Гамбия (ингл.
The Gambia), Гамбия Ислам Республикаһы (ингл. Islamic Republic of The Gambia) — Көнбайыш Африкалағы ярыманклав дәүләт. Африканың ҡитға өлөшөндә иң бәләкәй дәүләт. Төньяҡта, көнсығышта, көньяҡта Сенегал менән сиктәш, көнбайышта Атлантик океанға сығыу юлы бар. 1965 йылдың 18 февралендә Гамбия Британ империяһынан бойондороҡһоҙлоҡ ала һәм Милләттәр берләшмәһенә инә, был ойошмала ул 2013 йылдың 2 октябренә тиклем була. 2018 йылда Гамбия Республикаһы Берләшмәгә кире инә. Баш ҡалаһы — Банжул, иң ҙур ҡалаһы — Серекунда.
| |||||
Девиз: «Progress, Peace, Prosperity (ингл. Прогресс, Тыныслыҡ, Үҫеш)» | |||||
Гимн: «For The Gambia Our Homeland» | |||||
Үҙаллылыҡ датаһы | 18 февраль 1965 ( Бөйөк Британиянан) | ||||
Рәсми телдәр | инглизсә | ||||
Баш ҡала | Банжул | ||||
Идара итеү төрө | Президент республикаһы | ||||
Президент Вице-президент | {{{Етәкселәр}}} | ||||
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө | 159 10 380 км² 11,5 | ||||
Халыҡ • Һаны (2020) • Перепись (2008) • Халыҡ тығыҙлығы | ▲2 173 999 чел. (146) 1 360 681 чел. 156 чел./км² (192,4) | ||||
ЭТП (ППС) • Бөтәһе • На душу населения | 5.947 млрд долл. 2608 долл. | ||||
ЭТП (номинал) • Бөтәһе • Бер кешегә | 1.625 млрд долл. 713 долл. | ||||
ИЧР (2020) | ▲ 0,496 (172 урын) | ||||
Валюта | Даласи (GMD, 270) | ||||
Интернет-домен | .gm | ||||
Код ISO | GM | ||||
МОК коды | GAM | ||||
Телефон коды | +220 | ||||
Сәғәт бүлкәте | 0 |
2015 йылдың 12 декабрендә президент Яйя Джамме Гамбияны Ислам Республикаһы тип иғлан итә. Әммә 2017 йылдың 29 ғинуарында уны алмаштырған дәүләт башлығы Адам Барроу элекке исемен — Гамбия Республикаһын тергеҙә.
«Гамбия» топонимы мандинка телендәге Камбра/Камбаа һүҙҙәренән алынған, йәғни Гамбия йылғаһы тигәнде аңлата. Е. М. Поспелов раҫлауынса, Гамбия гидронимы тәүге тапҡыр Европа сығанаҡтарында 1455—1456 йылдарҙа Гальбия яҙмаларында телгә алына. Күрәһең, урындағы атама Европа телдәренә яраҡлаштырылған. Шулай уҡ топоним гамба атамаһынан килеп сығыуы бар. Гамба — серер халҡында тылсымлы мәғәнәгә эйә булған ҡабаҡ.
Штат Көнбайыш Африкала урынлашҡан, оҙонлоғо яҡынса 400 км булған һыҙат формаһында, Гамбия йылғаһының ике яғынан һуҙылған, һыҙаттың киңлеге башлыса 24 км-ҙан 28 км-ға тиклем, тамағында — 45 км. Көнсығышта, төньяҡта һәм көньяҡта Сенегал Республикаһы менән сиктәш, сиктең дөйөм оҙонлоғо — 740 км. Көнбайышта — Атлантик океан, яр буйы һыҙаты 80 км тәшкил итә. Илдең майҙаны 11 000 км² тәшкил итә, шуларҙың 10 000 км² ҡоро ер, 1000 км² — һыу. Гамбияға шулай уҡ 4000 км² континенталь шельф һәм 10 500 км² майҙанлы 200 миль оҙонлоҡтағы яр буйы иҡтисади зона ҡарай.
Илдең күпселек территорияһы диңгеҙ кимәленән 60 метрҙан артмай. Илдең 4 проценты ғына диңгеҙ кимәленән 50—60 м бейеклектә тора.
