Franko-Provansale (gjithashtu frankoprovençalisht, patois ose arpitanisht ) është një gjuhë brenda degës galo-romane e folur në Francën lindore-qendrore, Zvicrën perëndimore dhe Italinë veriperëndimore.
Arpitanisht/ Franko-Provensal | |
---|---|
Shqiptimi | pato'; ɡaˈɡæx; axpetan |
Rajoni | Lugina e Aostës, Piemont, Franche-Comté, Savojë, Bresse, Bugey, Dombes, Beaujolais, Dauphiné, Lyonnais, Forez, Romandie |
Folës amtare | 157 (2013) 80,000 në Francë, 70,000 në Itali dhe 7,000 në ZvicërStampa:R/ref/sandbox |
Familje gjuhësore | Indo-European
|
Format e hershme | Latinishtja
|
Dialektet |
|
Latin | |
Kodet gjuhësore | |
ISO 639-3 | frp |
Glottolog | fran1269 Francoprovencalicfran1260 Arpitan |
ELP | Francoprovençal |
Linguasphere | 51-AAA-j |
Hartë e zonës së gjuhës arpitane:
| |
Gjuha arpitane klasifikohet si Përfundimisht e Rrezikuar nga UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger | |
Gjuha arpitane ka disa dialekte të dallueshme dhe është e ndarë nga, por e lidhur ngushtë me dialektet fqinje romane ( gjuhët e oïl dhe gjuhët e oc, në Francë, si dhe reto-romane në Zvicër dhe Itali).
Edhe duke numëruar të gjitha dialektet e saj të veçanta së bashku, numri i folësve arpitanë ka rënë ndjeshëm dhe në mënyrë të vazhdueshme. Sipas UNESCO-s, franko-provansale ishte tashmë në 1995 një "gjuhë potencialisht e rrezikuar" në Itali dhe një " gjuhë e rrezikuar " në Zvicër dhe Francë. Etnologu e klasifikon atë si "gati të zhdukur".
Emërtimi franko-provansal (Arpitanisht: francoprovençâl ; Frëngjisht: francoprovençal ; italisht: francoprovenzale ) daton në shekullin e 19-të. Në fund të shekullit të 20-të, u propozua që gjuhës ti referohej me neologjizmin Arpitan (Franko-Provensalisht: arpetan ; italisht: arpitano ), dhe zona e saj si Arpitania . Përdorimi i të dy neologjizmave mbetet shumë i kufizuar, me shumicën e akademikëve që përdorin formën tradicionale (shpesh të shkruar pa vizë: frankoprovensale ), ndërsa folësit e gjuhëve i referohen pothuajse ekskluzivisht si patois ose nën emrat e dialekteve të tij të veçanta ( Savoyard, Lyonnais, Gaga në Saint-Étienne, etj. ).
E folur më parë në të gjithë Dukatin e Savojës, arpitanishtja sot flitet kryesisht në Luginën e Aostës si gjuhë amtare nga të gjitha grupmoshat. Të gjitha zonat e mbetura të rajonit të gjuhës franko-provensale tregojnë praktikë të kufizuar në grupmoshat më të larta, me përjashtim të Evolène dhe zonave të tjera rurale të Zvicrës frëngjishtfolëse . Historikisht flitej edhe në luginat alpine rreth Torinos dhe në dy qytete të izoluara ( Faeto dhe Celle di San Vito ) në Pulia .
Lugina e Aostës është i vetmi rajon i Arpitanisë ku kjo gjuhë ende flitet gjerësisht nga të gjitha grupmoshat e popullsisë. Që nga viti 1948, disa ngjarje janë kombinuar për të stabilizuar gjuhën ( dialekti Valdôtain ) në këtë rajon. Kushtetuta e Italisë u ndryshua për të ndryshuar statusin e ish-provincës në një rajon autonom. Kjo i jep Luginës së Aostës fuqi të veçanta për të marrë vendimet e veta për disa çështje. Kjo rezultoi në rritje në ekonominë e rajonit dhe popullsia u rrit nga viti 1951 në 1991, duke përmirësuar perspektivat afatgjata. Banorët u inkurajuan të qëndronin në rajon dhe ata punuan për të vazhduar traditat e vjetra.
Gjuha u mbrojt në mënyrë eksplicite nga një dekret presidencial italian i vitit 1991 dhe një ligj kombëtar i miratuar në 1999. Më tej, një ligj rajonal i miratuar nga qeveria në Aosta kërkon që edukatorët të promovojnë njohuritë e gjuhës dhe kulturës arpitane në kurrikulën shkollore. Disa grupe kulturore, biblioteka dhe kompani teatrore po nxisin një ndjenjë krenarie etnike me përdorimin e tyre aktiv të dialektit Valdôtain gjithashtu (EUROPA, 2005).
