زمانی نەتەوەیی

زمانی نەتەوەیی زمانێکی تایبەت (یان جۆرێکی زمان یاخود زاراوەیەکە ) کە ھەندێک پەیوەندی بە دی فاکتۆ یان دی یورێ لەگەڵ نەتەوەیەکدا ھەیە، لە بەکارھێنانی ئەم زاراوەیەدا یەکدەنگییەکی کەم ھەیە زمانێک یان چەند زمانێک کە وەک زمانی یەکەم لە خاکی وڵاتێکدا قسەیان پێدەکرێت، دەتوانرێت بە شێوەیەکی نافەرمی ئاماژەیان پێبدرێت یان لە یاسادا وەک زمانی نیشتمانی وڵاتەکە دەستنیشان بکرێن، زمانە نەتەوەییەکان لە زیاتر لە ١٥٠ دەستووری جیھاندا باسکراون.

سی ئێم بی بران بە ئاماژەیەکی تایبەت بە ھیندستان پێشنیاری ئەوە دەکات کە "چوار مانای تەواو جیاواز" بۆ زمانی نەتەوەیی لە سیاسەتێکدا ھەیە:

• "زمانی خاکی" ( chthonolect, ھەندێک جار بە chtonolect ناسراوە) لە گەلێکی دیاریکراو
• " زمانی ناوچەیی " ( choralect ) .
• "زمانی باو یان زمانی کۆمەڵایەتی" ( demolect ) کە لە سەرانسەری وڵاتێکدا بەکاردەھێنرێت
• "زمانی ناوەندی" ( politolect ) کە لەلایەن حکومەتەوە بەکاردەھێنرێت و ڕەنگە بەھایەکی ڕەمزی ھەبێت.

دواھەمینیان بەزۆری نازناوی زمانی فەرمی پێدەدرێت لە ھەندێک حاڵەتدا (بۆ نموونە فلیپین) چەند زمانێک وەک فەرمی دەستنیشان کراون و زمانە نیشتمانیەکان بە جیا دیاریکراون.

"زمانی نیشتمانی" و " زمانی فەرمی " بە باشترین شێوە وەک دوو چەمک یان پۆلی یاسایی وەربگرین کە بەنزیکەیی ھەمان مانایان ھەیە و ڕەنگە ھاوکات بن، یان ڕەنگە بە مەبەست لەیەکتر جیاکرابنەوە، نەتەوە بێ دەوڵەتەکان لە دۆخێکدا نین کە زمانێکی فەرمی یاسادانان بەکاربێنن، بەڵام زمانەکەیان ڕەنگە ئەوەندە جیاواز و پوخت بێت کە بە باشی پارێزراون بۆ بونە زمانی نەتەوەیی، لەوانەیە ھەندێک زمان بە شێوەیەکی گشتی وەک "زمانی نیشتمانی" بناسرێن، لە کاتێکدا ھەندێکی تر لە بەکارھێنان یان نووسین لە ناساندنی فەرمیدا لە کاردان.

لە زۆرێک لە وڵاتانی ئەفریقادا، ھەندێک یان ھەموو زمانە ڕەسەنەکانی ئەفریقا بە شێوەیەکی فەرمی بەکاردەھێنرێن و بەرەوپێش دەبرێن یان بە ڕوونی ڕێگەیان پێدەدرێت کە پێشبخرێن (بەزۆری لە قوتابخانەکاندا دەخوێنرێنەوە و لە بڵاوکراوە گرنگەکاندا دەنووسرێن) وەک زمانی نیمچە فەرمی جا بە یاسای درێژخایەن بێت یان بە شێوەیەکی کورتخایەن، ڕێوشوێنی جێبەجێکاری (حکومی) بۆ ئەوەی زمانی قسەکردن و نووسین فەرمی بن، ڕەنگە سوود لە بەکارھێنانی حکومی یان فیدراڵی، پلەبەرزکردنەوەیەکی گەورە کە لەلایەن باجەوە پارەدار دەکرێت یان لانیکەم لێبوردەیی تەواو سەبارەت بە وانەوتنەوەیان و دانپێدانانی خاوەنکارەکان لە پەروەردەی گشتیدا ، کە لەسەر بنەمای یەکسان لەگەڵ زمانە فەرمییەکان بوەستن جگە لەوەش ڕەنگە سوود لە دانپێدانان وەربگرن وەک زمانێک کە لە خوێندنی ناچاریدا بەکاردەھێنرێت و ڕەنگە پارەی گەنجینەیی خەرج بکرێت بۆ فێرکردن یان ھاندانی گەورەکان لە فێربوونی زمانێک کە زمانێکی کەمینەیە لە بوارێکی دیاریکراودا بۆ گەڕاندنەوەی تێگەیشتنەکەی و بڵاوکردنەوەی چیرۆکە ئەخلاقییەکانی، قافیە، شیعرەکانی ، دەستەواژە، گۆرانی و میراتی ووێژەیی.. ھتد، کە یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی بەرەوپێش دەبەن (لەو شوێنانەی کە زمانەکانی دیکە دەمێننەوە) یان جیاوازی نەتەوەیی بەرەوپێش دەبەن لەو شوێنانەی کە زمانێکی دیکەی جیاواز لە زمانی ڕەسەن ڕەچاو دەکرێت.

