Երկբևեռ Աֆեկտիվ Խանգարում: Հոգեկան խանգարում

Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարում
Հավանական է, որ կապ գոյություն ունի գործունեության և երկբևեռ խանգարման միջև, որով տառապում էր Վինսենթ վան Գոգը։ Սա նրա «Աստղալից գիշեր» նկարն է։
Տեսակ	Հիվանդություն
Հիվանդության ախտանշաններ	տրամադրության տատանումներ, մանիա, հիպոմանիա, դեպրեսիա, հոգեբանական գրգռվածություն, անքնություն, զառանցանք, աֆազիա
Բժշկական մասնագիտություն	հոգեբուժություն և կլինիկական հոգեբանություն
ՀՄԴ-9	296.40 296.60 296.80
ՀՄԴ-10	F31.9 F31
Հոմանիշներ	Բիպոլար պսիխոզ, մանիակալ-դեպրեսիվ համախտանիշ
Բուժում	հոգեթերապիա
Bipolar disorder Վիքիպահեստում

Բուժումը սովորաբար ներառում է հոգեթերապիա՝ զուգորդված նորմոթիմիկների (տրամադրությունը կարգավորող դեղամիջոցներ), հոգեմետ դեղերի, հակադեպրեսանտների, և այլ դեղամիջողցների հետ։ Նորմոթիմիկների օրինակներ են լիթիումի աղերը կամ տարատեսակ հակակոնվուլսանտները (հակացնցումային դեղամիջոցներ)։ Հիվանդներին, որոնք հրաժարվում են բուժումից անհրաժեշտ է ենթարկել հարկադրական բուժման հոգեբուժարաններում, քանի որ նրանք կարող են վնաս հասցնել ոչ միայն իրենց, այլև ուրիշ մարդկանց։ Առավել բարդ վարքագծային խանգարումների դեպքում, ինչպիսիք են ագիտացիան կամ կռվարարությունը, խորհուրդ է տրվում նշանակել հակապսիխոտիկ դեղամիջոցներով կամ բենզոդիազեպիններով բուժման կարճատև կուրս։ Մանիակալ փուլում խորհուրդ է տրվում դադարեցնել հակադեպրեսանտները։ Եթե հակադեպրեսանտները զուգակցվում են Էլեկտրոկոնվուլսիվ թերապիան (ԷԿԹ), վերջնականապես ուսումնասիրված չէ, բայց կարող է կիրառվել այն հիվանդների դեպքում, որոնց օգուտ չեն տվել այլ բուժման մեթոդները։ Բուժման դադարեցումը պետք է դանդաղ կատարվի։ Հիվանդության ընթացքում շատ հիվանդներ ունենում են խնդիրներ աշխատանքային, ֆինանսական, միջանձնային ոլորտներում։ Կենսակերպի փոփոխության և դեղերի կողմնակի ազդեցությունների պատճառով ԵԱԽ-ով հիվադների սրտանոթային հիվանդությունների, օրինակ՝ սրտի իշեմիկ հիվանդության, հետևանքով մահացության ցուցանիշը կրկնակի բարձր է հոգեպես առողջ մարդկանց համեմատությամբ։

Ե՛վ մանիակալ, և՛ դեպրեսիվ փուլերին բնորոշ են տրամադրության խանգարումները, հոգեշարժական ակտիվությունը, ցիռկադային ռիթմի և իմացական (կոգնիտիվ) գործընթացների խանգարումները։ Մանիան կարող է արտահայտվել խանգարման տարբեր դրսևորումներով, սկսած լավազգացությունից (էյֆորիա) մինչև ընկճվածություն (դիսֆորիա) և դյուրագրգիռություն։ Մանիակալ փուլի հիմնական ախտանիշն է հոգեշարժական ակտիվությունը։ Հիվանդը արտահայտում է անձի գերագնահատման, մեծամոլական մտքեր, մտածողության պրոցեսներն արագանում են, խոսում է անընդհատ, արագ, մի թեմայից անցնում մյուսին։ Մանիան և հիպոմանիան իրարից տարբերվում են տևողությամբ։ Հիպոմանիան տևում է 4 օր շարունակ, իսկ մանիայի արտահայտման համար պահանջվում մոտ մեկ շաբաթ։ Ի տարբերություն մանիայի՝ հիպոմանիան ոչ միշտ է ասոցացվում ֆունկցիոնալ խանգարումների հետ։ Մանիակալ կամ հիպոմանիակալ փուլից դեպրեսիվ փուլի անցնելու կենսաբանական մեխանիզմները դեռևս հստակ ուսումնասիրված չեն։

Մանիակալ դրվագներ

Մանիակալ փուլը տևում է առնվազն մեկ շաբաթ։ Այս փուլը բնորոշվում է տրամադրության բարձրացմամբ, լավազգացությամբ (էյֆորիա), արտասովոր թարմության, առույգության և ուժեղ լինելու զգացումով, հիվանդները դյուրագրգիռ են, տառապում են անքնությամբ, նպատակաուղղված գործողություններ են կատարաում։ Ողջ շրջապատը հիվանդն ընկալում է վառ գույներով։ Շփման մեջ է մտնում բոլորի հետ, հաշվի չի առնում ուրիշների տրամադրությունը և ամեն ինչ անում է իր ցանկությամբ։ Մտածողության պրոցեսներն արագանում են. հիվանդը խոսում է անընդհատ, արագ, մի թեմայից անցնում մյուսին (թեմատիկ շեղում, մտքերի թռիչք)։ Շատ խոսելուց ձայնը խռպոտում է։ Արտահայտում է անձի գերագնահատման, մեծամոլական մտքեր։ Խոսակցական գրգռվածությունն ուղեկցվում է ժեստերով, միմիկայի շարժումներով։ Ուշադրությունը խիստ լարված է, անկայուն, հակումները (հատկապես սննդի և սեռական) ուժեղացած են։ Մեծահասակների մոտ մանիակալ վիճակի կլինիկական պատկերը կարող է փոխվել՝ հաճախ ուղեկցվելով զայրույթով, չարությամբ, բծախնդրությամբ (զայրույթի մանիա)։ Այսպիսի պահվածքը վատթարացնում է մարդու գործունեությունը թե՛ աշխատանքային, թե՛ հասարակական ոլորտներում։ Բուժման բացակայության դեպքում մանիակալ դրվագը տևում է 3-ից 6 ամիս։

Մանիակալ փուլում հոգեշարժական գրգռվածությունը երբեմն կարող է հասնել մինչև քաոսային ապարգելակման։ Սակայն, ի տարբերություն կատատոնիկ, հեբեֆրենիկ դելիրիումային և գրգռվածության այլ տիպերի, մանիակալ գրգռվածությանը բնորոշ է որոշակի նպատակաուղղվածություն։

 

Մանիակալ հիվանդների մեջ կան անձինք, որոնք նախկինում օգտագործել են թմրամիջոցներ կամ զբաղվել են ինքնաբուժությամբ։ Ծայրահեղ դեպքում՝ ծաղկման շրջանում, հիվանդները կարող են պսիխոզի մեջ ընկնել, այսինքն՝ կտրվեն իրական աշխարհից, նրանց գործողությունները կախված են իրենց տրամադրությունից։ Նրանք կարող են դառնալ անկառավարելի, կարծում են, որ իրենք ընտրյալ են, ունեն հատուկ առաքելություն այս աշխարհում։ Այս ամենը բերում է նրան, որ հիվանդները դրսևորում են անցանկալի պահվածք, ինչի արդյունքում նրանց ստիպողաբար հոսպիտալացնման են ենթարկում։ Ախտանիշների արտահայտվածությունը որոշվում է հատուկ սանդղակներով, օրինակ Յանգի մանիայի գնահատման սանդղակը, սակայն այս մեթոդի հուսալիությունը դեռևս վերջնականապես ապացուցված չէ։

Ե՛վ մանիակալ, և՛ դեպրեսիվ փուլերը հաճախ սկսվում են քնի խանգարումներով։ Այնպիսի ախտանիշներ, ինչպիսիք են տրամադրության, ախորժակի խանգարումները, հոգեշարժական ոլորտի փոփոխությունները, ինչպես նաև անհանգստության ուժեղացումը կարող են ի հայտ գալ մանիակալ փուլի զարգացումից 3 շաբաթ առաջ։

Հիպոմանիակալ դրվագներ

 

Հիպոմանիան մանիայի ավելի թեթև տեսակն է, բնորոշվում է ավելի կարճ տևողությամբ՝ 4 օր, չափանիշները նույնն են, ինչ մանիայի դեպքում, սակայն ի տարբերություն վերջինի՝ չի առաջացնում անձի նշանակալի փոփոխություններ, որոնք կխանգարեն աշխատանքային կամ հասարակական բնագավառներում։ Հիվանդները չունեն տեսիլքներ կամ ցնորքներ, հոսպիատալացման կարիք չկա։ Հիվանդի ֆունկցիոնալություն կարող է մեծանալ հիպոմանիայի ընթացքում, ենթադրվում է, որ սա օրգանիզմի պաշտպանական մեխանիզմն է՝ ի պատասխան դեպրեսիայի։ Հիպոմանիան հազվադեպ է վերափոխվում մանիայի։ Որոշ հիվանդներ ծավալում են ստեղծագործական գործունեություն, մինչդեռ ուրիշները ավելի դյուրագրգիռ և վատատես են դառնում։

