პრომეთიუმი

ბერძნ. Προμηθεύς — „პრომეთე“; ქიმიური სიმბოლო — ${\displaystyle {\ce {Pm}}}$) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეექვსე პერიოდის, ჯგუფგარეშე (ძველი კლასიფიკაციით მესამე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, IIIბ) რადიოაქტიური ქიმიური ელემენტი. მისი ატომური ნომერია — 61, t_დნ — 1042 °C, t_დუღ — 3000 °C, სიმკვრივე — 7.26 გ/მ³. მიეკუთვნება ლანთანოიდებს. ცნობილია პრომეთიუმის 16 იზოტოპი, რომელთა მასური რიცხვებია 141-154 და 2 ბირთული იზომერი. ყველაზე მდგრადია ${\displaystyle {\ce {^{145}Pm}}}$ (T_1/2=17.7 წ). 1945 წელს პრომეთიუმი აღმოაჩინეს და ხელოვნურად მიიღეს ამერიკელმა მკვლევარებმა ჯ. მარინსკიმ, ლ. გლენდენინმა და ჩ. კორიელმა.

პრომეთიუმი, ₆₁Pm

ზოგადი თვისებები
მარტივი ნივთიერების ვიზუალური აღწერა	ღია-რუხი
მასური რიცხვი	145
პრომეთიუმი პერიოდულ სისტემაში
წყალბადი ჰელიუმი ლითიუმი ბერილიუმი ბორი ნახშირბადი აზოტი ჟანგბადი ფთორი ნეონი ნატრიუმი მაგნიუმი ალუმინი სილიციუმი ფოსფორი გოგირდი ქლორი არგონი კალიუმი კალციუმი სკანდიუმი ტიტანი ვანადიუმი ქრომი მანგანუმი რკინა კობალტი ნიკელი სპილენძი თუთია გალიუმი გერმანიუმი დარიშხანი სელენი ბრომი კრიპტონი რუბიდიუმი სტრონციუმი იტრიუმი ცირკონიუმი ნიობიუმი მოლიბდენი ტექნეციუმი რუთენიუმი როდიუმი პალადიუმი ვერცხლი კადმიუმი ინდიუმი კალა სტიბიუმი ტელური იოდი ქსენონი ცეზიუმი ბარიუმი ლანთანი ცერიუმი პრაზეოდიმი ნეოდიმი პრომეთიუმი სამარიუმი ევროპიუმი გადოლინიუმი ტერბიუმი დისპროზიუმი ჰოლმიუმი ერბიუმი თულიუმი იტერბიუმი ლუტეციუმი ჰაფნიუმი ტანტალი ვოლფრამი რენიუმი ოსმიუმი ირიდიუმი პლატინა ოქრო ვერცხლისწყალი თალიუმი ტყვია ბისმუტი პოლონიუმი ასტატი რადონი ფრანციუმი რადიუმი აქტინიუმი თორიუმი პროტაქტინიუმი ურანი (ელემენტი) ნეპტუნიუმი პლუტონიუმი ამერიციუმი კიურიუმი ბერკელიუმი კალიფორნიუმი აინშტაინიუმი ფერმიუმი მენდელევიუმი ნობელიუმი ლოურენსიუმი რეზერფორდიუმი დუბნიუმი სიბორგიუმი ბორიუმი ჰასიუმი მეიტნერიუმი დარმშტადტიუმი რენტგენიუმი კოპერნიციუმი ნიჰონიუმი ფლეროვიუმი მოსკოვიუმი ლივერმორიუმი ტენესინი ოგანესონი – ↑ Pm ↓ Np ნეოდიმი ← პრომეთიუმი → სამარიუმი
ატომური ნომერი (Z)	61
პერიოდი	6 პერიოდი
ბლოკი	f-ბლოკი
ელექტრონული კონფიგურაცია	[Xe] 4f5 6s2
ელექტრონი გარსზე	2, 8, 18, 23, 8, 2
ელემენტის ატომის სქემა
ფიზიკური თვისებები
აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში	მყარი სხეული
დნობის ტემპერატურა	1042 °C ​(1315 K, ​1908 °F)
დუღილის ტემპერატურა	3000 °C ​(3273 K, ​5432 °F)
სიმკვრივე (ო.ტ.)	7.26 გ/სმ3
დნობის კუთ. სითბო	7.13 კჯ/მოლი
აორთქ. კუთ. სითბო	289 კჯ/მოლი
ატომის თვისებები
ჟანგვის ხარისხი	+2, +3
ელექტროდული პოტენციალი	Pm←Pm3+ −2.29 ვ
ელექტრო­უარყოფითობა	პოლინგის სკალა: 1.13
იონიზაციის ენერგია	1: 540 კჯ/მოლ 2: 1050 კჯ/მოლ 3: 2150 კჯ/მოლ
ატომის რადიუსი	ემპირიული: 183 პმ
კოვალენტური რადიუსი (rcov)	199 პმ
პრომეთიუმის სპექტრალური ზოლები
სხვა თვისებები
ბუნებაში გვხვდება	დაშლის შედეგად
მესრის სტრუქტურა	ჰექსაგონალური
თერმული გაფართოება	9.0 µმ/(მ·K)
თბოგამტარობა	17.9 ვტ/(მ·K)
კუთრი წინაღობა	0.75 ნომ·მ
მაგნეტიზმი	პარამაგნეტიკი
იუნგას მოდული	46 გპა
წანაცვლების მოდული	18 გპა
დრეკადობის მოდული	33 გპა
პუასონის კოეფიციენტი	0.28
CAS ნომერი	7440-12-2
ისტორია
სახელწოდება მომდინარეობს	ძვ. ბერძნ. Προμηθεύς — „პრომეთე“
აღმომჩენია	ჯ. მარინსკი, ლ. გლენდენინი და ჩ. კორიელი (1945)
სახელი დაარქვა	Grace Mary Coryell (1945)
პრომეთიუმის მთავარი იზოტოპები
იზო­ტოპი გავრცე­ლება­დობა ნახევ. დაშლა (t1/2) რადიო. დაშლა პრო­დუქტი 145Pm სინთ 7001177000000000000♠17.7 წ ε 145Nd 146Pm სინთ 7000553000000000000♠5.53 წ ε 146Nd β− 146Sm 147Pm კვალი 7000262340000000000♠2.6234 წ β− 147Sm
პრომეთიუმი ვიკისაწყობში •

