Súrínam

Republiek Suriname
Fáni	Skjaldarmerki
Kjörorð: Justitia - Pietas - Fides (latína: Réttlæti - Trúrækni - Tryggð)
Þjóðsöngur: God zij met ons Suriname
Höfuðborg	Paramaríbó
Opinbert tungumál	hollenska
Stjórnarfar	Lýðveldi
Forseti	Chan Santokhi
Sjálfstæði
• frá Hollandi	25. nóvember 1975
Flatarmál  • Samtals  • Vatn (%)	90. sæti 163.821 km² 1,1
Mannfjöldi  • Samtals (2018)  • Þéttleiki byggðar	171. sæti 575.990 2,9/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2019
• Samtals	9,044 millj. dala (152. sæti)
• Á mann	15.845 dalir (86. sæti)
VÞL (2018)	0.724 (98. sæti)
Gjaldmiðill	súrínamskur dalur
Tímabelti	UTC-3
Þjóðarlén	.sr
Landsnúmer	+597

Súrínam er land á norðausturströnd Suður-Ameríku. Súrínam á landamæri að Gvæjana í vestri, Frönsku Gvæjana í austri og Brasilíu í suðri. Í norðri liggur landið að Atlantshafi. Súrínam er minnsta fullvalda ríkið í Suður-Ameríku þar sem það er aðeins um 165.000 ferkílómetrar að stærð. Íbúar eru rúmlega hálf milljón og búa flestir á norðurströnd landsins þar sem höfuðborgin Paramaríbó er.

Súrínam er hitabeltisland þar sem um 80% landsins eru þakin regnskógi. Vegna þeirra er landið í plús þegar kemur að kolefnishlutleysi, það er, Súrínam bindur meira kolefni en það leysir. Efnahagur landsins byggist á námavinnslu, einkum báxíts, gulls og jarðefnaeldsneytis, auk landbúnaðar.

Súrínam var byggt ýmsum frumbyggjaþjóðum áður en Evrópumenn hófu að leggja landið undir sig á 16. öld. Hollendingar lögðu landið undir sig árið 1667 og stofnuðu þar nýlenduna Hollensku Gvæjana. Hollendingar hófu sykurframleiðslu með plantekrubúskap sem reiddi sig á þræla frá Afríku. Súrínamfélagið rak nýlenduna frá 1683 til 1795. Landið varð eitt af löndum Konungsríkisins Hollands árið 1954 og hlaut fullt sjálfstæði 25. nóvember 1975. Súrínam hefur enn mikil menningarleg og efnahagsleg tengsl við Holland.

Menningarlega er Súrínam oft talið til Karíbahafslanda fremur en Suður-Ameríkulanda og landið er aðili að CARICOM. Opinbert tungumál Súrínam er hollenska, en 30% þjóðarinnar talar sranan tongo, sem er blendingsmál sem byggist á ensku. Súrínam er eina sjálfstæða ríkið utan Evrópu þar sem hollenska er opinbert mál og töluð af meirihluta íbúa. Íbúar eru af fjölbreyttum uppruna, afkomendur frumbyggja, afrískra þræla, Marona og Evrópubúa, auk verkafólks frá Hollensku Austur-Indíum, Indlandi, Kína, Maroníta frá Líbanon og Gyðinga. Súrínömsk matargerð er þannig einstök blanda matarhefða úr ólíkum áttum.

Heiti landsins gæti verið dregið af heiti frumbyggjaþjóðar sem nefndist Surinen og bjuggu á svæðinu þegar Evrópumenn komu þangað fyrst. Það gæti líka verið afbökun á heitinu Surryham sem Francis Willoughby gaf Súrínamfljóti til heiðurs jarlinum af Surrey þegar ensk nýlenda var stofnuð þar með leyfi frá Karli 2.

Breskir landnemar sem stofnuðu fyrstu evrópsku nýlenduna þar, sem hét Marshall's Creek meðfram Súrínamfljóti, skrifuðu heiti svæðisins sem „Surinam“.

Þegar Hollendingar tóku við stjórn svæðisins, varð það hluti af hópi nýlendna sem voru þekktar sem Hollenska Gvæjana. Opinberu heiti landsins var breytt úr „Surinam“ í „Suriname“ í janúar 1978, en „Surinam“ er enn oft notað í ensku. Dæmi um það er flugfélag landsins, Surinam Airways.