Հիվանդների մի մասը լավ է զգում այս դրվագների ընթացքում, մյուս մասն էլ գանգատվում է սթրեսից։ Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումներով մարդիկ, ովքեր ունեցել են հիպոմանիայի դրվագներ, հակված են մոռանալու իրենց կատարած արարքների մասին։ Նույնիսկ եթե հարազատները և ընկերները նկատում են տրամադության կամ վարքագծի փոփոխություններ, հիվանդները ամեն ինչ հերքում են։ Եթե «հիպոմանիակալ իրադարձությունը» չի ուղեկցվում դեպրեսիվ դրվագներով, ապա այն չի համարվում խնդրահարույց, բայց միայն այն դեպքում, երբ տրամադրության փոփոխությունները անկառավարելի և անկայուն չեն։ Ընդհանուր առմամբ հիվանդության տևողությունը մի քանի շաբաթից մինչև մի քանի ամիս է։

Դեպրեսիվ դրվագներ

Դեպրեսիվ փուլը բնորոշվում է տրամադրության անկմամբ։ Հիվանդի դեմքն արտահայտում է թախիծ ու վիշտ։ Հակառակ մանիակալ փուլին, այստեղ շրջապատն ընկալվում է մռայլ գույներով։ Հաճախ նկատվում է հարազատներին սիրելու ունակության կորուստ, որը մեծ վիշտ է պատճառում հիվանդին։ Ունենում է ինքնամեղադրման, ինքնանվաստացման զառանցական մտքեր, որոնք կարող են հասցնել ինքնասպանության մտքերի ու գործողությունների։ Նկատվում է նաև ասոցիացիաների արգելակում, հիվանդը խոսում է ցածրաձայն, դանդաղ, դժվարությամբ, դառնում է ինքնամփոփ, զառանցական մտքերի մեջ խորասուզված։ Առաջանում է նաև հոգեշարժական արգելակում, որը կարող է հանգեցնել կաշկանդվածության (տես Կատատոնիա)։ Դեպրեսիան կարող է ուղեկցվել նաև շարժողական անհանգստությամբ, վախի և տագնապի երևույթներով (թախծի բռնկում կամ գրգռված մելանխոլիա)։ Դեպրեսիան ավելի արտահայտված է լինում առավոտյան ժամերին։ Դեպրեսիվ փուլում նկարագրվում են հետևյալ ախտանիշները

• թախիծ
• դյուրագրգիռություն կամ զայրույթ
• հուսահատություն
• մեղքի զգացողություն
• գերհոգնածություն
• սեփական անձի նկատմամբ ատելություն
• սուիցիդալ մտքեր և այլն

Դեպրեսիվ փուլին բնորոշ է նաև շարժողական արգելակումը, որն արտահայտվում է թեթև կաշկանդվածությունից (սուբստուպոր) մինչև լրիվ արգելակում (դեպրեսիվ ստուպոր)։ Այս դեպքում, կատատոնիկ ստուպորին հակառակ, բացակայում է ակտիվ նեգատիվիզմը, մոմանման ճկունությունը, դեմքն արտահայտում է թախիծ, վիշտ, այն ամիմիկ չէ։ Երկբևեռ պսիխոզի ինչպես մանիակալ, այնպես էլ դեպրեսիվ փուլերում առկա են սոմատո-վեգետատիվ մի շարք խանգարումներ՝ քաշի անկում, բերանի չորացում, զարկերակային ճնշման տատանումներ, կարմիր կայուն դերմոգրաֆիզմ, ինչպես նաև Վ. Պ. Պրոտոպոպովի երրորդությունը՝ երակազարկի արագացում, բբերի լայնացում և փորկապություն։ Երկբևեռ պսիխոզի խառը ձևերի ժամանակ մանիակալ և դեպրեսիվ ախտանշանները միահյուսվում են՝ արտահայտվելով հետևյալ ձևերով։ Զայրացած մանիա՝ շարժողական և ինտելեկտուալ ակտիվությունը զուգակցվում են դյուրագրգռությամբ, բծախնդրությամբ, դժգոհությամբ ու չարությամբ։ Մանիակալ ստուպոր՝ տրամադրության բարձրացումն ընթանում է ոչ թե շարժողական գրգռվածությամբ, այլ՝ արգելակմամբ։ Գրգռված դեպրեսիայի դեպքում դեպրեսիվ վիճակներին բնորոշ շարժողական արգելակման փոխարինվում տեղ է գտնում տագնապով ու լարվածությամբ ուղեկցվող շարժողական գրգռվածությամբ։ Երկբևեռ պսիխոզի ատիպիկ ձևերին են պատկանում ցիկլոթիմիան և քողարկված դեպրեսիան։

Ծանր դեպքերում հիվանդի մոտ կարող են զարգանալ պսիխոզի նշաններ։ Այս վիճակը հայտնի է ինչպես պսիխոտիկ նշաններով ուղեկցվող ծանր բիպոլյար խանգարում։ Այս սիմպտոմներին գումարվում են նաև տեսիլքները և ցնորքները։ Դեպրեսիվ դրվագը տևում է նվազագույնը 2 շաբաթ, և բուժման բացակայության դեպքում կարող է ինքնասպանությունների պատճառ հանդիսանալ։

Ինչքան ավելի վաղ արտահայտվեն նախանշանները, այնքան հավանականությունը մեծ է, որ առաջին փուլը կլինի դեպրեսիվ։ Հաճախ այս հիվանդությունը ախտորոշվում է որպես մեծ դեպրեսիվ խանգարում, և սխալ ախտորոշման պատճառով հիվանդներին սխալմամբ նշանակում են հակադեպրեսանտներ։

Խառը աֆեկտիվ խանգարում

Խառը ձևի ժամանակ ի հայտ են գալիս և՛ մանիակալ, և՛ դեպրեսիվ դվագներ։ Այսինքն մարդիկ միաժամանակ ունենում են մանիակալ դրվագներին բնորոշ ախտանիշներ, ինչպիսիք են գերարժեքային մտքերը, և դեպրեսիվ դրվագներին բնորոշ ախտանիշներ, օրինակ՝ մեղքի զգացում, սուիցիդալ մտքեր։ Խառը ձևերը համարվում են առավել վտանգավոր, եթե, օրինակ՝ առկա են դեպրեսիային բնորոշ հուսահատության, և մանիակալ փուլին բնորոշ տրամադրության տատանումները կամ իմպուլսների կառավարման դժվարություններ։ Տագանապային խանգարումները ավելի հաճախ են հանդիպում որպես լրացում խառը ձևին, քան առանձին բիպելյար խանգարկան հասարակ ձևի ժամանակ։ Նույնը վերաբերվում է թմրամիջոցների և ալկոհոլի չարաշահմանը։

Ասոցիատիվ խանգարումներ

Ասոցիատիվ խանգարումները բնորոշ են այս հիվանդությանը, սակայն չեն համարվում չափանիշ։ Մեծահասակների մոտ, որոնք ունեն այսպիսի խնդիր, առկա են իմացական (կոգնիտիվ) ոլորտի խանգարումներ։ Սրանց թվին են դասվում ուշադրության անկումը, կատարողական գործառույթների խանգարումները և հիշողության վատացումը։ Թե ինչպես է ամեն անհատ վերարտադրում աշխարհը՝ կախված է խանգարման տարբեր փուլերում նկարագրվող փոփոխությունների հետ։ Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումով տառապող մարդիկ ունենում են խնդիրներ միջանձնային հարաբերություններում։ Մանուկ հասակում ծագում են որոշ նախանշաններ, ինչպիսիք տրամադրության անոմալիաներ (ներառյալ մեծ դեպրեսիվ խանգարումը), ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշ։

Ուղեկցվող (կոմորբիդ) խանգարումներ

• օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարում
• հոգեակտիվ նյութերի գործածում
• Սնման խանգարում
• ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշ
• սոցիոֆոբիա
• նախադաշտանային համախտանիշ ( ներառյալ նախադաշտանային դիսֆորիկ խանգարումը)
• տագնապային խանգարում

Ախտանիշների մանրակրկիտ և երկարատև վերլուծությունը, և հնարավորության դեպքում ընտանիքի անդամների և ընկերների հետ հարցուփորձի արդյունքում ստացված եզրահանգումները թույլ են տալիս հստակ պլան մշակել արդյունավետ բուժում իրականացնելու համար։