ئەلبانیا

زمانی ئەلبانی زمانی نیشتمانی ئەلبانیایە، یۆنانی زمانی نیشتمانی کۆمەڵگا یۆنانیەکانە کە زۆرینەیان لە باشوورن زمانی ئارۆمانی وەک زمانێکی نەتەوەیی کەمینەی زمانەوانی ئارۆمانی بەکاردێت، ھەروەھا زمانی ئەلبانی زمانی نیشتمانی کۆسۆڤۆ و بەشێک لە باشووری ئیتاڵیا و باشووری مۆنتینیگرۆ و باشووری سربیایە و زمانێکی ھاوبەشی فەرمییە بەڵام زمانێکی نیشتمانی نییە لە مەقدۆنیای باکوور.

جەزائیر

زمانی عەرەبی زمانی نیشتمانییە لە جەزائیر ھەروەھا زمانی ئەمازیغی زمانێکی فەرمییەو لەھەمانکاتتدا زمانی فەڕەنسی ھیچ پێگەیەکی فەرمی نییە بەڵام لە بواری پەروەردە و بازرگانی و میدیادا بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەھێنرێت.

ئەندۆرا

زمانی نیشتمانی لە ئەندۆرا بریتییە لە کەتەلۆنی، جگە لەوەش زمانی کەتەلۆنی زمانێکی فەرمییە لە چەندین شوێنی خاکی ئیسپانیا وەک ( کەتەلۆنیا، کۆمەڵگای ڤالێنسیا، دوورگەکانی بالیاریک ) وە قسەی پێدەکرێت (بەبێ دانپێدانانی فەرمی یان ناوچەیی) لە ناوچەکانی سنوورییەکانی ئیسپانیا (ھێزەکانی کەتەلۆنی-ئاراگۆن ناسراو بە لا فرانجا و شارەوانی مورسیا لە... ئێل کارش )، ھەروەھا لە فەرەنسا ناوچەی ( پایرێنیس ئورینتالێس ) و لە ئیتاڵیاش لە ( ئالگێرۆ ) بوونیان ھەیە.

ئەرمینیا

زمانی ئەرمەنی لقێکی جیایە لە بنەماڵەی زمانەوانی زمانە ھیندۆئەوروپیەکان، زمانی ئەرمەنی لە ئەرمینیا و ھەروەھا لە ڕەوەندی وڵاتەکەیدا بە شێوەیەکی بەرفراوان قسەی پێدەکرێت.

ئوسترالیا

ووڵاتی ئوسترالیا زمانێکی فەرمی نییە، بەڵام تاڕادەیەکی زۆر تاک زمانە و ئینگلیزی زمانی نیشتمانی دی فاکتۆیە، بەشێکی بەرچاو لە کۆچبەرانی نەوەی یەکەم و دووەم دوو زمان دەزانن بەپێی ئاماری Ethnologue ٪٨١ ی خەڵکی ئوسترالیا لە ماڵەوە بە زمانی ئینگلیزی قسەیان کردووە لەنێویاندا قسەکەرانی زمانی دووەم ، زمانەکانی دیکە کە لە ماڵەوە قسەیان پێکراوە بریتین لە چینی ٢.٩%، ئیتاڵی ١.٢%، عەرەبی ١.١%، یۆنانی ١%، ڤێتنامی ٠.٩% وە ئیسپانی ٠.٤%.

پێش ھاتنی ئەوروپییەکان نزیکەی ٤٠٠ زمان ھەبوون کە لەلایەن خەڵکی ڕەسەنی ئوسترالیاوە قسەیان پێدەکرا، بەڵام لە ئێستادا تەنھا نزیکەی ٧٠ زمان لەو زمانانە ماونەتەوە و ئەو ڕێژەیەش مەترسی لەناوچوونیان ھەیە تەنیا ٣٠ دانەیان نەبێ کە ھێشتا قسەکەری ھەیە.

ئازەربایجان

زمانی ئازەربایجانی زمانی نەتەوەییە لە ئازەربایجان.