 

Elstu merki um frumbyggja Súrínam eru frá 3.000 f.Kr. Stærstu þjóðflokkarnir voru Aravakar, strandveiðiþjóð sem lifði á veiðum og fiskveiðum. Þeir voru fyrstu íbúarnir á svæðinu. Karíbar settust þar að síðar og sigruðu Aravaka með betri skipum. Þeir settust að í Galibi (Kupali Yumï, sem þýðir „forfeðratré“) við mynni Marowijne-árinnar. Meðan stórir þjóðflokkar Aravaka og Karíba bjuggu við ströndina og á strandsléttunum, bjuggu smærri hópar frumbyggja í regnskóginum, svo sem Akuriar, Trióar, Warrauar og Wayanar.

Nýlendutímabilið

 

Frá 16. öld heimsóttu franskir, spænskir og enskir landkönnuðir svæðið. Hundrað árum síðar stofnuðu hollenskir og enskir landnemar plantekrunýlendur meðfram ánum á frjósömum sléttum Gvæjana. Elsta nýlendan í Gvæjana var ensk byggð sem var nefnd Marshall's Creek við Súrínamá. Eftir hana var önnur skammlítil ensk nýlenda stofnuð, kölluð Willoughbyland, sem stóð frá 1650 til 1674.

Deilur komu upp milli Hollendinga og Englendinga vegna yfirráða yfir þessu landsvæði. Árið 1667, í samningaviðræðunum sem leiddu til Breda-sáttmálans, ákváðu Hollendingar að halda upprennandi nýlendu í Súrínam sem þeir höfðu náð frá Englendingum. Englendingar fengu að halda Nýju Amsterdam, höfuðborg nýlendunnar Nýja-Hollands í Norður-Ameríku, við Atlantshafsströndina. Borgin var þá þegar orðin menningarleg og efnahagsleg miðstöð. Þeir endurnefndu hana eftir hertoganum af York: New York-borg .

Árið 1683 var Súrínamfélagið stofnað af Amsterdamborg, Van Aerssen van Sommelsdijck-fjölskyldunni og Hollenska Vestur-Indíafélaginu. Félagið átti að stjórna nýlendunni og verja hana. Plantekrueigendurnir reiddu sig á afríska þræla til að rækta og vinna kaffi, kakó, sykurreyr og bómull á árbökkunum. Meðferð þeirra á þrælunum var alræmd. Sagnfræðingurinn CR Boxer skrifaði „man's inhumanity to man just about reached its limits in Surinam“. Margir þrælar sluppu frá plantekrunum. Í nóvember 1795 var félagið þjóðnýtt af Batavíulýðveldinu og þaðan í frá stjórnuðu lýðveldið og arftakar þess (Konungsríkið Holland) nýlendunni sem ríkisnýlendu, ef undan eru skilin tímabil hernáms Breta frá 1799 til 1802 og frá 1804 til 1816.

Með hjálp innfæddra í nærliggjandi regnskógum, komu þessir flóttaþrælar sér upp samfélagi inni í landi, sem gekk ágætlega. Þeir voru kallaðir Maronar, úr frönsku; Nèg'Marrons (sem þýðir bókstaflega „brúnir svertingjar“, það er „ljósir blökkumenn“). Maronar mynduðu með tímanum nokkra sjálfstæða ættbálka þar sem þeir voru afkomendur þræla frá mismunandi þjóðum í Afríku. Meðal þessara ættbálkar eru Saramakar, Paramaka, Ndyukar eða Aukanar, Kwintiar, Alukuar eða Boni, og Matawai.

 

Maronar réðust oft á plantekrurnar til að frelsa þaðan fleiri þræla, og til að ná í vopn, mat og birgðir. Þeir drápu stundum plantekrueigendur og fjölskyldur þeirra í árásunum. Landnemarnir reistu varnir, sem voru svo mikilvægar að þær voru sýndar á kortum frá 18. öld, en þær nægðu ekki.