Հիվանդության պատճառը և մեխանիզմները դեռ վերջնական պարզաբանված չեն։ Հիվանդության առաջացման գործում մեծ նշանակություն է տրվում ժառանգական նախատրամադրվածությանը։ Գիտության ժամանակակից տվյալների համաձայն երկբևեռ պսիխոզի և մասնավորապես էնդոգեն դեպրեսիաների պատճառագիտության հարցում առաջ է քաշվել սերոտոնինային հիպոթեզը, ըստ որի հիվանդության հիմքում ընկած է կենտրոնական սերոտոնիներգիկ նեյրոտրանսմիսիայի դիսֆունկցիան։ Չնայած այդ խանգարման բազմազանությանը էնդոգեն դեպրեսիաների ժամանակ հիմնականում դիտվում է կենտրոնական սերոտոնիներգիկ համակարգի թերֆունկցիա։ Հաստատված է, որ գենետիկակական գործոնի ազդեցությունը հիվանդության զարգացման վրա 60-80% է, ինչը խոսում է ժառանգական գործոնի մեծ դերի մասին։ Ընդհանուր առմամբ երբևեռ սպեկտրի ժառանգունակությունը գնահատվում է 0.71: Երկվորյակային հետազոտությունների սահմնափակված էին ընտրաքանակի փոքր լինելու պատճառով, սակայն դրանք ապացուցուցում են ժառանգականության ներդրումը։ Մոնոզիգոտային երկվորյակների,երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման առաջին տիպով հիվանդանալու հավանականությունը ` 40% է, մինչդեռ երկզիգոտայիններինը 5% է։ Առաջին, երկրորդ տիպերի և ցիկլոթիմիայի զուգակցումը մոնոզիգոտ և երկզիգոտ երկվորյակների դեպքում համապատասխանաբար 42 և 11 տոկոս է կազմում, մասնավորապես երկրորդ տիպի դեպքում հարաբերակցությունն ավելի ցածր է, քանի որ դրսևորվում է հետերոգենություն։ Գոյություն ունի խոշոր (միաբևեռ) դեպրեսիայի հետ մասնակի համընկնում, և եթե այն առկա է միաձվանի երկվորյակների մոտ, ապա երկբևեռ խանգարման հավանականություն աճում է մինչև 67%, իսկ տարաձվանի երկվորյակների դեպքում՝ մինչև 19%։ Կանանց պարագայում երկբևեռ խանգարման զարգացման հիմքում իր ուրույն դերն ունեն էստրոգենները:

Ժառանգականություն

Գենետիակական հետազոտությունները ցույց են տվել, որ շատ քրոմոսամային հատվածներ և գեն-թեկնածուներ զգայուն են բիպոլյար խանգարման զարգացման հանդեպ, ընդ որում յուրաքանչյուր գեն արտահայտվում է մեղմ կամ միջին ազդեցությամբ։ Ընդհանուր հասարակության հետ համեմատած երկբևեռ աֆեկտիվ խանագրման ի հայտ գալու ռիսկը տաս անգամ ավելի բարձր է առաջին աստիճանի ազգականների մոտ։ Եվ նմանապես խորը դեպրեսիայի առաջացման ռիսկը երեք անգամ ավելի բարձր է մոտ ազգականների մոտ։

Այն փաստը, որ մանիայի զարգացմանգործում մեծ դեր ունի գենետիկական գործոնը հաստատվել է 1969թ․-ին։ Գեների շղթայակցման վերաբերյալ հետազությունների արդյունքները շատ հակասական էին։ Լայնածավալ հետազոտություններից նույնիսկ GWAS-ի (genome-wide association study) շնորհիվ չստացվեց հայտնաբերել որևէ լոկուս որը, որը պատասխանատու է երկբևեռ խանգարման զարգացման համար։ BDNF-ի (ուղեղի նեյրոտրոպ գործոն), DRD4-ի (դոֆամինային D4 ընկալիչ), DAO-ի(D-ամինաթթուների օքսիդազա), և TPH1 -ի (տրիպտոֆան հիդրոքսիլազա) պոլիմորֆիզմները ասոցացվում են երկբևեռ աֆեկտիվխանգարման հետ, սկզբնական շրջանում մետա-վերլուծություններում զգալի արդյունքներ են արձանագրվել, սակայն հետագա թեստավորումները ձախողվել են։ Մյուս կողմից TPH2-ի (տրիպտոֆան հիդրոքսիլազա 2) մեջ երկու պոլիմորֆիզմների առկայությունը հաստատել է երկբևեռ խանգարման հետ կապի առկայությունը։

GWAS-ի հակասական արդյունքների պատճառով, սկսեցին իրագործվել մոնոնուկլոտիդային պոլիմորֆիզմների վերլուծությունները (SNPs) կենսաբանական ուղիներում։

Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման ավանդական ազդանշանային համակարգը ներառում է կորտիկոտրոպին-ռիլիզինգ հորմոն օղակը, սրտի β-ադրեներգիկ, ֆոսֆոլիպազ C, գլյուտամատ-ընկալչային, WNT, Notch signaling և էնդոթելին 1-ի ազնդանշանումը։ 16 գեներից 3-ը՝ CACNA1C, GNG2 և ITPR2 խափանում են ուղեղի կեղևի դորզոլատերալ հատվածում կանոնավոր աշխատանքը։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ տարբեր ընտանիքների տարբեր գեներ ցուցաբերում են հետերոգենություն։ Երկբևեռ աֆեկտիվխանգարումը ասոցացվում է ԴՆԹ սպեցիֆիկ ֆերմենտների ցածր ռեպարատիվ ունակության, և ԴՆԹ-ի մոլեկուլի օքսիտատիվ վնասման հետ։

Էկոլոգիա

Հոգեհասարակական գործոնները մեծ դեր ունեն երկբևեռ աֆեկտիվխանգարման գործում, իսկ դրանցից որոշները կարող են փոխազդեցության մեջ մտնել գենետիկակական գործոնների հետ։ Հավանաբար վերջերս տեղի ունեցող իրադարձությունները և միջանձնային հարաբերություններում տեղի ունեցող բարդությունները կարող են նպաստել երկբևեռ խանգարման ի հայտ գալուն և կրկնվելուն, այնպես ինչպես դրանք նպաստում են ունիպոլյառ (միաբևեռ) խանգարման` դեպրեսիայի առաջացմանը։ Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումով տառապող հիվանդմերի հարցումների արդյունքում պարզվել է, որ նրանցից 30-50 % մանուկ հասակում ենթարկվել են բռնությունների, ինչը նպաստել էր հիվանդության ավելի վաղ ի հայտ գալուն, իքնասպանությունների փորձերի շատացմանը, ինչպես նաև հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման առաջացմանը։ Երկբևեռ խանգարումով հիվանդների մեջ զգալիորեն գերակշռում են այն անձինք, ովքեր մանուկ հասակում տարել են սթրեսային վիճակներ, քան այն հիվանդների մոտ, ովքեր այդպիսի խնդիրներ չեն ունեցել։ Ընդ որում սթրեսների պատճառ են հանդիսացել ախտածին գործոնները, այլ ոչ թե երեխայի պահվածքը։

Նյարդաբանական

Հազվադեպ երկբևեռ խանգարման պատճառ կարող են հանդիսանալ տարբեր նյադաբանական վիճակներ կամ վնասվածքներ։ Դրանցից են ուղեղի կաթվածը, գանգուղեղային վնասվածքը, ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ, ցրված սկլերոզը, պորֆիրիան, նաև երբեմն ծոծրակային բլթի էպիլեպսիան։

Հոգեբանական

 

Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման հիմքում կարող են ընկած լինել ուղեղի այս կամ այն օղակներում կառուցվածքային կամ գործառարական անկանոնությունները։ ՄՌՏ հետազոտությունները ցույց են տվել, որ մեծ կիսագնդերի կեղևի գոտկաձև գալարի առաջային հատվածի, ճակատա-կղզյակային բլթի, վենտրալ ենթաճակատային հատվածներում և պատնեշում (claustrum) առկա է ծավալի փոքրացում։ Ծավալային փոփոխություւներ առկա են նաև կողմնային փորոքներում, դժգույն կորիզում (globus pallidus), նշաձև մարմնում (amygdala), ինչպես նաև խորանիստ սպիտակ նյութի գերակտիվություն։ Ֆունկցիոնալ ՄՌՏ հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ մոդուլյացիայի անկանոնությունները պրեֆրոնտալ կեղևում և լիմբիական համակարգում կարող են առաջ բերել էմոցիոնալ և վարքագծային ախտանիշներ։ Մանիայի բուժման նպատակով կիրառվող Ֆարմոկոլոգիական միջամտոuթյունները առաջացնում են վենտրալ պրեֆրոնտալ կեղևի ակտիվության (ՎՊՖԿ) աՃ, սակայն նորմալիզացնում է այն վերահսկվող խմբի անդամների մոտ։ Այս փաստը ապացուցում է, որ ՎՊՖԿ-ի թերակտիվությունը հուսալի ցուցանիշ է հանդիսանում վարագծային կարգավիճակի գնահատման համար։ Մյուս կողմից `նախնական բուժման արդյունքում նշաձև մարմնում գերակտիվության աճը պակասեցնում է հետագա բուժման արդյունավետությունը։