بەنگلادیش

بەنگالی تاکە زمانی فەرمی و یاسایی و دی فاکتۆی نیشتمانی ووڵاتی بەنگلادێشھ، کە دامەزراندنی وەک زمانێکی نەتەوەیی یەکێک بوو لە ھۆکارە سەرەکییەکانی سەربەخۆیی بەنگلادیش.

بۆسنە و ھێرزۆگۆڤینا

بۆسنە و ھەرزەگۆڤینا بە شێوەی یاسایی سێ زمانی نیشتمانیان ھەیە کە بۆسنی ، کرواتی و سربیە و سەر بە یەک بنەماڵەی زمانن کە سربو-کرواتی و بە فەرمی لە ژێر سێ ناودا پێناسە کراوە و ھاوتایە لەگەڵ نەتەوە پێکھێنەرەکانی ووڵاتەکەدا، ئەلفوبێی لاتینی و سیریلیک ھەردووکیان پێگەی فەرمی و یەکسانیان ھەیە بۆ نووسینی زمانەکە.

بولگاریا

زمانی بولگاری تاکە زمانی فەرمییە لە ووڵاتی بولگاریا.

کەنەدا

زمانە فەرمییەکانی کەنەدا لە دوای یاسای زمانە فەرمییەکانی ساڵی ١٩٦٩ ەوە بریتین لە ئینگلیزی ( ئینگلیزی کەنەدی ) و فەرەنسی ( فەرەنسی کەنەدی )، بەپێی بۆچونەکان زیاد لە زمانێک "نەتەوە" پێکدەھێنێت، ئەم دوو زمانە دەتوانرێت بە دوو زمانی نەتەوەیی یەکسان لە نەتەوەکانی کەنەدا، یان زمانی نەتەوەیی دوو نەتەوە لە ناو یەک ویلایەتدا ھەژمار بکرێن، ئینگلیزی کەنەدی و فەرەنسی کەنەدی .

ناسیۆنالیستە کیوبیکەکان زمانی فەرەنسی کیوبیک بە زمانی نەتەوەی کیوبیک دەزانن و زمانی فەرمی ئەو پارێزگایەیە ( کەمینەیەکی دانپێدانراو لە ئۆنتاریۆ و مانیتۆبا و نیوفاوندلاند و لابرادۆر )، فەرەنسی ئەکادیی ، زمانی نیشتمانی ئەکادیییەکانە و فەرمیە لە نیو بروانزویک ( کەمینەیەکی دانپێدانراوە لە کیوبیک و نۆڤا سکۆتیا و دوورگەی شازادە ئێدوارد )، زاراوە ئینگلیزییەکانی نیوفاوندلاند جیاوازییەکی بەرچاویان لەگەڵ زاراوە ئینگلیزییەکانی دیکەی کەنەدیدا ھەیە.

چین

لە تەواوی کۆماری چین چەندین جۆر زمانی جیاواز بوونی ھەیە و خەڵکی بە یەکێک لە جۆرەکانی چینی قسە دەکەن، لە سەردەمی بنەماڵە ئیمپراتۆرییەکاندا، زمانی قسەکردنی پایتەخت وەک زمانی قسەکردنی فەرمی کاری دەکرد و لە سەرانسەری وڵاتدا لەلایەن بەرپرسانی حکومەتەوە بەکاردەھێنرا کە بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ یەکتردا بەکاریان دەھێنا، ئەو زاراوانەی کە بۆ ئەم مەبەستە لە سەردەمە جیاوازەکاندا بەکارھێنراون بریتی بوون لە زاراوەی شیان و لوۆیانگ و نانجینگ و پەکین و پایتەختە مێژووییەکانی دیکە.

کرواتیا

زمانی کرواتی زمانی فەرمی کرواتیایە "زمانی کرواتی و ڕێنووسی لاتینی لە کۆماری کرواتیا بە شێوەیەکی فەرمی بەکاردەھێنرێت" کە لە مادەی ١٢ی دەستووری کرواتیادا تۆمارکراوە.

کۆماری چیک

زمانی چیکی زمانی نەتەوەییە لە کۆماری چیک.

ئەسیوپیا

زمانی ئەمھەری زمانی نیشتمانی بوو لە ئیمپراتۆریەتی ئەسیوپیا، وڵاتەکە لانیکەم لە ٨٠ نەتەوەی جیاواز پێکھاتووە و خەڵکەکەی بە گشتی زیاتر لە ٨٠ زمانی جیاواز قسە دەکەن، زمانی ئەمھەری و ئۆرۆمۆ و تیگرینیا و سۆمالی و عەفەر زمانە فەرمییەکانی ئەسیوپیان، بەڵام دادگاکان، و یاساکان تەنھا بە زمانی ئەمھەری کاردەکەن و دەستووری وڵاتەکە بە زمانی ئەمھەری بە پلەی فەرمی نووسراوەتەوە، وە بە شێوەیەکی ئاسایی زمانی ئەمھەری بۆ دەرکردنی مۆڵەتی شۆفێری و ڕاپۆرتکردنی داھاتی باج بەکاردەھێنرێت، ئەمەش وایکردووە زمانی نیشتمانی نەبێت بەڵکو زمانی فەرمی حکومەت بێت.

