Forseti Íslands: þjóðhöfðingi og æðsti embættismaður Íslands

Forsetinn er þjóðkjörinn til fjögurra ára í senn og er eini embættismaðurinn sem kjörinn er í beinni kosningu. Samkvæmt stjórnarskrá Íslands er forsetinn æðsti handhafi framkvæmdavaldsins og annar handhafi löggjafarvaldsins. Í reynd er þátttaka forsetans í löggjöf eða stjórnarathöfnum yfirleitt aðeins formsatriði þannig að hann hefur ekki aðkomu að efni löggjafar eða stjórnarathafna. Þó er viðurkennt að hann getur haft áhrif á stjórnarmyndunarviðræður og jafnvel skipað utanþingsstjórn ef aðstæður til þess eru uppi. Jafnframt hefur forsetinn vald til þess að synja lagafrumvarpi frá Alþingi staðfestingar og leggja það í dóm þjóðarinnar í þjóðaratkvæðagreiðslu en á það hefur reynt þrisvar í sögu embættisins. Í fjarveru forsetans fara forsætisráðherra, forseti Alþingis og forseti Hæstaréttar saman með vald forsetans.

Flest störf forsetans eru táknræn og er stundum sagt um embættið að það eigi að vera sameiningartákn þjóðarinnar. Á meðal hefðbundinna embættisverka forsetans er að flytja þjóðinni ávarp á nýársdag, að ávarpa Alþingi við setningu þess jafnframt því sem forsetinn setur Alþingi formlega, að veita fálkaorðuna og ýmis verðlaun á vegum embættisins og félagasamtaka. Forsetinn tekur einnig á móti erlendum þjóðhöfðingjum og öðrum hátt settum gestum í opinberum heimsóknum á Íslandi og fer sjálfur í opinberar heimsóknir til annara ríkja. Aðsetur forseta Íslands er á Bessastöðum á Álftanesi en embættið hefur jafnframt skrifstofu í húsinu Staðastað við Sóleyjargötu 1 í Reykjavík. Afmælisdagur forsetans hverju sinni er íslenskur fánadagur.

Frá tilurð embættisins við lýðveldisstofnunina 17. júní 1944 hafa sex einstaklingar gegnt embættinu. Þeirra fyrstur var Sveinn Björnsson, síðan Ásgeir Ásgeirsson og Kristján Eldjárn. Árið 1980 var Vigdís Finnbogadóttir kjörin forseti Íslands og varð þar með fyrsti kvenkyns þjóðkjörni þjóðhöfðinginn í heiminum. Ólafur Ragnar Grímsson náði kjöri árið 1996 og gegndi forsetaembættinu til ársins 2016, lengst allra forseta landsins. Í forsetakosningum þann 25. júní 2016 var Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur kjörinn forseti Íslands og gegndi embætti í 8 ár.

Forsetaefni skal skv. stjórnarskránni og lögum um framboð og kjör forseta Íslands vera minnst 35 ára auk þess að uppfylla sömu skilyrði og gerð eru um kosningarétt til Alþingis, að fráskildu búsetuskilyrðinu, en samkvæmt því þarf að eiga lögheimili á Íslandi til að eiga kosningarétt.

 

• Þingsetning
• Staðfesting laga
• Nýársávarp
• Orðuveiting
• Móttaka og opinberar heimsóknir til erlendra þjóðhöfðingja
• Stjórnarmyndun (ef þingflokkar ná ekki saman um myndun ríkisstjórnar)

• Sameiningartákn þjóðarinnar
• Verndari íslenskrar menningar
• „Landkynning“

Ólafur Ragnar Grímsson neitaði fyrstur forseta Íslands að staðfesta lagafrumvarp vorið 2004. Um var að ræða frumvarp að lögum um fjölmiðla (fjölmiðlafrumvarpið). Ákvörðunin var umdeild, en Alþingi tók í framhaldi frumvarpið af dagskrá, þ.a. ekki þótti nauðsynlegt að leggja það fyrir dóm þjóðarinnar í þjóðaratkvæðagreiðslu, eins og gera bar skv. stjórnarskrá Íslands.

Þegar forseti er ófær um að sinna skyldum sínum vegna sjúkleika eða dvalar erlendis fara handhafar forsetavalds með vald Forseta Íslands. Í áttundu grein stjórnarskrárinnar er kveðið á um að Forsætisráðherra, forseti Alþingis og forseti Hæstaréttar fari með forsetavald í fjarveru forsetans. Ef nauðsynlegt er að skrifa undir lög í fjarveru forsetans þarf undirritun tveggja til að lög taki gildi. Það var lengi hefð fyrir því að einn af handhöfum forsetavalds fylgdi forseta á flugvöllinn en Guðni Th Jóhannesson afnam þá hefð þegar hann tók við embætti forseta árið 2016.

Allir handhafar forsetavalds hafa staðgengil ef þeir eru staddir erlendis á sama tíma og forsetinn. Það eru varaforsetar Alþingis, varaforseti Hæstaréttar og ríkisstjórnarflokkarnir gera samkomulag um hvaða ráðherra sé staðgengill forsætisráðherra.

Mynd	Forseti	Tók við embætti	Lausn frá embætti	Sat í	Kjörtímabil	Aldur í forsetatíð
	Sveinn Björnsson	17. júní 1944	25. janúar 1952✽	2.778 daga	2	63 til 70 ára
	Ásgeir Ásgeirsson	1. ágúst 1952	31. júlí 1968	5.844 daga	4	58 til 74 ára
	Kristján Eldjárn	1. ágúst 1968	31. júlí 1980	4.383 daga	3	51 til 63 ára
	Vigdís Finnbogadóttir	1. ágúst 1980	31. júlí 1996	5.844 daga	4	50 til 66 ára
	Ólafur Ragnar Grímsson	1. ágúst 1996	31. júlí 2016	7.304 daga	5	53 til 73 ára
	Guðni Th. Jóhannesson	1. ágúst 2016	31. júlí 2024	2.921 daga	2	48 til 56 ára

✽ Sveinn Björnsson lést í embætti. Handhafar forsetavalds fóru með völd forseta fram að innsetningu Ásgeirs Ásgeirssonar í embættið þann 1. ágúst sama ár.

Tenglar

• Vefur forsetaembættisins
• Lög um framboð og kjör forseta Íslands nr. 36, 12. febrúar 1945.
• Stjórnarskrá lýðveldisins Íslands nr. 33, 17. júní 1944.
• Lög um kosningar til Alþingis nr. 24, 16. maí 2000.