Մանիակալ և դեպրեսիվ դրվագները, որպես կանոն, բնորոշվում են ՎՊՖԿ վենտրալ և դորզալ հատվածների թերգործառույթով։ Ուշադրության կենտրոնացման և հանգստի ժամանակ, մանիան ասոցացվում է օրբիտոֆրոնտալ կեղևի ակտիվության նվազման հետ, մինչդեռ դեպրեսիան կապում են ընդհանուր նյութափոխանակության հանգստի վիճակում լինելու հետ։ Տրավմաների պատճառով առաջացած աֆեկտիվ խանգարումների արդյունքում, հասկանալի է դառնում որ մանիան և դեպրեսիան կապված է ՎՊՖԿ-ի խանգարումների հետ, ընդ որում դեպրեսիան կապված է ձախ հատվածի թերգործառույթի հետ, իսկ մանիան` աջի։ ՎՊՖԿ-ի անկանոն ակտիվությունը և նշաձև մարմնի գերակտիվությունը հայտնաբերվել են էութիմիայի ժամանակ ինչպես երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումով հիվանդների մոտ, այնպես էլ նրանց առողջ հարազատների մոտ, ինչը նշանակում է, որ սրանք հատկանշական են այս հիվանդույան համար։

Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումով հիվանդների մոտ, որոնք նաև տառապում են էութիմիայով, նկատվում է լինգվալ գալարի(հայտնի է նաև ինչպես ծոծրակաքունքային միջային գալար) ակտիվության նվազում, մինրդեռ մանիակալ կողմնորոշմամբ մարդկանց մոտ ակտիվության նվազում առկա է ճակատային բլթի առաջային հատվածում, իսկ դեպրեսիվ հիվանդների մոտ նման փոփոխոիթյուններ չկան։ Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումով հիվանդների մոտ նկատվում է ձախ կիսագնդեի վենտրալ լիմբիկ համակարգի ակտիվության աճ և աջ կիսագնդի կեղևային ստրուկտուրաների(սրանք կապված են ճանաչողական գործընթացների հետ) ակտիվության նվազում։

Երկբևեռ խանգարման նկարագրվող մոդելներից մեկից երևում է, որ ճակատա-ստրիար օղակներից բաղկացած «պարգևատրման օղակների» գերակտիվությունը առաջ է բերում մանիա, իսկ հիպոակտիվությունը` դեպրեսիա։

Համաձայն «բռնկման» տեսության` երբ երկբևեռ խանգարման հանդեպ ժառանգական նախատրամադռություն ունեցող մարդիկ գտնվում են սթրեսային իրավիճակներում, սթրեսային շեմը, որը դրդում է հիվանդության դրվագների ի հայտ գալուն աստիճանաբար իջնում է, այնքան ժամանակ մինչև դրվագները դառնում են ինքնաբուխ։ Կան տվյալներ, ըստ որոնց գոյություն ունի կապ կյանքի վաղ փուլերում առաջ եկած սթրեսի և հիպոթալամո-հիպոֆիզո-ադրենալ համակարգի թերգործառույթի միջև։ Սթրեսը բերում է վերջինիս գերակտիվությանը, ինչը մեծ դեր է խաղում երկբևեռ խանգարման ախտածագման գործում։

Ուղեղային հյուսվածքի որոշ բաղադրիչներ` միտոքոնդրիումներ, նատրիում-ԱԵՖ-ազային պոմպ, մեծ դեր են խաղում հիվանդության զարգացմա մեջ։ Ցիրկադային ռիթմը և մելատոնինի սինթեզը նույնպես փոփոխված են։

Նեյրոքիմիական

Դոֆամինի (տրամադրության ցիկլիկ փոփոխությունների պատասխանատու միջնորդանյութ) մակարդակը մանիակալ փուլի ժամանակ բարձրանում է։ Սա պատճառ է հանդիսանում երկրորդային հոմեոստատիկ վար կարգավորման (down regulation), ինչպես նաև դոֆամին-կախյալ G պրոտեին համակցված ընկալիչների քանակի աճի։ Հետագայում այս գործընթացների պատճառով դեպրեսիվ փուլի ժամանակ նկատվում է դոֆամինի մակարդակի նվազում։ Դեպրեսիվ փուլը ավարտվում է հոմեոստատիկ վեր կարգավորումով (up regulation), և ցիկլը նորից կրկնվում է։

Մանիակալ փուլում գլյուտամատի արտադրությունը զգալիորեն աճում է դորզոլատերալ կեղևում, իսկ փուլի վերջում քանակը նորից վերականգնվում է։ Գամմաամինոկարագաթթվի (ԳԱԿԹ) մակարդակի աճը կարող է պայմանավորված լինել վաղ զարգացման անկանոնություններով, որոնք առաջ են բերում բջիջների միգրացիայի խանգարումներ, ինչպես նաև ուղեղի թաղանթների ոչ լրիվ կազմավորման պատճառով։

Երկբևեռ աֆեկտիվխանգարման համար կիրառվող դեղամիջոցները կարող են ազդել ներբջջային ազդանշանային համակարգի վրա, օրինակ` սպառելով միո-ինոզիտոլի պաշարները, արգելակելով cAMP կախյալ պրոտեինկինազաների ակտիվացումը և նաև վերափոխելով G սպիտակուցներ։ Այս ամենի համաձայն` արյան մեջ (նաև ուղեղում) նկատվել է Gαi, Gαs և Gαq/11 սպիտակուցների մակարդակի աճ, ինչպես նաև պրոտեին կինազA-ի էքսպրեսիայի և զգայունության աճ։

Թե՛մանիակալ, և թե՛ դեպրեսիվ փուլերում սերոտոնինի մետաբոլիտ 5-հիդրոքսիինդոլացետիկ թթվի քաանակը գլխուղեղ-ողնուղեային հեղուկում իջած է։ Դոֆամինի ագոնիստների մանիայի խթանման պատճառով մանիակալ կարգավիճակում հաստատվել է դոֆամիներգիկ ակտիվության նշանակաթյունը։ α2 ադրենընկալիչների զգայունությունը իջեցումը, locus ceruleus-ում բջիջների ընդհանուր քանակի աճը վկայում է մանիակալ փուլում նորադրեներգիկ ակտիվության մասին։ ԳԱԿԹ-ի քանակի նվազումը առկա է թե՛ մանաիակալ, և թե՛ դեպրոսիվ փուլում։ Տեսություններից մեկում ասվում է, որ մոնոամիննների մակարդակի փոփոխություններ չեն նկատվել, մինչդեռ նորէպինեֆրինի մակարդակը նորմայից բարձր էր։ Թիրոզինի պաշարների սպառումը հանգեցնում է մանիայով հիվանդնեի մոտ մետամորֆինի քանակի նվազում։ Հետազատություններից մեկը ցույց է տվել, որ VMAt2-ի պրոտեին կապելու ունակությունը ևս իջած է երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումով հիվանդների մոտ։

Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումը սովորաբար ախտորոշվում է պատանեկան կամ երիտասարդ տարիքում։ Հիվանդությոնը սկզբում դժվար է տարբերակել ունիպոլյար խանգարումից, քանի որ 2 ֆազաների միջև ախտադադարը կարող է տևել 5-10 տարի։ Ախտորոշման մեջ հաշվի են առնվում որոշակի գործոններ, ինչպիսիք են հիվանդի անհատական ախտանիշները, վարքագծի և տրամադրության փոփոխությունները, որոնք նշում են ընտանիքի անդամները, ընկերները և աշխատակիցները, և իհարկե հենց հետազոտող բժշկի կողմից նշվող սիմպտոմատիկան։ Առավել հստակ ցուցանիշ է դեռահասի մոր կողմից նկատված փոփոխությունները։ Վիճակի գնահատումը սովորաար անց է կացվում ամբուլատոր պայմաններում։ Ախտորոշման համար լայնորեն կիրաառվում են APA-ի (American Psychiatric Association), DSM-5–ի (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition ) WHO ICD-10-ի( World Health Organization 'International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, 10th Edition ) կողմից առաջարկվող մեթոդները։ ICD-10-ը առավել շատ կիրառվում է ԱՄՆից դուրս, մինչդեռ ԱՄՆ-ում օգտագործվում է DSM-ի չափանիշները, քանզի դրանք ավելի լիարժեք են։ Բացի այդ օգտագործվում են նաև KSADS (Kiddie Schedule for Affective Disorders and Schizophrenia), SCID (Structured Clinical Interview for DSM-IV) մեթոդները։

Գոյություն ունեն գնահատման մի քանի սանդղակներ։ Դրանք են երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման ախտորոշիչ սանդղակը, տրամադրության խանգարումների հարցաշարը, General Behavior Inventory Hypomania Checklist։