فینلاند

لە فینلاند دوو زمانی نیشتمانی ھەیە: زمانی فینلەندی و زمانی سویدی، دەستووری فینلاند مافی بەکارھێنانی زمانی فینلەندی و سویدی لە دادگا و دامەزراوەکانی دیکەی دەوڵەتدا مسۆگەر کردووە، سەرەڕای جیاوازی زۆر لە ژمارەی بەکارھێنەران، زمانی سویدی بە فەرمی وەک زمانێکی کەمینە پۆلێن نەکراوە بەڵکو یەکسانە بە زمانی فینلاندی، ھەردوو زمانی نیشتمانی بابەتی ناچارین لە قوتابخانەدا (جگە لە منداڵانی خاوەن زمانی سێیەم وەک زمانی دایک) و تاقیکردنەوەی زمان مەرجی پێشوەختەیە بۆ فەرمانگە حکومییەکان کە بڕوانامەی زانکۆییان پێویستە، ھەروەھا دەستوور مافی پاراستن و پەرەپێدانی زمانەکانیان بە گەلانی سامی و ڕۆمایی داوە: سامیەکان بەپێی یاساکانی دیکە مافی بەشێکیان ھەیە زمانی سامی لە بارودۆخی فەرمیدا بەکاربھێنن.

فەرەنسا

زمانی فەرەنسی تاکە زمانی فەرمی ووڵاتی فەرەنسایە بەپێی مادەی دووەمی دەستووری کۆماری فەرەنسا.

ئەڵمانیا

زمانی فەرمی ووڵاتی ئەڵمانیا بریتییە لە ئەڵمانی، کە زیاتر لە ٩٥٪ی دانیشتوانی ووڵاتەکە وەک زمانی یەکەم قسەی پێدەکەن.

ھایتی

زمانە فەرمییەکانی ھایتی بریتین لە کرییۆلی ھایتی و فەرەنسی، لە کاتێکدا زمانی فەرەنسی ئەو زمانەیە کە لە میدیا و حکومەت و پەروەردەدا بەکاردەھێنرێت و بە ڕێژەی ٩٠-٩٥%ی ووڵاتەکە بە زمانی کرییۆلی ھایتی وەک زمانی ڕەسەن قسە دەکەن لە کاتێکدا زمانی فەرەنسی لە قوتابخانە فێردەبن.

ئایسلەند

زمانی ئایسلەندی زمانی فەرمیە لە ئایسلەند، زمانی ئایسلەندی ئەو زمانەیە کە لە میدیا و حکومەت و پەروەردەدا بەکاردێت و ٩٨٪ی خەڵکی ووڵاتەکە لە ماڵەوە بە ئایسلەندی قسە دەکەن.

ھیندستان

زمانێکی نیشتمانی لە ووڵاتی ھیندستان نییە بەو پێیەی لە ووڵاتەکەدا زیاتر لە ٧٨٠ زمان و زیاتر لە ١٩ ھەزار زاراوە بوونیان ھەیە.

حکومەتی یەکێتی زمانی ھیندی و ئینگلیزی وەک زمانی فەرمی بەکاردەھێنێت بۆ ڕێوشوێنی پەرلەمانی و دەقی یاسا نیشتمانییەکان و پەیوەندییەکانی نێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتەکانی ویلایەتەکان بە زمانی ھیندی لەگەڵ ویلایەتەکانی ناوچەی A و ناوچەی B بە زمانی ئینگلیزی لەگەڵ ویلایەتەکانی ھەرێمی C، حکومەتەکانی ویلایەتەکان لە پەیوەندییە فەرمییەکاندا زمانی زگماکی خۆیان بەکاردەھێنن دەتوانن یەکێک یان زیاتر لەو ٢٢ زمانە وەربگرن کە لە خشتەی ھەشتەمی دەستووری ھیندستاندا ھاتووە کە ئەمانەن: ئاسامی ، بەنگالی ، بۆدۆ ، دۆگری ، گوجەراتی ، ھیندی ، کانادا ، کەشمیری ، کۆنکانی ، مایسیلی ، مالایالم ، ماراتی ، میتی ، نیپاڵی ، ئۆدیا ، پەنجابی و سانسکریت و سانتالی و سندی و تامیل و تێلووگوو وە ئوردوو.