პრომეთიუმი როგორც ხანმოკლე არსებობის რადიოაქტიური ელემენტი ბუნებაში არის გაქრობად მცირე რაოდენობით (შეფასებით, მისი შემცველობა დედამიწის ქერქში შეადგენს რამდენიმე ასეულ გრამს) და ვერ იქნა აღმოჩენილი ანალიტიკური მეთოდით, მიუხედავად ბევრი მკვლევარის დიდი ძალისხმევისა.

მხოლოდ 1945 წელს ამერიკელმა ქიმიკოსებმა დ. მარინსკიმ, ლ. გლენდენინმა და ჩ. კორიელიმ ურანის დაშლის პროდუქტებიდან იონგამცვლელი ფისების საშუალებით გამოჰყვეს პრომეთიუმი.

სახელწოდება მოდის მითოლოგიური გმირის პრომეთეს სახელიდან, რომელიც იყო ადამიანის და მისი შემქმნელის დამცველი, რომელმაც ზევსს მოსტაცა ცეცხლი და გადასცა ის ადამიანებს.

ლითონურ პრომეთიუმს მიიღებენ PmF₃-დან მეტალოთერმიით. გამოყოფენ ¹⁴⁷Pm სხვადასხვა ელემენტების რადიოაქტიური იზოტოპების ნარევისაგან.

პრომეთიუმ-147 (ნახევარდაშლის პერიოდი 2,64 წელი) გამოიყენება დენის რადიოიზოტუპური წყაროების წარმოებისათვის, სადაც ის გამოიყენება ჟანგის სახით, და იმის გამო რომ მის გამოსხივებაში დაშლის დროს არ არის გამა-გამოსხივება, ის შედარებით ნაკლებად მავნეა. პრომეთიუმის ოქსიდის გამოყოფის სიმძლავრე (როცა სიმკვრივე 6,6 გრ/სმ³), მიახლოებით 1,1 ვტ/სმ³.

ყველაზე ხანგრძლივად არსებული იზოტოპი არის — პრომეთიუმ-145 (ნახევარდაშლის პერიოდი 18 წელი).

• პრომეთიუმი Webelements-ზე
• პრომეთიუმი ქიმიური ელემენტების პოპულარულ ბიბლიოთეკაშ დაარქივებული 2012-03-13 საიტზე Wayback Machine.
• პრომეთიუმისა და მისი ნაერთების თვისებები