Տարբերակիչ ախտորոշում

 

Գոյություն ունեն ևս մի քանի հոգեկան հիվանդություններ, որոնց անհրաժեշտ է տարբերակել երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումից։ Դրանք են շիզոֆրենիան, մեծ դեպրեսիվ սինդրոմը, ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշը (ADHD), և անձի խանգարումներ, ինչպիսին է, օրինակ՝ սահմանային անձնային խանգարումը։

Ներկայումս չկան ո՛չ լաբորատոր, ո՛չ էլ վիզուալ ախտորոշման մեթոդներ, որոնք կբացառեին որոշ հիվանդություններ, որոնք արտահայտվում են երկբևեռ խանագարման պես, քանի որ ախտանիշները շատ նման են։

Այնունամենայնիվ տարբերակիչ ախտորոշման մեջ են դասվում նյարդաբանական այնպիսի հիվանդություններ, ինչպիսիք են

• ցրված սկլերոզ
• գլխուղեղի կաթված
• գլխուղեղի ուռուցքներ
• Վիլսոնի հիվանդություն
• գանգուղեղային վնասվածք
• Հանտինգտոնի հիվանդություն
• միգրեն
• էպիլեպսիա

ԷԷԳ-ն կիրառվում է որպեսզի բացառվի օրինակ՝ էպիլեպսիան, իսկ ՀՇ-ն կամ ՄՌՇ ` գանգուղեղային վնասվածքները բացառելու նպատակով։

Էնդոկրին համակարգի հիվանդություններից են հիպոթիրեոզը, Կուշինգի հիվանդությունը, հիպերթիրեոզը, ինչպես նաև համակարգային կարմիր գայլախտը։ Ինֆեկցիոն հիվանդություններից կարող ենք նշել հերպետիկ էնցեֆալիտը, ՄԻԱՎ-ը, գրիպը, նեյրոսիֆիլիսը։ Վիտամինային անբավարարության հիվանդություններից են պելագրան (նիացինի անբավարարություն) վիտամին B12-ի անբավարարություն, ֆոլաթթվի անբավավարություն, ինչպես նաև Վերնիկե-Կորսակովի համախտանիշը (թիամինի անբավարարություն), որը նույնպես բերում է մանիայի։

Որոշ դեղամիջոցների օգտագործումը նույնպես կարող է առաջ բերել երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման ախտանիշներ։ Այսշպիսի դեղամիջոցներ են պրեդնիզոլոնը, Պարկինսոնի հիվանդւոթյան բուժման համար նախատեսված դեղորայքը, թիրոիդ հոմոնը(նատրիումի լեվոտիրոքսին), հոգեմետ դեղերից կոկաինը, մեթամֆետամին, ինչպես նաև զանազան հակաբիոտիկներ։

Երկբևեռ սպեկտր

 

Երկբևեռ (բիպոլյար) սպեկտրը ներառում է երբևեռ խանգարման առաջին տիպը, երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման երկրորդ տիպը, ցիկլոթիմիա, և որոշ հիվանդագին վիճակներ, որոնք կլինիկորոն բերում են նշանակալից անավարարության և դիսթրեսի։ Դրանց շարքին է դասվում մեծ դեպրեսիվ համախտանիշը, որի ժամանակ իրար են հաջորդում մանիակալ կամ հիպոմանիակալ դրվագները, կամ խառը ձևերը, որոնք ներառում են թե՛ դեպրոսիվ թե՛ մանիակալ փուլեր։

Երկբևեռ խանգարման գաղափարը նման է Էմիլ Կրեպելինի առաջադրած մանիակալ դեպրեսիվ հիվանդության գաղափարին։ Բժշկական գրականության մեջ նկարագրվել է ունիպոլյար հիպոմանիա, առանց ուղեկցվող դեպրեսիվ դրվագների։

Չափանիշներ և ենթադասեր

DSM և ICD երբևեռ խանգարումը բնութագրում է որպես խանգարոմների սպեկտր, որոնք գտնվում են կոնտինուումում։ DSM-5-ը առանձնացնում է 3

սպեցիֆիկ ենթադաս`

• Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարում տիպ I- ախտորոշելու համար անհրաժեշտ է առնվազն մեկ մանիակալ դրվագ հիվանդության պատմության մեջ․ դեպրեսիվ դրվագները դեպքերի մեծ մասում արձանագրվում է, սակայն պարտադիր չեն տվյալ ենթատիպի նկարագրման համար․ հիվանդության ծանրության աստիճանը գնահատաելու համար օգտագործվում են են «թեթև», «միջին»,«ծանր»,«միջին ծանրության», «ծանր», «ծայրահեղ ծանր» և «հոգեկան շեղումներով» չափանիշները։
• Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարում տիպ II - մանիակալ դրվագները բացակայում են, առկա է մեկ կամ մի քանի հիպոմանիակալ դրվագ, որոնք ուղեկցվում են մեկ կամ մեկից ավել խորը դեպրեսիվ դրվագներով; հիպոմանիակալ դրվագները ծայրահեղության չեն հասնում; ախտորոշումը դժվարեցնում է այն հանգամանքը, որ հիպոմանիան հաճախ ընկալվում է որպես առողջ, ակտիվ ապրելակերպի դրսևորում, մասնագիտական բնագավառում հիվանդները արդյունավետ աշխատանք են ծավալում, հասարակական բննագավառում նույնպես ակտիվ են, այդ իսկ պատճառով դրանք առավել քիչ նկատելի են համեմատած դեպրեսիայի հետ։
• Ցիկլոթիմիա-առկա են հիպոմանիակալ դրվագներ, որոնք ուղեկցվում են ոչ խորը դեպրեսիայով։

Հարկ եղած դեպքում ենթատիպը նկարագրելու համար օգտագործվում են այնպիսի բնութագրիչներ, ինչպիսիք են պերիպարտալ սկիիզբ peripartum onset և rapid cycling։

Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման կանխարգելման համար կենտրոնացվում են սթրեսածին գործոնների վերացման վրա, օրինակ` ընտանիքում կոնֆլիկտային իրավիճակների պակասեցում, մանուկ հասակում դաժան վերաբերմունքի կանխում։ Չնայած վերջինները չեն հանդիսանում հիվանդության հիմնական պատճառ, այնուամենայնիվ սրանք կարող են լրացուցիչ խթան հանդիսանալ երկբևեռ խանգարաման զարգացման համար, այն մարդկանց մոտ, ովքեր այս հիվանդության հանդեպ ժառանգական նախատրամադրվածութուն ունեն։ Ենթադրություններ կան կանաբիսի օգտագործման և երկբևեռ խանգարման ի հայտ գալու մեջ կապ կա։

Երկբևեռ պսիխոզի բուժումը տարվում է անհատական ձևով, ընտրողաբար, հաշվի առնելով հիվանդության կլինիկական պատկերը, փուլերի արտահայտվածության աստիճանը, հիվանդի տարիքը, սոմատիկ վիճակը և այլն։

Գոյություն ուեն մի շարք ֆարմոկոլոգիական և հոգեթերապեվտիկ տեխնիականեր երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման վարման համար։ Հիվանդները նույնիսկ կարող են զբաղվել ինքնաբուժման կամ հիվանդությունն հաղթահարելու նպատակով։

Առաջին տիպի երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման դեպքում կարող է հոսպիտալացման (ինքնակամ կամ հարկադրական) կարիք զգացվել։ Երկարատև հոսպիտալացում ներկայումս չկա, սակայն այնուամենայնիվ անհրաժեշտության դեպքում իրականցվում է։ Ստացիոնար և/կամ արտահիվանդանոցային վարումը կարող է ներառել սոց-ապահովման ծառայությունների այցելություններ, բնակչության զբաղվածության և սպասարկման աշխատակիցների այցելություններ։ Դրանք համարվում են արտահիվանդանոցային սպասարկման ծրագրերի։

Գոյություն ունեն մի շարք ֆարմոկոլոգիական և հոգեթերապեվտիկ տեխնիկաներ, որոնց շնորհիվ հիվանդները ինքնուրույն կարող են վերահսկել բուժման և վերականգնման ընթացքը։

Հոգեբանական

Հոգեթերապիան ոււղված է՝

1. թեթևացնելու հիմնական ախտանիշերը
2. նվազեցնելու փոխհարաբերություններում ի հայտ եկող բացասական հուզական հետևանքները
3. պրոդրոմալ ախտանիշների հայտանաբերման
4. ռեցիդիվների կանխարգելման
5. ռեմիսիայի ապահովման

Կոգնիտիվ-վարքային թերապիան, ընտանեկան հոգեթերապիան և հոգեկան կրթությունը համարվում են ամենաարդյունավետ եղանակները հիվանդության կանխարգելման համար, իսկ միջանձնային և հասարակական ռիթմիկ թերապիան ուղղված է վերացնելու հիվանդության մնացորդային ախտանիշները։ Հետազոտությունները իրականացվում են հիմնականում առաջին տիպի հիվանդների շրջանում, հիվանդության սկզբնական փուլի բուժումը հանդիսանում է գերխնդիր։ Որոշ կլինիցիստեր հարկ են համարում խոսել մանիակալ փուլում գտնվող հիվանդների հետ, որպեսզի պարզեն թերապեվտիկ բուժման հետագա ընթացքը։