دادگای باڵای ھیندستان ئینگلیزی وەک تاکە زمانی فەرمی خۆی بەکاردەھێنێت؛ دادگا باڵاکان لە ھەندێک ویلایەتدا جگە لە زمانی ئینگلیزی زمانەکانی دیکە بەکاردەھێنن کە لە ویلایەتەکەدا قسەیان پێدەکرێت

لە ساڵی ٢٠٠٤ەوە حکومەتی ھیندستان پێگەی زمانی کلاسیکی بە زمانەکانی دێرین و تایبەتمەندییەکی زۆرەوە بەخشی تا ساڵی ٢٠٢١ شەش زمان: تامیل ، کانادا ، مالایالم ، ئۆدیا ، سانسکریت و تێلووگوو وەک زمانی کلاسیک ناسێنراون.

ئیندۆنیزیا

زمانی فەرمی و نیشتمانی ئیندۆنیزیا بریتییە لە ئیندۆنیزی، لە ئیندۆنیزیا زیاتر لە ٧٠٠ زمانی زیندوو بوونی ھەیە، بەمەش دەبێتە دووەم ووڵاتی ھەمەچەشنی زمانەوانی لە دوای پاپوا نیوگینیا بەڵام ئەم ٧٠٠+ زمانە بێ پێگەی فەرمین و ھەندێکیان لە مەترسی لەناوچووندان گەورەترین زمانی ناوخۆیی قسەکردن زمانی جاواییە.

ئێران

فارسی (یان پارسی) وەک زمانی نەتەوەیی ئێران ناسێنراوە.

ئیرلەند

زمانی ئیری لە دەستووری ئێرلەندا وەک زمانی نەتەوەیی و یەکەم زمانی فەرمی ئیرلەند دانپێدانراوە، زمانی ئینگلیزیش وەک زمانی فەرمی دووەم ناسێنراوە.

ئیسرائیل

زمانی عیبری لەگەڵ پەسەندکردنی پڕۆژە یاسای نەتەوە دەوڵەت لە ساڵی ٢٠١٨ بووە زمانی نەتەوەیی و تاکە زمانی فەرمی ئیسرائیل، زمانی عەرەبیش وەک زمانێکی ھاوبەشی فەرمی ھەڵوەشایەوە و وەک زمانێک ناسێندرا کە "پێگەی تایبەت"ی ھەیە کە لە دامەزراوەکانی دەوڵەتدا بەکاردەھێنرێت.

ئیتاڵیا

زمانی ئیتالی زمانی فەرمی یاسایی و دی فاکتۆیە لە ئیتاڵیا ھەروەھا بە ھۆکاری مێژوویی و کولتووری زمانی ئیتالی بە زمانی نەتەوەیی ناودەبرێت، چونکە لە سەدەی ١٥ھەمینەوە زمانی ئیتالی بووەتە زمانێک کە لە دادگاکانی نزیکەی ھەموو دەوڵەتەکانی ئیتاڵیا و بە گشتی لە ناو ئیتاڵییە خوێندەوارەکاندا (زانا، نووسەر، شاعیر، فەیلەسوف ، ئاوازدانەران و ھونەرمەندان) بەکاردێت کە بەشدارییان کردووە لەوەی کە لە ئێستادا کولتوری ئیتاڵیایە جگە لەوەش زۆرجار زمانی ئیتاڵی زمانێکی فەرمی دەوڵەتە جیاوازەکانی ئیتالیا بووە پێش یەکگرتن، ھێواش ھێواش جێگەی لاتینی گرتەوە، تەنانەت کاتێک لەلایەن زلھێزە بیانییەکانەوە حوکمڕانی دەکرا (وەک ئیسپانییەکان لە شانشینی ناپۆلی ، یان نەمساییەکان لە شانشینی لۆمباردی-ڤێنتیا ).

کینیا

لە کاتێکدا زمانی ئینگلیزی و سەواحیلی زمانی فەرمین، بەڵام زمانی سەواحیلی وەک زمانی نەتەوەیی پێگەیەکی تایبەتی ھەیە و ھیچ کام لە زمانە گەورەکانی ووڵات وەک ( گیکویوو، لۆو، کامبا، کالێنجین.. ھتد )بەکار نایەن لە دامو دەزگا حکومییەکانی کینیادا.

لوبنان

لە لوبنان عەرەبی زمانی "نەتەوەیی فەرمیە" عەرەبی ستانداردی مۆدێرن بۆ مەبەستی فەرمی بەکاردێت، لە کاتێکدا زمانی ڕۆژانەی قسەکردن عەرەبی لوبنانییە و فەڕەنسی و ئینگلیزیش لە لوبناندا بڵاوبوونەتەوە.