Йылғаға ҡарата урынлашыуына ҡарап, илде өс топографик өлкәгә бүлергә мөмкин:
Гамбия армияһы 800 кешенән тора (2006 йыл, март), уларҙың күпселеге ике пехота батальонында хеҙмәт итә. Хәрби-диңгеҙ флотында 3 кәмәлә 70 кеше (2002). 2003 йылда ҡораллы көстәргә сығымдар ЭТП-ның 0,5 процентын йәки йән башына 1 АҠШ долларын тәшкил итә.
Гамбия бер ҡала һәм 5 округҡа бүленгән (ингл. Division) (йәйәләрҙә административ үҙәктәр):
Улар, үҙ сиратында, 37 районға бүленә, шуларҙың береһе, Төньяҡ Комбо (Комбо Сент Мэри), Ҙур Банжул агломерацияһына инә.
Илдең халҡы — 2 173 999 кеше (2020 йыл), шуларҙың 99 процентын африкандар тәшкил итә, шул иҫәптән: 42 % — мандинка, 18 % — фулани, 16 % — вулоф, 10 % — диола, 9 % — сонинке; шулай уҡ илдә аку креолдары йәшәй.
Бер км²-ға халыҡ тығыҙлығы 192,4 кеше тәшкил итә. Ҡалаларҙа ил халҡының 62,6 % йәшәй (2020).
Енси яҡтан ҡатын-ҡыҙҙар ирҙәрҙән (51 %) (49 %) (2020 йыл) күберәк. Халыҡтың 35,96 проценты 14 йәшкә тиклемгеләр; 20,09 % — 15 йәштән 24 йәшкә тиклем; 35,85 % — 25 йәштән 54 йәшкә тиклем; 2020 йылда халыҡ һаны 4,4 % 55 йәштән 64 йәшкә тиклем, ә 65 йәштән өлкәнерәк 3,69 % менән таралған. Уртаса ғүмер оҙайлығы (2020): 63,5 йәш (ир-егеттәр); 68,3 йыл (ҡатын-ҡыҙҙар).
Тыуым — 1000 кешегә 27 (2020), үлем — 1000 кешегә 6,7 (2020). Тәбиғи үҫеше — 1000 кешегә 27,4 (2005). Сабыйҙар үлеме — 1000 яңы тыуған балаға 54,9 (2020).
777 100 кеше иҡтисади яҡтан әүҙем (2007).
Йыл һайын илгә Сенегалдан, Малиҙан һәм Гвинеянан 20 000-дән 30 000-гә тиклем мигрант килә, улар башлыса арахис уңышы йыйыуҙа эшләй. Дәүләт сигенең насар билдәләнеүе һәм күп урындарҙа һаҡланмауы арҡаһында Гамбия халҡы ла илдән еңел генә сығып китә ала. 2000 йылда илдә 185 000 мигрант, шул иҫәптән 12 000 ҡасаҡ йәшәй.
Халыҡтың 95,7 % ислам дине (башлыса сөнниҙәр) тота, ә ҡалғандары: христиан — 4,2 %, традицион инаныуҙар 0,2 % (анимализм, фетишизм, ата-бабалар культы, тәбиғәт көстәре һ.б.) диндәрен тота. (2013). Ислам дине XII—XIII быуаттарҙа, ә христианлыҡ XIX быуаттың икенсе яртыһынан тарала башлай, әммә католик сиркәүҙәре Гамбияла XV быуат аҙағында — XVII быуат уртаһында уҡ була. Бахаи динен тотоусылар ҙа бар.
Гамбияла яҙма әҙәбиәт 1920-се йылдар аҙағында, инглиздәр илдә гәзит сығара башлағас, үҫешә башлай. Әммә ун һигеҙенсе быуатҡа ҡараған әҙәби әҫәрҙәр бар: сенегамбия сығышлы Филлис Уитли 7-8 йәшендә Яңы Англияла ҡоллоҡҡа һатыла. Ил бойондороҡһоҙлоҡ алғанға тиклем әҙәбиәттә Гамбия авторҙарының әҫәрҙәре булмай. Баҫылып сыҡҡан беренсе роман («Второй раунд», англ. The Second Round) 1965 йылда Ленри Петерс тарафынан баҫтырыла.