Դեղորայք

 

Կան մի շաք դեղամիջոցներ երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման բուժման համար։ Դրանցից ամենարդյունավետներից է լիթիումի պատրաստուկները,որոնք օգտակար են մանիկալ դրվագների, երկբևեռ դեպրեսիայի և ռեցիդիվների կանխարգելման համար։ Լիթիումը կանխում է ինքնասպանությունները, ինքնավնասումները և երկբևեռ խանգարման պատճառով մահերը։ 2015 թվականի տվյալներից ենթադրություններ կան, որ կետամինը(վիրաբուժության մեջ կիրառվող անզգայացնող նյութ) կիրառելի է երկբևեռ խանգարման բուժման համար։

Նորմոթիմիկներ

Լիթիումը, հակացնցումային դեղամիջոցներից կարբամազեպինը, լամոտրիգինը և վալպրատի միացությունները հանդիսանում են նորմոթիմիկներ (տրամադրությունը կարգավորող դեղամիջոցներ)։ Սրանք կիրառվում են տրամադրությունն երկարատև կայունացնելու նպատակով, սակայն ունակ չեն արագ կանխել հիվանության սուր դեպրեսիվ ընթացքը։ Լիթիումի շնորհիվ տրամադրության/հուզական ոլորտի երկարատև կայունություն է առաջանում։ Կարբամազեպինը արդյունավետ է մանիակալ դրվագների ժամանակ, նաև հաստատված է, որ այն նաև կիրառվում է հիվանդության արագ ցիկլային (rapid cycling) ընթացքի դեպքում կամ շիզոաֆեկտիվ խանգարումների ժամանակ։ Սակայն ռեցեդիվների կանխարգելման օգտագործման պարագայուն ավելի քիչ արդյունավետ է, քան լիթիումը կամ վալպրոատ պարունակող դեղերը։ Վերջիններս շատ հաճախ կիրառվող դեղամիջոցներ են, նախատեսված են մանիակալ դրվագների բուժման համար։ Դեպրեսիվ դրվագների համար կիրառելի է լամոտրիգինը։ Հետազոտությունների արդյունքում պարզվել է, որ այն բավականին էֆեկտիվ է հիվանդության ռեցեդիվների կանխման գործում, սակայն արդյունավետ չէ արագ ընթացքի( rapid cycling) դեպքում։ Տոպիրամատի արդյունավետության մասին տվյալներ չկան։

Հոգեմետ դեղեր

Հոգեմետ դեղերը արդյունավետ են հիվանության կարճատև մանիակալ փուլում, արդյունավետությամբ գերազանցում են լիթիումի դեղամիջոցները և հակացնցումային դեղամիջոցները։ Նորմոթիմիկների անարդյունավետության դեպքում նշանակվում են ատիպիկ հոգեմետ դեղամիջոցներ։ Օլանազիպինը նախատեսված է ռեցիդիվների կանխարգելման համար, սակայն լիթիումի դեղամիջոցներին արդյունավետությամբ զիջում է։

Հակադեպրեսանտներ

Հակադեպրեսանտները չեն կրրառվում միաբուժության (մոնոթերապիա) ձևով, արդյունավետությամբ զիջում են նորմոթիմիկներին։ Անարդյունավետության դեպքում կիրառվում են ատիպիկ հակադեպրեսանտներ, որոնք ավելի են ուժեղացնում նորմոթիմիկների ազդեցությունը։

Այլ դեղամիջոցներ

Որպես հիմնական դեղամիջոցների լրացում կիրառվում են բենզոդիազեպինային տագնապամարիչներ, էլեկտրոցնցումային թերապիան (հատկապես կատատոնիկ խանգարումների, դեպքում)։ Վերջինս կիրառվում է նաև երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումով հղի կանանց բուժման նպատակով։

Չնայած լայնորեն տարածված համոզմունքի գրավչանյութերը ունեն զգալի հակամանիակալ ազդեցություն։ Դրանք արդյունավետ են կոմորբիդ ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշի ու երկբևեռ խանգարման զուգակցման դեպքում։

Այլընտրանքային դեղամիջոցներ

Ըստ կատարված որոշ հետազոտությունների արդյունքների՝ օմեգա 3 պոլիչհագեցած ճարպաթթուները ունեն բարերար ազդեցություն դեպրեսիվ դրվագների դեպքում, սակայն ոչ մանիակալ։ Այնուամնեայնիվ կատարված ուսումնասիրությունները բավարար չեն հստակ եզրահանգումներ կատաարելու համար։

Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման կանխարգելումը, բուժումը հանդիսանում է համաշխարհային առողջապահության գերխնդրիներից մեկը, քանի որ հիվանդության պատճառով հիվանդները հաճախ հաշմանդամ են դառնում, երբեմն նաև վաղաժամ մահանում։ Այլ պատճառներից են նաև

• ուղեկցող հոգեկան և այլ առողջական խնդիրները
• սխալ/հետաձգված ախտորոշում
• սխալ բուժում

Սխալ կամ ուշացված բուժման հետևանքով հիվանդության ընթացքը վատթարանում է։ Սակայն նույնիսկ հստակ ախտորոշման շնորհիվ երբեմն հնարավոր չէ լիակատար վերացնել հիվանդությոն բոլոր ախտանիշները։

Համապատասխան դեղամիջոցների ընդունումը հանդիսանում է հիվանդության բուժման առավել հուսալի միջոց։ Բայց այնուամենայնիվ որոշ դեղամիջոցներ ունեն կողմնակի ազդեցություններ, որոնք այնքան էլ ցանկալի չեն, և հիվանդների 75%-ը հետևողական չեն դեղամիջոցների ընդունման գործում։

Առավել վատ կանխատեսում ունի երկբևեռ խանգարման արագնթաց տարբերակը (rapid cycling),որի դեպում տարեկան կրկնվող դրվագները կրկնվում են 4 և ավելի անգամ։ Արագընթաց տիպով հիվանդնրը առավել հակված են ինքնավանսումների, ինքնասապանությունների։ Երկբևեռ խանգարման ժառանգաան նախատրամադրվածություն ունեցող անձանց մոտ ավելի շատ հանդիպում են մանիակալ կամ հիպոմանիակալ դրվագները։ Վատ կանխատասեում ունի նաև վաղ ախտանիշների հայտանաբերումով հիվանդության ընթացքը, ինչպես նաև լիթիումի դեղամիջոցների անարդյունավետությամբ բարդացված վիճակները։

Դրական կանխատեսում է սպասվում հիվանության վաղ ախտորոշման դեպքում։ ԵՎ՛ արական, և՛իգական սեռի դեպքում դեռահասության տարիքում հիվանդության ի հայտ գալը նույնպես դրական կանխատեսումներ է տալիս։ Տղամարդիկ առավել քիչ են հակված դեպրեսիայի, իսկ կանանց համար ակտիվ հասարակական գործունեուոթյունը պաշտպանական մեխանիզմ է։

Գործառույթներ

Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումով մարդիկ հաճախ տառապում են կոգնիտիվ գործառույթի խանգարումով հիվանդության առաջին դրվագից առաջ կամ դրվագի ընթացքում, որից հետո վիճակը կայունանում է, ուշ փուլի ժամանակ առավել արտահայտիչ է, իսկ ախտադադարի ժամանակ ավելի նվազ արտահայտիչ։ Արդյունքում ԵԱԽ-ով մարդկանց երկու երրորդը տառապում է հիվանդւթյան ախտանիշներով,չնայած նրան որ գտնվում է ախտադադարի փուլում։ Համանման երևույթ է դիտովւմ ԵԱԽ տիպ I-ի և II-ի դեպքում, սակայն II-ի ժամանակ խանագարումը պակաս արտահայտիչ է։ Կոգնիտիվ խանագարումը հիմնականում առաջադիմում հիվանդության զարգացմանը զուգընթաց։ Խանգարման աստիճանը կորելացվում է նախկինում ունեցած մանիակալ դրվագների, հոսպիտալացումների քանակի և նախկինում ունեցած հոգեկան այլ խանգարումների դրսևորումների հետ։ Վաղ միջամտությունը կարող է դանդաղեցնել խանգարման զարգացման ընթացքը, մինչդեռ ավելի ուշ էտապում կիրառվող բուժումը կարող է օգնել պակասեցնել դիսթրեսը և կոգնիտիվ խանգարումով պայմաննավորված բացասական հետևանքները։