Landnemarnir hófu einnig herleiðangra gegn Maronunum, sem sluppu oftast inn í regnskóginn sem þeir þekktu miklu betur en landnemarnir. Til að binda enda á átökin gerðu nýlenduyfirvöld nokkra friðarsamninga við ólíka ættbálka á 18. öld. Þeir viðurkenndu sjálfstæði Marona og gáfu þeim leyfi til að stunda viðskipti á landsvæðum sínum.

Afnám þrælahalds

Árið 1861 til 1863, þegar bandaríska borgarastyrjöldin stóð yfir, og þrælar flúðu til yfirráðasvæðis Norðurríkjanna, leituðu forseti Bandaríkjanna, Abraham Lincoln, og stjórn hans að stöðum erlendis til að flytja þangað fólk sem var frelsað úr þrældómi og vildi fara frá Bandaríkjunum. Þeir hófu samningaviðræður við hollensk stjórnvöld varðandi flutning svartra Bandaríkjamanna til hollensku nýlendunnar í Súrínam. Ekkert varð af hugmyndinni og hætt var við hana eftir 1864.

Hollendingar afnámu þrælahald í Súrínam árið 1863, með ferli þar sem fyrrum þrælar vinna á plantekrunum í 10 ár fyrir lágmarkslaun, sem áttu að vera skaðabætur fyrir eigendur þeirra. Eftir 1873 yfirgáfu flestir fyrrum þrælar plantekrurnar þar sem þeir höfðu unnið í nokkrar kynslóðir, og fluttust til höfuðborgarinnar Paramaríbó. Sumir þeirra keyptu plantekruna sem þeir unnu við, sérstaklega í héruðunum Para og Coronie. Afkomendur þeirra búa enn á þeim jörðum í dag. Nokkrir plantekrueigendur greiddu fyrrum þrælum sínum engin laun árin tíu eftir 1863 en gerðu skuldina upp við þá með eignarrétt á landinu.

 

Sem plantekrunýlenda var efnahagur Súrínam háður vinnuaflsfrekri ræktun nytjaplantna. Til að bæta skort á vinnuafli réðu plantekrueigendurnir og fluttu inn verkafólk frá Hollensku Austur-Indíum (núverandi Indónesíu ) og Indlandi (með samkomulagi við Breta, sem réðu yfir landinu). Auk þess var, á síðari hluta 19. aldar og snemma á 20. öld, nokkur hópur verkafólks, aðallega karlar, ráðinn frá Kína og Mið-Austurlöndum.

Þótt íbúar Súrínam séu tiltölulega fáir, er landið eitt fjölmenningarlegasta land heims vegna þessarar flóknu sögu landnáms og misnotkunar.

Afnám nýlendustjórnar

Í síðari heimsstyrjöldinni, 23. nóvember 1941, samkvæmt samkomulagi við útlagastjórn Hollands, hertóku Bandaríkin Súrínam til að vernda báxítnámurnar í þágu stríðsreksturs bandalagsríkjanna. Árið 1942 hóf hollenska útlagastjórnin að að endurskoða samskipti Hollands og nýlendna þess eftir stríðslok.

Árið 1954 varð Súrínam eitt af ríkjum Konungsríkisins Hollands, ásamt Hollensku Antillaeyjum og Hollandi. Með því héldu Hollendingar yfirráðum yfir varnar- og utanríkismálum. Árið 1974 hóf ríkisstjórnin, undir forystu Þjóðarflokks Súrínam (NPS) (þar sem félagar voru að mestu kreólar, af blönduðum afrískum og evrópskum uppruna), viðræður við hollensk stjórnvöld sem leiddu til fulls sjálfstæðis þann 25. nóvember 1975. Stór hluti hagkerfis Súrínam fyrsta áratuginn í kjölfar sjálfstæðis var rekinn með erlendu hjálparfé frá hollenskum stjórnvöldum.

