ਇਤਿਹਾਸ

ਕਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਿਤਾਬ ‘ਵੱਟ ਇਜ਼ ਹਿਸਟਰੀ’ (ਇਤਿਹਾਸ ਕੀ ਹੈ) ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕਰ ਅਨੁਸਾਰ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਬੀਤੇ (ਅਤੀਤ) ਦੀ ਨਿਰਪੱਖ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੀ ਬਿਲਕੁਲ ਦਰੁਸਤ ਹੋਵੇਗੀ।

ਇਤਿਹਾਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਧਾਰਨਾ। ਇਤਿਹਾਸ ਸ਼ਬਦ (ਇਤੀ+ਹ+ਆਸ; ਅਸ ਧਾਤੁ, ਲਿਟ ਲਕਾਰ, ਅਨਯ ਪੁਰਖ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਚਨ) ਦਾ ਤਾਤਪਰਜ ਹੈ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਤ ਸੀ। ਗਰੀਸ ਦੇ ਲੋਕ ਇਤਿਹਾਸ ਲਈ ਹਿਸਤਰੀ (ਯੂਨਾਨੀ [ἱστορία] Error: {{Lang}}: text has italic markup (help) - ਮਤਲਬ "ਜਾਂਚ, ਜਾਂਚ ਰਾਹੀਂ ਹਾਸਲ ਗਿਆਨ")। ਹਿਸਤਰੀ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਬੁਣਨਾ ਵੀ ਸੀ। ਅਨੁਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਿਆਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬੁਣਕੇ ਅਜਿਹਾ ਚਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਸਾਰਥਕ ਅਤੇ ਲੜੀਵਾਰ ਹੋਵੇ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ- ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਉਪਾੱਖਾਨ ਸਮੂਹ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ) ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਗਵਾਹੀ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਘਟੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਯੁਗਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਘਟਨਾ ਸਥਲ ਦੀ ਉਹ ਰਹਿੰਦ ਖੂਹੰਦ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਬਹੁਮੁਖੀ ਵਿਆਪਕਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਲਪ ਸਾਮਗਰੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਬੀਤਿਆ ਹੋਇਆ ਯੁੱਗ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਚਿਤਰਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਕਠਿਨ ਹੈ। ਸਾਮਗਰੀ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਰੇ ਯੁੱਗ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਕਠਿਨ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਰੱਥ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕਲਪਨਾ ਮਿਲਿਆ ਚਿੱਤਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਜਾਂ ਸੱਚ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਪਯੁਕਤ ਕਮੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖ ਕੇ ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਅਸਾਧ ਜਿਹੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਜੇਕਰ ਸਾਡਾ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਖਾਸਾ ਹੋਵੇ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਾਮਗਰੀ ਦੀ ਜਾਂਚ - ਪੜਤਾਲ ਦੀ ਸਾਡੀ ਕਲਾ ਤਰਕਮੂਲਕ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਤੀਤ ਦਾ ਸਾਡਾ ਚਿੱਤਰ ਜਿਆਦਾ ਮਾਨਵੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੰਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਸਾਮਗਰੀ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਜਾਂਚ, ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਗਿਆਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਣ ਦੇ ਵਿਵੇਕ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸਜੀਵ ਚਿਤਰਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਚੇਤੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾ ਤਾਂ ਸਧਾਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਕਾਲਪਨਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਉਚਿੱਤ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਰੂਪ ਰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ ਘੱਟ ਵਧ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ ਜਿਹਾ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹੇਰਫੇਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਚਿਤਰਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਚਿਤਰਾਂ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਰਾਵ੍ਰੱਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਆਪਣੇ - ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਢੂੰਢਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਇੱਕ ਯੁੱਗ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਿੰਦੂਆਂ ਤੋਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਨਵੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਜਾਂਚ, ਕਾਲ ਕ੍ਰਮ ਦਾ ਵਿਚਾਰ, ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦੀਆਂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਹ ਦੀ ਬਰੀਕੀ ਨਾਲ ਛਾਣਬੀਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਨਤੀਜੇ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਸਰਤਕਤਾ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਦੀ ਅਨਿਵਾਰਿਯਤਾ ਅਤਿਅੰਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਗੱਪ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ।

ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਜੋ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇ। ਮਾਨਸਿਕ, ਕਾਲਪਨਿਕ ਅਤੇ ਮਨਮਾਨੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਖੜਾ ਕਰ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਨਾ ਨਾ ਮਾਫੀਯੋਗ ਦੋਸ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰਵਥਾ ਵਰਜਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਬੌਧਿਕ ਰਚਨਾਤਮਕ ਕਾਰਜ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਬਣਾਵਟੀ ਅਤੇ ਅਸੁਭਾਵਿਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਕੋਟੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸਦੇ ਸਿਵਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜ ਯਥਾਵਤ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿੱਧਾਂਤ ਜਾਂ ਮਤ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਜਾਂ ਨਿਰਾਕਰਣ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਾਉਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਦੁਰਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਬਲਕਿ ਉਪਕਾਰ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅਪਕਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਅਖੀਰ ਭਿਆਨਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਲਿਖਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਪਦ ਅਤੇ ਗਦ ਵਿੱਚ ਵੀਰਗਾਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਫਿਰ ਬਹਾਦਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸ਼ਰੁਤੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪੁੱਛਗਿਛ ਨਾਲ ਗਦ ਵਿੱਚ ਰਚਨਾ ਅਰੰਭ ਹੋਈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲੇਖ ਖਪੜਾਂ, ਪੱਥਰਾਂ, ਛਾਲਾਂ ਅਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਕਾਗਜ ਦੀ ਕਾਢ ਨਾਲ ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਪਾਠਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਲਿਖਤੀ ਸਾਮਗਰੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਾਮਗਰੀ - ਜਿਵੇਂ ਖੰਡਰ, ਅਰਥੀ, ਬਰਤਨ, ਧਾਤੂ, ਅਨਾਜ, ਸਿੱਕੇ, ਖਿਡੌਣੇ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਗਿਆਨ ਦਾ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਕੋਸ਼ ਵਧਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਭ ਸਾਮਗਰੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਪੜਤਾਲ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਲਾ ਦਾ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਪ੍ਰਾਪਤ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਜੀਵ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬੁਣਨ ਦੀ ਕਲਾ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਉੱਨਤੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਅਤੀਤ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਕਲਪਨਾ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਅਭਿਆਸ, ਕਿੰਤੂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਨੈਸਰਗਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਤਿੱਖੀ ਨਜ਼ਰ ਉੱਤੇ ਆਸ਼ਰਿਤ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ਤਦ ਵੀ ਉਸਦਾ ਵਿਕਾਸ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਇਆ।

ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀਆਂ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਅਧਿਕ ਇਸਲਾਮੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲ ਕ੍ਰਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਿਆਤ ਸੀ, ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਹਰਾ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਨੋਖੀ ਧਾਰਨਾ ਸੀ। ਕਾਲ ਕ੍ਰਮ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਹ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਜਾਂ ਹਰਾਸ ਦੇ ਜੁਗਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮੂਲ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਰਤਨਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤਕ ਵਰਣਨ ਕਰਕੇ ਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਵਿਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੱਚੀ - ਪੱਕੀ ਸਾਮਗਰੀ ਮਿਲੀ ਜੁਲੀ, ਉਲਝੀ ਅਤੇ ਗੁਥੀ ਪਈ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਸੁਲਝਾਣ ਦੇ ਕੁੱਝ - ਕੁੱਝ ਜਤਨ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਹਨ, ਪਰ ਕਾਲ ਕ੍ਰਮ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਭਿਆਨਕ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਪੇਸ਼ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਵਰਤਮਾਨ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਨੁਸੰਧਾਨ ਦੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਉੱਨਤੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਨਹੀਂ, ਸਹਸਰਾ ਧਾਰਾਵਾਂ ਹਨ। ਸਥੂਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਸਿਵਾ ਹੁਣ ਖਾਸ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਾ ਰੱਖਕੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵੱਲ ਰੁਚੀ ਜਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਰੋਤ ਹਨ : ਰਿਗਵੇਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੇਦ ਜਿਵੇਂ ਯਜੁਰਵੇਦ, ਸਾਮਵੇਦ, ਅਥਰਵ ਵੇਦ ਗਰੰਥ, ਇਤਿਹਾਸ ਪੁਰਾਣਸਮ੍ਰਤੀ ਗਰੰਥ ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਾਮਗਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਹਿਰੋਡੋਟਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।

ਜਾਂ ਫਿਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਤੋਂ ਨਵੀਨਤਾ ਦੇ ਵੱਲ ਆਉਣ ਵਾਲੀ, ਮਾਨਵਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਗਵਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਸਚਾਈ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ, ਬੀਤੇ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਿੱਜ ਅਤੇ ਰਵੱਈਆ ਆਪਣੀ ਰੰਗਤ ਜ਼ਰੂਰ ਛੱਡਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬੀਤੇ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂਕਿ ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਖੋਜ ਰਵਾਇਤ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਏ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾਏ ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਤਾਰੀਖ ਲਿਖਣਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਖ਼ਿੱਤੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸਗੋਂ ਇਹ ਉਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ-ਹਾਰਾਂ, ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ-ਅਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ, ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ, ਖ਼ੁਆਰੀਆਂ, ਮਜਬੂਰੀਆਂ, ਬਹਾਦਰੀਆਂ, ਗੱਦਾਰੀਆਂ, ਕਾਇਰਤਾ, ਸਖੀਪੁਣੇ, ਲਾਲਚ ਤੇ ਸਿਦਕ-ਸੰਤੋਖ ਦੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਿੱਤੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕਤਾ ਦਾ ਗ਼ੌਰਵ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ।

ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਮਲ ਬਹੁਤ ਬੇਕਿਰਕੀ ਅਤੇ ਕਠੋਰਤਾ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅੱਡ ਅੱਡ ਖੇਤਰ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹੁੰਚ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।