لۆکسمبۆرگ

لۆکسمبۆرگ سێ زمانی فەرمی بەکاردەھێنێت: لۆکسمبۆرگی، فەرەنسی و ئەڵمانی، پێشتر زمانی لۆکسمبۆرگی ھیچ پێگەیەکی فەرمی نەبوو، بەڵام دوای پێداچوونەوە بە دەستوور یاسایەک لە ٢٤ی شوباتی ١٩٨٤ دەرچوو و زمانی لۆکسمبۆرگی کردە زمانی نیشتمانی ووڵاتەکە، جگە لەوەش ئەم یاسایە سێ زمانی لە لۆکسمبۆرگ (لۆکسمبۆرگی، فەرەنسی و ئەڵمانی)ی وەک زمانی ئیداری ناساند.

مالیزیا

زمانی مالایی زمانی نیشتمانی مالیزیایە بەپێی مادەی ١٥٢(١) ی دەستووری فیدراڵی مالیزیا.

مالدیڤ

دیڤەھی زمانی نیشتمانی ووڵاتی ماڵدیڤە بەپێی دەستووری ماڵدیڤ.

ماڵتا

زمانی ماڵتی زمانی نیشتمانی ماڵتایە ھەروەھا زمانی فەرمی دوورگەکەیە لەگەڵ زمانی ئینگلیزی، بەڵام تەنھا زمانی ماڵتی لە بەشی یەکەمی یاساکانی ماڵتادا وەک "نیشتیمانی" ناسراوە.

نامیبیا

ھەرچەندە ئینگلیزی تاکە زمانی فەرمی سەرتاسەری وڵاتە لە نامیبیا بەڵام ٢٠ زمانی نیشتمانیش بوونی ھەیە ، کە ھەریەکەیان کەم تا زۆر لەلایەن بەشێکی بەرچاوی دانیشتووانەوە قسەیان پێدەکرێت و بە میراتی کولتووری نامیبیا دادەنرێت، ھەموو زمانە نەتەوەییەکان مافی زمانێکی کەمینەیان ھەیە و تەنانەت ڕەنگە لە ھەندێک ناوچەدا وەک لینگوا فرانکا بەکاربێت، لە ناو زمانە نیشتمانییەکانی نامیبیادا ئەڵمانی، ئەفریقایی ، ئۆشیوامبۆ ، ئۆتجیھێرۆ ، پورتوگالی و ھەروەھا زمانەکانی ھیمبا ، ناما ، سان ، کاڤانگۆ و دامارا قسەیان پێ دەکرێت.

نیپاڵ

زمانی نیپاڵی زمانی فەرمییە لە حکومەتی فیدراڵی لە نیپاڵ زیاتر لە ١٢٣ زمان قسەیان پێدەکرێت، کە ھەموویان پێگەی دەستوورییان پێدراوە وەک rāṣṭrabhāṣā ( राष्ट्रभाषा )، بە فەرمی وەرگێڕدراوە بۆ 'زمانەکانی نەتەوە' (وشەی rāṣṭrabhāṣā ھەروەھا بە سادەیی بە واتای 'زمانی نەتەوەیی' دێت). ھەندێک لە زمانەکان بریتین لە: نیپاڵ باسا، تامانگ، شێرپا، ڕای، ماگار, گورونگ، مایتلی، ئاوادی، ئینگلیزی، لیمبو، بۆجپوری، ھتد.

ھۆڵەندا

زمانی ھۆڵەندی زمانی فەرمی ھۆڵەندایە و لەھەمانکاتدا لە پارێزگای فریسلان بە زمانی فریسی قسە دەکەن کە وەک دووەم زمانی فەرمی لەوێ ناسراوە.

نیوزلاند

لە کاتێکدا دانیشتوانی نیوزلاند بە زۆری بە ئینگلیزی قسە دەکەن، زمانی خەڵکی ڕەسەنی پۆلینیزیا زمانی ماورییە ، ھەردوو زمانەکە پێگەی فەرمییان لە وڵاتەکەدا ھەیە لەگەڵ زمانی ئیشارەتی نیوزلاندی کە یەکێکە لەو زمانە ئیشارەتانەی کە لە جیھاندا پێگەیەکی لەو شێوەیەی ھەیە.

نەیجیریا

جگە لە ئینگلیزی ( ئینگلیزی ستانداردی نەیجیریا )، نەیجیریا بە سێ زمانی 'زۆرینە'، یان نیشتمانی دەناسرێت کە ئەمانەن: ھەوسە و ئیگبۆ و یۆروبا کە ھەریەکەیان نزیکەی ٢٠ ملیۆن قسەکەر یان زیاتریان ھەیە.