Sjálfstæði

 

Fyrsti forseti landsins var Johan Ferrier, fyrrverandi landstjóri, með Henck Arron (þáverandi leiðtoga NPS) sem forsætisráðherra. Á árunum í aðdraganda sjálfstæðis flutti næstum þriðjungur íbúa Súrínam til Hollands. Fólk hafði áhyggjur af því að nýja ríkinu myndi vegna verr eftir sjálfstæði en það hafði gert sem hluti af konungsríkinu Hollandi. Súrínömsk stjórnmál tóku að einkennast af þjóðernisátökum og spillingu skömmu eftir sjálfstæði og NPS notaði hollenskt hjálparfé í þágu flokksmanna. Leiðtogar flokksins voru sakaðir um svindl í kosningunum 1977, þar sem Arron var kjörinn í annað sinn. Óánægjan var slík að stór hluti íbúanna flúði til Hollands og varð hluti af hinu stóra súrínamska samfélagi þar.

Herforingjastjórnin 1980

Þann 25. febrúar 1980 steypti herinn ríkisstjórn Arrons af stóli. Valdaránið var að frumkvæði 16 liðþjálfa undir forystu Dési Bouterse. Andstæðingar herforingjastjórnarinnar gerðu tilraunir til að steypa henni af stóli í apríl 1980, ágúst 1980, 15. mars 1981, og aftur 12. mars 1982. Fyrsta tilraunin var leidd af Fred Ormskerk, önnur af marx-lenínistum, sú þriðja af Wilfred Hawker, og sú fjórða af Surendre Rambocus.

Hawker slapp úr fangelsi í fjórðu valdaránstilrauninni en hann náðist og var tekinn af lífi. Milli 2 og 5 að morgni þann 7. desember 1982, handtók herinn, undir forystu Dési Bouterse, 13 áberandi borgara sem höfðu gagnrýnt einræðisstjórn hersins og hélt þeim í Fort Zeelandia í Paramaríbó. Einræðisstjórnin lét taka alla þessa menn af lífi á næstu þremur dögum, ásamt Rambocus og Jiwansingh Sheombar (sem einnig var þátttakandi í fjórðu valdaránstilrauninni ).

Kosningar og stjórnarskrá 1987

Kosningar voru haldnar 1987. Þingið samþykkti nýja stjórnarskrá sem gerði Bouterse kleift að vera áfram yfirmaður hersins. Þar sem hann var óánægður með ríkisstjórnina sagði Bouterse ráðherrunum upp símleiðis árið 1990. Þessi atburður varð almennt þekktur sem „símavaldaránið“. Völd hans tóku að minnka eftir kosningarnar 1991.

Hin grimmilega borgarastyrjöld milli Súrínamhers og Marona, sem héldu tryggð við uppreisnarleiðtogann Ronnie Brunswijk, og hófst árið 1986, hélt áfram og afleiðingar hennar veiktu enn frekar stöðu Bouterse á tíunda áratugnum. Vegna styrjaldarinnar flúðu meira en 10.000 Súrínamar, aðallega Maronar, til Frönsku Gvæjana seint á níunda áratugnum.

Árið 1999 réttaði hollenskur dómstóll yfir Bouterse fjarverandi vegna fíkniefnasmygls. Hann var sakfelldur og dæmdur í fangelsi en dvaldi áfram í Súrínam.

21. öldin

Þann 19. júlí 2010 komst fyrrum einræðisherrann Dési Bouterse aftur til valda þegar hann var kosinn forseti Súrínam. Fyrir kosningarnar var hann ásamt 24 öðrum ákærður fyrir morð á 15 stjórnarandstæðingum í Desembermorðunum. Árið 2012, tveimur mánuðum fyrir réttarúrskurðinn, breytti þingið lögum um sakaruppgjöf og veitti Bouterse og hinum sakaruppgjöf vegna þessara ákæra. Hann var aftur kosinn 14. júlí 2015. Bouterse var sakfelldur af súrínömskum dómstól þann 29. nóvember 2019 og hlaut 20 ára dóm fyrir þátt sinn í morðunum 1982.

Eftir að hafa unnið kosningarnar 2020 var Chan Santokhi einn tilnefndur til að gegna embætti forseta Súrínam. Þann 13. júlí var Santokhi kjörinn forseti með lófataki í óumdeildum kosningum. Hann tók við embætti 16. júlí í athöfn án þátttöku almennings vegna COVID-19-heimsfaraldursins.

Stjórnsýslueiningar

 

Að auki skiptist landið í 62 byggðir (ressorten).