тынлыҡ осоро элекке премьер-министр Рафиҡ Харириҙың үлтерелеүе, артабан Сүриә ғәскәрҙәренең илдән сығыуы һәм 2006 йылда Израиль-Ливан конфликты арҡаһында килеп тыуған хөкүмәт кризисы арҡаһында өҙөлә.
2007 йылда Ливандағы хәл Нахр әл-Барид лагеры тирәһендәге көрсөк арҡаһында ҡатмарлаша.
2011 йылда Ливанда ҙур парламент фракциялары араһында низағ барлыҡҡа килә. Ә 2015 йылда илдә хөкүмәттең эшләмәүе һәм сәйәси көрсөк арҡаһында ризаһыҙлыҡ тулҡыны башланды, уның барышында парламент 2016 йылға тиклем президент һайлай алмай.
2020 йылдың 9 мартында Ливан 1,2 миллиард долларлыҡ облигациялар буйынса ил тарихында тәүге дефолт иғлан итә. Дөйөм тышҡы бурыс 90 миллиард долларға етә (тулайым эске продукттан 150 проценттан ашыуы).
2020 йылдың 10 авгусында Ливан хөкүмәте тулыһынса рәсми рәүештә отставкаға китә.
Ярты быуаттан артыҡ йәшәп килгән «ливан моделе» (Конфессионализм) дәүләт төҙөлөшө Франциянан бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң урынлаштырыла. Илдең сәйәси тормошонда бөтә дини конфессиялар ҙә бер тигеҙ ҡатнаша алһын өсөн, түбәндәге тәртип эшләй: илдең президенты — христиан-маронит, премьер-министр — сөнни мосолман, парламент спикеры — шығый мосолман булырға тейеш. Конституцияға ярашлы Ливан — парламент республикаһы.
Ҡалып:Lebanon Labelled Map
Ливанда 8 мухафаза или провинция бар (мухафаза ғәр. محافظة), улар үҙ сиратында 25 районға бүленә (када ғәр. قضاء). Райондар өлкәләргә бүленә.
төп мәҡәлә: Население Ливана, Города Ливана
Ливан халҡының төп өлөшөн ливандар тәшкил итә. Фәләстиндән ҡасаҡтарҙың һәм уларҙың вариҫтарының күплеге тиҫтә йылдар элек ойошторолған лагерҙарҙа әле лә йәшәй (улар өсөн төп ливандар менән сағыштырғанда хоҡуҡтарында сикләүҙәр бар: мәҫәлән, 70 һөнәр менән шөғөлләнеү тыйыла).
Әлеге ваҡытта илдә Сүриәнән ике миллионға яҡын ҡасаҡ һәм ваҡытлыса күскенсе бар (күптәре йәшерен рәүештә).
Бынан тыш, илдә меңәрләгән сит ил эшселәре (Һиндостан, Бангладеш, Филиппин, Эфиопия һ. б. илдәрҙән) йылдар буйы йәшәй, улар илдә төрлө квалификацияһыҙ эш башҡара.
Ярайһы уҡ ҙур урыҫ телле диаспора бар (шул иҫәптән 1917 йылғы революциянан һуң Ливанға күсеп килгән Рәсәй империяһы граждандарының вариҫтары).
Төп мәҡәлә: Экономика Ливана
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Виноделие в Ливан
Өҫтөнлөктәре:
Көсһөҙ яҡтары:
Ливан вице-премьеры Саад әл-Шами «дәүләттең һәм Ливан Үҙәк банкының банкротлығы» тураһында иғлан итә.
Бәйрүттә 4 университет, дәүләт симфоник оркестры бар. Бик күп музыкаль фестивалдәр үткәрелә — иң билдәлеләре Бейтедда һәм Баальбек. Унда Паваротти, Каррерас һәм башҡа билдәле кешеләр сығыш яһаған.
Ливандарҙың күбеһе кәм тигәндә 3 телдә һөйләшә.
Ливан халҡының яҡынса 60 проценты ислам динен тота (сөнниҙәр, шиғыйҙар, алавиттар һәм друздар). Ливанда төрлө конфессиялағы христиандар һаны халыҡтың 40 процентына тәшкил итә (эксперттар баһаһы буйынса 40,5 %).
Ливан территорияһында, атап әйткәндә, православие (грек-православие), әрмән апостол сиркәүе, Сиро-якобит православие сиркәүе, алты көнсығыш католик — маронит (Көнбайыш Сүриә), халдей-католик, мелькит (грек католик), әрмән католик, сирокатолик һәм коптокатоликтар сиркәүе урынлашҡан.
Ливанда бөтә донъяға билдәле спортсылар бик аҙ. Ливанда буласаҡ бодибилдингсылар Самир Баннут («Олимпия әфәндеһе» турниры еңеүсеһе) һәм Мөхәммәт Баннут, Әхмәд Хәйҙәр (1997 йылда абсолют донъя чемпионы) тыуған.
Ливан Азия һәм Олимпия уйындарында даими ҡатнаша. Ливан спортсылары дүрт тапҡыр Олимпия уйындары призерҙары була: көрәшсе Закария Чигаб (Хельсинки — 1952) һәм ауыр атлет Мохамед Торабулси (Мюнхен — 1972) — «көмөш», көрәшселәр Хәлил Таха (Хельсинки-1952) һәм Хәсән Бехара (Мәскәү — 1980) «бронза» яулай.
Азия уйындарында ҡатнашыу Ливан спортсыларына ҙур уңыштар килтерә — улар биш тапҡыр почет пьедесталының юғары баҫҡысына күтәрелде. Алтын миҙалдарҙың береһе Ҡышҡы Азия уйындарында яулана. Был уңышҡа альп саңғысыһы Ники Фурстбауэр 2003 йылғы Ҡышҡы Азия уйындарында өлгәшә.
Портал «Ливан» | |
Ливан Викиһүҙлектә | |
Ливан Викикитапханала | |
Ливан Викимилектә | |
Ливан Викияңылыҡтарҙа | |
Ливан Викигид |
Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ. |
This article uses material from the Wikipedia Башҡорт article Ливан, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Башҡа шарт булмаһа, CC BY-SA 4.0 лицензияһына ярашлы, эстәлек менән һәр кем файҙалана ала. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Башҡорт (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.