Zvicra nuk e njeh gjuhën romande (të mos ngatërrohet me romanishten ) si një nga gjuhët e saj zyrtare . Folësit jetojnë në kantonet perëndimore ku mbizotëron frëngjishtja zvicerane ; ata bisedojnë në dialekte kryesisht si gjuhë e dytë. Përdorimi në jetën e përditshme bujqësore po zhduket me shpejtësi. Megjithatë, në disa vende të izoluara rënia është dukshëm më pak e pjerrët. Ky është rasti më i dukshëm për dialektin Evolène .
Gjuha arpitane ka pasur një rënie të shpejtë në Francë. Gjuha zyrtare e Republikës Franceze është caktuar frëngjishtja (neni 2 i Kushtetutës së Francës ). Qeveria franceze njeh zyrtarisht franko-provensalishten si një nga " gjuhët e Francës ", por kushtetuta e saj e ndalon atë të ratifikojë Kartën Evropiane të 1992 për Gjuhët Rajonale ose të Pakicave (ECRML) që do të garantonte disa të drejta për folësit e gjuhëve të pakicave. Kjo gjuhë nuk ka pothuajse asnjë mbështetje politike në Francë dhe shoqërohet me status shoqëror përgjithësisht të ulët. Kjo situatë prek shumicën e gjuhëve rajonale që përbëjnë pasurinë gjuhësore të Francës. Folësit e gjuhëve rajonale po plaken dhe jetojnë kryesisht në zonat rurale.
Bashkëtingëlloret dhe tingujt e zanoreve në arpitanisht:
E parme | Qendrore | E pasme | ||
---|---|---|---|---|
E mbyllur | i iː | y | u | |
E mbyllur-mesore | e | ø | o oː | |
Mesore | ə | |||
E Hapur-mesore | ɛ ɛː | œ | ɔ | |
E Hapur | a | ɑ ɑː |
Përpara | Mbrapa | |
---|---|---|
E mbyllur | ĩ | ũ |
Mesore | ɛ̃ | õ |
E Hapur | ɑ̃ |
Buzore | Dhëmbore / Zgavrore | pas- Zgavrore | Qiellzore | Vellore / Uvulare | ||
---|---|---|---|---|---|---|
Ndaluese | pa zë | p | t | c | k | |
me zë | b | d | ɟ | ɡ | ||
Jofërkuese | pa zë | ( t͡s ) | ( t͡ʃ ) | |||
me zë | ( d͡z ) | ( d͡ʒ ) | ||||
Fërkuese | pa zë | f | s | ʃ | ||
me zë | v | z | ʒ | ( ʁ ) | ||
Hundore | m | n | ɲ | ( ŋ ) | ||
Trill | r | |||||
Anësore | l | ʎ | ||||
E përafërt | e thjeshtë | j | ||||
buzore | ɥ | w |
Arpitanisht | Occitan | Italian | French | Spanish | English | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
IPA | Chenal | BREL | Conflans | ORB | Provençal | Standard | Standard | Standard | Standard |
/kɑ̃/ | quan | can | kan | quand | quand, quora | quando | quand | cuando | when |
/ˈtʃikɑ/ | tsëca | tchica | tchika | checa | un pauc | un po' | un peu | un poco | a little |
/tsɑ̃/ | tsan | tsan | tsan | champ | tèrra | campo | champ | campo | field |
/dʒuˈɑ/ | dzoà | djouà | djoua | juè | jòc | gioco | jeu | juego | game |
/ˈtʃøvrɑ/ | tseuvra | tcheuvra | tseûvra | chiévra | cabra | capra | chèvre | cabra | goat |
/ˈfɔʎə/ | foille | foille | fòye | fôlye | fuelha | foglia | feuille | hoja | leaf |
/ˈføʎə/ | faille | feuille | feûye | felye | filha | figlia | fille | hija | daughter |
/fɔ̃ˈtɑ̃.ɑ/ | fontana | fontan-a | fontana | fontana | fònt | fontana | fontaine | fuente | wellspring |
/ˈlɑ̃.ɑ/ | lana | lan-a | lana | lana | lana | lana | laine | lana | wool |
/siˈlɑ̃sə/ | silence | silanse | silanse | silence | silenci | silenzio | silence | silencio | silence |
/rəpəˈbløk.ə/ | repeublecca | repebleucca | repebleûke | rèpublica | republica | repubblica | république | república | republic |
This article uses material from the Wikipedia Shqip article Arpitanisht, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Përmbajtja është në disponim nëpërmjet licencës CC BY-SA 4.0 nëse nuk shënohet ndryshe. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Shqip (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.