Չնայած նրան որ մանիակալ դրվագներում մարդիկ ջանասիրաբար ձգտումով լի են, ցանկանում են հասնել ինչ-որ նպատակների, այնուամնեյանիվ նրանք դրանց չեն կարողանում հասնել,, և հաճախ նրանցից շատերը հասարակական և մասնագիտական ոլորտում որոշակի խնդիրներ են ունենում։ ԵԱԽ-ով հիվանդների մեկ երրորդը մնում է գործազուրկ մանիայի կապակցությամբ հոսպիտալացվելուց հետո մեկ տարվա ընթացքում։ Դեպրեսիվ ախտանիշներիը,(որոնք ի հայտ են գալիս ավելի հաճախ քան մանիակալ կամ հիպոմանիակալ դրվագները) ասոցացվում են պասիվ գործառույթաներով, ներառյալ գործազրկություն և I տիպի և II-ի ժամանակ։

Վերականգնում և ռեցիդիվ

Հետազոտությոնները ցույց են տվել, որ ԵԱԽ-ի մանիակալ կամ խառը ձևերի կապակցությամբ հոսպիատալացված հիվանդների 50%-ը հասել է ախտանաշանային վերականգնման 6 ամսվա ընթացքում, իսկ 98%-ը` 2 տարվա ընթացքում։ 2 տարվա ընթացում 72%-ը հասել է ախտանշանային, իսկ 43%-ը ֆունկցիոնալ/գործոռույթային վերականգնման։ Այնումամենայնիվ, 40%-ի մոտ ախտանաշանային վերականգնումից 2 տարի անց ի հայտ է եկել հիվանդության կրկնություն, իսկ 19%-ի մոտ ֆազաների հերթագայում է տեղի ունեցել առանց վերականգնման։

Ռեցիդիվին նածորդող (պրոդրոմալ) ախտանիշները, հատկապես մանիայի հետ կապված հեշտությամբ կարող են հայտնաբերվել։ Այս փաստը հաշվի առնելով բժիշկները մտադրություններ ունեին հիվնանդներին սովորեցնել կոպինգ-մարտավարություն մշակել` այսպիսի նախանաշաններ նկատելուն պես։

Ինքնասպանություն

Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարուման հետևանքով հիվանդի մոտ կարող են ի հայտ գալ սուիցիդալ մտքեր, որոնք բերում են իքնասպանությունների։ Եթե հիվանդների մոտ ԵԽ-ը սկսվում է դեպրեսիվ կամ խառը աֆեկտիվ խանգարումներով, ապա այդպիսի մարդիկ ավելի շատ են հակված ինքնասպանություն իրագործելու։ ԵԽ-ով հիվանդնրի 2-ից 1-ը հիվանդոիթյան ընթացքում առնվազն մեկ անգամ ինքնասպանության փորձ են կատարել, դրանցից շատերը «հաջողությամբ» են ավարտվել։ ԵԽ-ի հետևանքով մահացության ստանդարտիզացված հարաբերակցությունը կազմում է 18-25։ Ընդհանուր առմամբ կյանքի ընթացքում երկբևեռ խանգարումով հիվանդների ինքնասպանության փորձ կատարելու ռիսկը կազմում է 20%։

 

ԵԱԽ-ը հաշմանդամության բերող հիվանդությունների ցուցակում վեցերորդ տեղում է, դրա տարածվածությունը ամբողջ բնակչության մեջ կազմում է 1-3%։ Հետազոտությունների արդյունքում պարզ է դարձել, որ բնակչության 0.8 տոկոսի մոտ առնվազն մեկ անգամ եղել է մանիակալ դրվագ(ախտորոշիչ շեմ ԵԱԽ-ի տիպ I-ի համար), իսկ մետավոր 0.5-ի մոտ ի հայտ են եկել հիպոմանաիակալ դրվագներ (ԵԱԽ-ի տիպ II-ի ախտորոշիչ շեմ)։ Ներառյալ նախաշեմային ախտորոշիչ չափանիշները, ինչպիսիք են կարճ ժամանակահատվածում մեկ կամ երկու ախտանիշների դրսևորում, բնակչության 6.4%-ի մոտ դրսևորվել է երկբևեռ սպեկտր(bipolar spectrum): Այլ հետազոտություններ ցույց են տվել որ համապատասխանաբար տիպ I ԵԱԽ-ի դեպքում տարածվածությունը կազմում է շուրջ 1%, տիպ II-ի դեպքում ` 1.1%, իսկ ենթաշեմային ախտանիշները`2.4%:

Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման ահանդիպման հաճախականությունը հավասարապես է բաշխված էթնիկակական տարբեր խմբերի միջև,և կանանց և տղամարդկանց միջև նույնպես։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության կողմից 2000թ.-ին իրականցվել են ուսումնասիրություններ, ըստ որոնց հիվանդության տարածվածությունը և հաճախականությունը ողջ աշխարհում շատ նման է։ Սակայն հւվանդության ծանրության ընթացքը կարող է լինել տարբեր, կախված տվյալ տարածաշրջանի զարգացվածության մակարդակից, սոցիալ-տնտեսական վիճակից և այլ ցուցանիշներից:Օրինակ` հաշմանդմաության տարածվածության տոկոսը զգալիորեն բարձր է զարգացող երկրներում, որտեղ բժշկական ապահովագրություն չկա, իսկ որոշ դեղամիջոցներ կարող են լինել անհասանելի։

Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումը առավել հաճախ սկսվում է դրսևորվել դեռահասների կամ երիտասարդների մոտ : Ըստ կատարված հետազոտությունների` միայն 10%-ի մոտ հիվանդությունն ի հայտ եկել 50 և ավելի մեծ տարիքում։

 

Մարդկության պատմության մեջ տրամադրության և վարքագծի խանգարումների բազմաթիվ դեպքեր են գրանցվել։ «Մելանխոլիա», որը դեպրեսիայի հին անվանումն է և մանիա արտահայտությունները ծնունդ են առել դեռևս Հին Հունաստանում։ Մելանխոլիա բառը ծագում է հունարեն՝ melas(μέλας)(թարգմանաբար՝ սև), chole (χολή) բառից, որը նշանակում է լեղի կամ մաղձ, ինչը վկայում է, որ այն ծագել է Հիպոկրատի հումորալ տեսությունից։ Ըստ այդ տեսության՝ մանիան առաջանում է լեղու ավելցուկից, կամ սև և դեղին լեղու խառնվելու պատճառով։ Մանիայի լեզվաբանական ծագումը այնուամենայնիվ այդքան էլ հստակ չէ։ Ըստ՝ հին հռոմեացի բժիշկ Ցելիուս Ավրելիանուսի ania բառը նշանակում է «հոգեկան մեծ տառապանք առաջացնել», իսկ manos-ը՝ «թուլացած» կամ «ասանձարձակ», ինչը կոնտեքստում նշանակում է հոգու ազատություն։

1800-ական թվականներին ֆրանսիական հոգեբույժ Ժան-Էտիեն Դոմինիկ Էսքուիրոլի կողմից նկարագրված աֆեկտիվ մոնոմանիաներից՝ լիպեմանիան ներկայումս բոլորիս կողմից հայտնի դեպրեսիան է։ 1850թ.-ին Ժան-Պյեր Ֆալյրենը Փարիզի հոգեբույժների կազմակերպությանը իր դասախոսության մեջ ներկայացրեց հիվանդություն, որը բնորոշեց «շրջանաձև խելագարություն» (ֆրանսերեն՝ la folie circulaire): Դասախոսությունը հետագայում՝ 1851 թ.-ին տեղ գտավ «Gazette des hôpitaux» ամսագրում։ 3 տարի անց՝ 1854 թ.-ին Ժյուլ-Գաբրիել-Ֆրանսուա Բայլարգարը(1809–1890) ֆրանսիական կայսերական ակադեմիային (Académie Nationale de Médecine) ներայացրեց մի հիվանդություն, որն անվանեց երկֆազ հոգեկան խանգարում, որի ընթացքում իրար հերթափոխում են մանիայի և մելանխոլիայի փուլեր։ Այդ հիվանդությունը նա անվանեց folie à double forme , որը թարգմանաբար նշանակում է երկփուլ խելագարություն կամ երկու ձևով ընթացող խելագարություն(ֆրանսերեն՝ "De la folie à double forme" ): Բայլարգերի հոդվածը լույս տեսավ ֆրանսիական Annales médico-psychologiques ամսագրում 1854թվականին։

Այս բոլոր գաղափարները ընդհանրացվեցին գերմանացի հոգեբույժ Էմիլ Կրեպելինի (1856–1926 թթ.) կողմից, որը զարգացնելով Կալբաումի ցիկլոթիմիայի մասին տեսությունը, հիվանդությունն անվանեց մանիակալ-դեպրեսիվ պսիխոզ։ Նա նաև նշել է, որ հիվանդության թնթացքում նկարագրվում է ժամանակահատված, որի ժամանակ հիվանդների մոտ ոչ մի ախտանիշ չի դրսևորվում։