پاکستان

لە مادەی ٢٥١(١)ی دەستووری ساڵی ١٩٧٣ی پاکستان کە بە ناوی زمانی نیشتمانییە ، دیاری دەکات: "زمانی نیشتمانی ووڵاتی پاکستان بریتییە لەئوردوو، وە ڕێکخستن دەکرێت بۆ بەکارھێنانی بۆ مەبەستی فەرمی و مەبەستی دیکە لە ماوەی پانزە ساڵدا لە ڕۆژی دەستپێکردنیەوە." ھەرچەندە زمانی ئوردوو وەک زمانێکی فەرمی ناسێنراوە بەڵام تا ئێستا ھەموو بەڵگەنامە و یاسا و فەرمانە یاساییەکان و تۆمارە فەرمییەکانی دیکەی حکومەت بە زمانی ئینگلیزی پاکستانی نووسراون وە زۆربەی فێرکارییەکانی خوێندنی باڵا بە زمانی ئینگلیزییە دەسەڵاتی زمانی نیشتمانی ڕێکخراوێکە بۆ ڕێکخستنی پەرەپێدانی زمانی ئوردوو کە لە ساڵی ١٩٧٩ەوە دامەزراوە.

فلیپین

فلیپینی زمانی نیشتمانی فلیپینە، دەستووری ئێستای ساڵی ١٩٨٧ زمانی فلیپینی، کە لەسەر بنەمای تاگالۆگ دامەزراوە لەگەڵ وەرگرتنی زاراوە لە ھەموو زمانە دانپێدانراوەکانی فلیپین وەک زمانی نیشتمانی دەستنیشان کرد ھەروەھا ھەردوو زمانی فلیپینی و ئینگلیزی وەک زمانی فەرمی بۆ مەبەستی پەیوەندیکردن و فێرکردن دەستنیشانکردووە، ھەروەھا زمانە ناوچەییەکانی وەک زمانی فەرمی یارمەتیدەر لە ناوچەکاندا دەستنیشانکرد بۆ ئەوەی وەک میدیای یارمەتیدەری فێرکردن لەوێدا بەکاربێن.

زیاتر لە ١٧٠ زمان لە فلیپین قسەیان پێدەکرێت و نزیکەی ھەموویان سەر بە ژێر گروپی فلیپینی بنەماڵەی زمانەکانی ئاستۆنیسانە، لە مانگی ئەیلولی ساڵی ٢٠١٢ لا یونیون بووە یەکەم پارێزگا لە مێژووی فلیپین کە فەرمانێکی دەرکرد کە زمانێکی ناوخۆیی ئیلۆکانۆی وەک زمانێکی فەرمی ڕاگەیاند، ئەم ھەنگاوە ئامانجی پاراستن و بوژاندنەوەی بەکارھێنانی زمانی ئیلۆکانۆیە لە کاروباری جۆراوجۆری حکومەت و مەدەنی لەناو پارێزگاکەدا.

زمانی ئیشارەتی فلیپینی وەک "زمانی ئیشارەتی نیشتمانی نابیستەکانی فلیپینی" و ھەروەھا زمانی ئیشارەتی فەرمی بۆ مامەڵەکانی حکومەتی فلیپین دەستنیشان کراوە.

پۆڵەندا

لە مادەی ٢٧ی دەستووردا ھاتووە: " زمانی پۆڵەندی دەبێت زمانی فەرمی بێ لە کۆماری پۆڵەندا".

پورتوگال

زمانی پورتوگالی تاکە زمانی فەرمیە لە پورتوگال.

ڕۆمانیا

زمانی فەرمی و نیشتمانی ڕۆمانیا بریتییە لە ڕۆمانی.

ڕووسیا

زمانی ڕووسی تاکە زمانی نیشتمانیە لە ڕووسیا و پێگەی فەرمی فیدراڵی ھەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ٢٧ زمانی دیکە لە ھەرێمە فیدڕالییەکانی ڕووسیادا بە فەرمی ڕێگەپێدراون.

سربیا

زمانی سربی (جۆرێک لە زمانی سربۆ-کرواتی ) زمانی نیشتمانی سربیایە، کە بە ڕێنووسی سیریلیک دەنووسرێت^{[ژێدەر پێویستە]} لەھەمانکاتدا ١٥ زمانی کەمینە بوونیان ھەیە.