Киндер йәки литография менән эшләүсе гамбия рәссамдары араһында иң билдәлеләре: Момоду Сисэ, Бабукарр Эту Ндоу, Ньогу Турэ, Малик Сисэ, Эдриса Джобе. Был рәссамдар бер нисә сәнғәт галереяһына нигеҙ һалған: Кьюр (Бакау ҡалаһы, Момоду Сисэ нигеҙ һала), Туджеренг галереяһы (Көньяҡ Комбо округы, Бабукарр Эту Ндоу нигеҙ һалған) һәм башҡалар.
Дата | Исеме | Инглизсә исеме |
---|---|---|
1 ғинуар | Яңы йыл | New Year’s Day |
18 февраль | Бойондороҡһоҙлоҡ көнө | Independence Day |
24 апрель | День Республики | Republic Day |
1 май | Хеҙмәт көнө | Labour Day |
15 август | Успение | Assumption |
25 декабрь | Раштыуа | Christmas Day |
Йыл һайын төрлө дини байрамдар үткәрелә, уларҙың даталары йылдан-йыл үҙгәреп тора: Хиджра (Исламда яңы йылы), Пәйғәмбәрҙең тыуған көнө, Сағыу дүшәмбе, Коритех (Рамаҙан айы аҙағы) һәм Табаска (ҡорбан байрамы).
Башланғыс мәктәптәрҙә белем алыу бушлай, әммә мотлаҡ түгел һәм 6 йыл дауам итә. Урта мәктәптәр ике этаптан тора, уларҙың һәр береһенә 3 йыл уҡый уҡыйҙар. 1996 йыл мәғлүмәттәре буйынса, башланғыс мәктәптәрҙә балаларҙың 70 проценты һәм тейешле йәштәге балаларҙың 23 проценты урта мәктәптә уҡый. 1996 йылда мәғарифҡа сығымдар ил хөкүмәтенең бөтә сығымдарынан 21,2 %, 1999 йылда — ЭТП-ның 4,8 процентын тәшкил итә. Халыҡтың грамоталылығы (15 йәштән юғарыраҡ) 2003 йылда 40,1 % тәшкил иткән (ир-егеттәр — 47,4 %, ҡатын-ҡыҙҙар — 33,1 %).
Гамбияла юғары белем биреүсе юғары уҡыу йорттары:
Илдә шулай уҡ Гамбия техник уҡытыу институты (GTTI) (ул механика, электр, төҙөлөш һәм мәғлүмәт технологиялары өлкәһендә инженерҙар әҙерләү буйынса ике йыллыҡ курстар тәҡдим итә) һәм илдең Президенты ҡарамағындағы идара итеүҙе үҫтереү институты (ул етәкселәрҙе камиллаштырыу курстарын тәьмин итә һәм бер үк ваҡытта уҡытыу, ғилми-тикшеренеү һәм консультатив орган функцияларын үтәй) эшләй.
Уҡыу йорттары | Уҡыу йорттары һаны | Уҡытыусылар һаны | Уҡыусылар һаны | Бер уҡытыусыға уҡыусылар һаны |
---|---|---|---|---|
Башланғыс мәктәптәр | 331¹ | 4708 | 178 288 | 37,9 |
Урта мәктәптәр | 85¹ | 2365 | 60 221 | 25,5 |
Высшее образование² | 2 | 156 | 1756 | 11,3 |
¹ мәғлүмәттәр 1998—1999 йылдарға. ² Гамбия университеты һәм Гамбия колледжы өсөн 2004 йыл мәғлүмәттәре
Даими баҫмалар:
Телевидение:
Радиостанциялар:
Интернет-баҫмалар:
Портал «Африка» | |
Гамбия Викиһүҙлектә | |
Гамбия Викимилектә | |
Гамбия Викияңылыҡтарҙа | |
Гамбия Викигид |
Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ. |
This article uses material from the Wikipedia Башҡорт article Гамбия, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Башҡа шарт булмаһа, CC BY-SA 4.0 лицензияһына ярашлы, эстәлек менән һәр кем файҙалана ала. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Башҡорт (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.