Մանիակալ-դեպրեսիվ խանգարում տերմինը DSM-ում առաջին անգամ նշվեց 1952 թ.-ին՝ Ադոլֆ Մեյերի ժառանգության շնորհիվ։ Ունիպելյար և բիպոլյար խանգարոմների դասակարգումնեևը ծագում են Կարլ Կլեիստի առաջարկված տեսությունից 1911 թ.-ից, որի շնորհիվ 1957 թ.-ին Կարլ Լեոնհարդը տարբերակեց դեպրեսիայի ընթացքում ի հայտ եկող ունիպոլյար և բիպոլյար խանգարոմները։ Այս ենթատիպերը նկարագրվեցն որպես առանձին վիճակներ DSM-III-ում։ Իսկ ԵԱԽ-ի արագընթաց տարբերակը և տիպ II DSM-IV- ի դասակարգման մեջ ներառվեցին 1970-ական թվականներին՝ Դէվիդ Դանների, Էլլիոտ Գերշոնի, Ֆրեդրիք Գուդվինի, Ռոնալդ Ֆիվի և Ջոզեֆ Ֆլեսսի աշխատանքների հիման վրա։

 

Գոյություն ունեն լայնորեն տարածված խնդիրներ երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարմամբ անձանց վերաբերյալ հասարակական ստիգմայի, կարծրատիպերի հետ կապված։

Ջոն Հոփքինի անվան համալսարանին կից բժշկական դպրոցի հոգեբան և հոգեբուժության պրոֆեսոր Քեյ Ռեդֆիլդ Ջեյմիսոնը նույնպես տառապել է այս հիվանդությամբ, և իր իսկ ունեցած «փորձի» մասին նկարագրել է իր «An Unquiet Mind »(1995) աշխատության մեջ։ Քրիս Ջոզեֆը իր «Manicdotes: There's Madness in His Method »(2008) ինքնակենսագրության մեջ նշում էր, որ մանիակալ փուլում նա ստեղծագործական վերելք էր ապրել, ինի շնորհիվ և ստղեծեց իր Hook Advertising գովազդային գործակալությունը, սակայն հետագայում նա շատ գումար կորցրեց ծանր դեպրեսիայի պատճառով։

Կան բազմաթիվ գեղարվեստական կինոնկարներ, որտեղ հերոսների մոտ ի հայտ են գալիս ԵԱԽ-ին բնորոշ ախտանիշներ, ինչը շատ մասնագետների քննարման պատճառ է դարձել, օրինակ՝ Mr. Jones (գլխավոր դերում՝ Ռիչարդ Գիր) որտեղ գլխավոր հերոսի մոտ դրսևորվում էին և մանիակալ և դեպրեսիվ ախտանիշներ, նրան հոսպիտալացրել էին երկբեևռ խանգարման կապակցությամբ։ The Mosquito Coast-ում(Հարիսոն Ֆորդի մասնակցությամբ) Ալլի Ֆոքսի մոտ ի հայտ էին եկել մտածողության արագացում անպատասխանատու պահվածք, տրամադրության անկայունություն, ինչպես նաև պարանոիդալ ախտանիշներ Արթուր Միլլեր-ի հանրահայտ Death of a Salesman-ում։

Հեռուստատեսությամբ հեռարձակվում էին բազմաթիվ հեռուստասերիալներ և գեղարվեստական կինոնկարներ, որտեղ հերոսները տառապում էին երկբևեռ խանգարմամբ։ Դրանցից էին

• 90210 հեռուսատասերիալ (CW, Սիլվեր)
• EastEnders (BBC, Ստէյսի Սլէյտեր )
• Brookside (Channel 4, Ջիմմի Կորխիլլ)
• Homeland ( Showtime Քերի Մեթիսոն)
• Black Box (ABC, Քելլի Ռեյլի)

2011թվականին հայտնի դիրիժոր Ռոնալդ Բրաունշտեյնը( որի մոտ 1985թվականին ախտորոշվել էր երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարում) իր կնոջ՝ Քառոլայն Ուիդոնի հետ, ձեռնամուխ եղավ ME/2 նվագախմբի ստեղծմանը։ Նախագծի նպատակն էր հասարակությանը իրազեկ պահել այս հիվանդության մասին, իսկ նվագախմբի անդամների համար ստեղծել ստեղծագործական ավելի հարմարավետ միջավայր։

Երեխաներ

1920-ական թվականներին Էմիլ Կրեպելինը նկատեց, որ մանիակալ դրվագները դեռահասների շրջանում մինչև սեռահասունություն ավելի հազվադեպ են հանդիպում։ Ընդյանուր առմամբ երեխաների շրջանում երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումը հայտնաբերվել է 20-րդ դարի կեսերին։ Խնդիրը լուծվեց DSM-ի 20-րդ դարի երկրորդ կեսում հետազոտությունների շնորհիվ։ DSM5 - երկբևեռ խանգարումը չի նշում որպես առանձին հիվանդություն, այլ Այն դիտարկում են որպես  տրամադրության կարգավորման քայքայիչխանգարում։

Ի տարբերություն մեծահասակների երեխաների մոտ երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման ընթացքը ավելի սըրընթաց եվ նույնիսկ կարող է քրոնիկական բնույթի վերածվել։ Երեխաների մոտ հիվանդությունը դրսևորվում է դյուրագրգռությամբ, զայրույթով, պսիխոզներով։ Այնինչ մեծահասակների մոտ առավել հաճախ դրսևորվում էյֆորիկ մանիա։ Սկզբնական փուլում գերակշռում է դեպրեսիվ վիճակը։

Երեխաների երկբևեռ խանգարումը հակասական է, սակայն անկասկած նման ախտանիշներով երեխաների մոտ ի հայտ եկած հիվանդության ընթացքը բավականին ծանր է։ Ինչ վերաբերվում է ախտորոշմանը, ապա մասնագետների մի մասը խորհուրդ են են տալիս հետևել DSM չափորոշիչներին։ Այլ մասնագետներ կարծում են որ այդ չափորոշիչները թույլ չեն տալիս տարբերակել երկբևեռ խանգարումը այլ հիվանդություններից, ինչպես օրինակ՝ ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշը և այլն։

 

Երկբևեռ խանգարման վերաբերյալ ներկայիս հետազոտությունները ուղղված են բուժման արդյունավետության բարձրացմանը, ախտորոշիչ չափորոշիչների բարելավմանը և հիվանդության մասին ժառանգական և նեյրոկենսաբանական տեղեկությոնների շատացմանը։ Ըստ որոշ հետազոտությունների՝ բուժման հոգեսոցիալական բաղադրիչները (ընտանիք, հոգեկան դաստիարակում, հմտություւների զարգացում՝ CBT, DBT, և IPSRT մեթոդներով) կարող են բարելավել դեղորայքային բուժման արդյունքները։ DSM-5-ը ներկայումս առաջարկում է մի քանի ախտանիշներ, որոնք հանդիսանում են երեխաների երկբևեռ խանգարման նախանշաններ։

Բուժումը տարվում է անհատական ձևով, ընտրողաբար, հաշվի առնելով հիվանդության կլինիկական պատկերը, փուլերի արտահայտվածության աստիճանը, հիվանդի տարիքը, սոմատիկ վիճակը և այլն։ Այն ներառում է համապատասխան դեղորայք և հոգեթերապիա։ Դեղորայքներից ներկայումս կիրառվում են նորմմոթիմիկներ և ատիպիկ հակապսիխոտիկ դեղամիջոցներ։ Լիթիումը երեխաների մանիայի բուժման համար նախատեսված միակ դեղամիջոցն, որը FDA-ի կողմից հավանության է արժանացել։ Հոգեթերապիայի մեջ մտնում է հիվանդության մասին տեղեկությունների ուսուցանումը, խմբային պարապմունքներ և կոգնիտիվ-վարքագծային հոգեթերապիան։ Անհրաժեշտ է նաև ուղեկցող անընդհատ դեղորայքային բուժում։

Մեծահասակներ

Մեծահասակների շրջանում երկբևեռ խանգարման զարգացման մասին քիչ տեղեկություններ կան։ Ըստ որոշ տվյալների՝ հիվանդությունը զգալիորեն հետադիմում է տարիքին զուգընթաց, սակայն որոշ դեպքերում հիվանդությունը նաև սկսվում է զարգանալ մեծ տարիքում։ Ոմանց մոտ հիվանդության ծերունական հասակում ի հայտ գալը պալմանավորված է ուղեկցող նյարդաբանական խնդիրներով։ Իսկ որոշ այլ հիվանդների մոտ մանիակալ փուլը զարգացել է անոթային հիվանդությունների պատճառով։ Այնուամենայնիվ տարբեր տարիքային խմբերում հիվանդության զարգացման ընթացքի մեջ նմանություններն ավելի շատ են քան տարբերությունները։ Մեծահասակների ԵԱԽ-ի ախտորոշման ր բուժման բարդությունները կարող են պայմանավորված լինել ուղեկցվող դեմենցիայով և դեղերի կողմնակի ազդեցություններով։