سینگاپوور

سینگاپوور چوار زمانی فەرمی ھەیە: ئینگلیزی (جۆری ئینگلیزی سینگاپووری )، چینی (جۆری ماندارینی سینگاپووری )، مالایی و تامیلی ھەرچەندە زمانی ئینگلیزی زمانی سەرەکی بازرگانی و حکومەت و پەروەردەیە، بەڵام زمانی مالایی وەک زمانی نیشتمانی دەستنیشان کراوە ئەمەش بەھۆی ناساندنی نەتەوەی مالاییەکان (بە نزیکەیی ١٤%ی دانیشتووان) وەک گەلی ڕەسەنی سینگاپوور.

سلۆڤاکیا

زمانی سلۆڤاکی زمانی نەتەوەیی سلۆڤاکیایە.

سلۆڤینیا

زمانی سلۆڤینی زمانی نیشتمانی سلۆڤینیایەو ھەروەھا ٦ زمانی کەمینەش بوونیان ھەیە.

ئەفریقای باشوور

ئەفریقای باشوور ١١ زمانی فەرمی ھەیە، ئەوانیش ئەفریقایی ، ئینگلیزی ، ئیسیندەبێلی ، سێپێدی ، سێسۆتۆ ، سیسواتی ، سێتسوانا ، شیتسۆنگا ، تسیڤێندا ، ئیسکۆسا و ئیسزوولوو.

دەستووری ئەفریقای باشوور زیاتر بە ڕوونی پشتگیری لە پێشخستنی زمانە ڕەسەنەکانی خویی ، ناما و سان دەکات؛ زمانی ئیشارەت ؛ زمانە کۆمەڵایەتییەکان وەک ئەڵمانی، یۆنانی، گوجەراتی، ھیندی، پۆرتوگالی، تامیلی، تیلەوگوو، ئوردوو، وە زمانەکانی بەکارھێنراو بۆ مەبەستی ئایینی وەک عەرەبی, عیبری, سانسکریت.

ئیسپانیا

ئیسپانیا یەک زمانی دەستووری نیشتمانی ھەیە ئەویش ئیسپانی یان کاستیلیانە، بەڵام چوار زمانی دیکە ھەن کە لە ھەندێک ناوچەدا ھاوبەشی فەرمین لەوانە: زمانی گالیسی لە گالیسیا، باسکی لە ئیوسکادی و بەشێک لە ناڤار، زمانی کەتەلۆنی لە کەتەلۆنیا، دوورگەکانی بالیاریک و ڤالێنسیا (وەک ڤالێنسیایی ) وە ئارانی لە ڤال دی ئاران.

سریلانکا

زمانی سینھالی و تامیلی زمانی نیشتمانی ووڵاتی سریلانکان.

سویسرا

 

سویسرا چوار زمانی نیشتمانی ھەیە: ئەڵمانی ، فەرەنسی ، ئیتاڵی و ڕۆمانش ، کە ھەموویان پێگەی فەرمییان ھەیە لەسەر ئاستی نیشتمانی لەناو ئیدارەی فیدراڵی سویسرادا.

زۆرینە (٧٤٪)ی دانیشتووان بە ئەڵمانی قسە دەکەن، لەکاتێکدا زۆربەی ئەوانەی کە ماونەتەوە (٢١٪) بە زمانی فەرەنسی قسە دەکەن، کەمینەکانیش بە زمانی ئیتاڵی (٤٪) و ڕۆمانش (١٪ تاک زمانە) قسە دەکەن، زمانی ئەڵمانی لە زۆربەی وڵاتەکەدا زاڵە، لە کاتێکدا فەرەنسی زمانەکان بەشەکانی ڕۆژئاوای نزیک سنووری فەرەنسا داگیر دەکەن و ئیتاڵی زمانەکان لە باشوورەوە لە نزیک سنووری ئیتاڵیا جێگیرن، زۆربەیان لە ناو کانتۆنی تیچینۆدان، ڕۆمانش زمانەکان لە کانتۆنی گریسۆن لە باشووری ڕۆژھەڵات چڕبوونەتەوە.

تایوان

زمانێکی نیشتمانی لە تایوان لە ڕووی یاساییەوە بەم شێوەیە پێناسە دەکرێت "زمانێکی سروشتی کە لەلایەن گروپێکی خەڵکی ڕەسەنی تایوان و زمانی ئیشارەتی تایوانەوە بەکاردەھێنرێت". ئەمەش زمانەکانی فۆرمۆسان و ھاکا و ماندارین و ھۆکینی تایوانی و زاراوەی ماتسۆ دەگرێتەوە.

لە سەردەمی دەسەڵاتی ژاپۆن (١٨٩٥ تا ١٩٤٥)، "بزوتنەوەی نەتەویی زمان" (國語運動، kokugo undō) زمانی ژاپۆنی بەرەوپێش برد، دوای شکستھێنانیان لە شەڕی ناوخۆی چین لە ساڵی ١٩٤٩، ڕژێمی کوومیتانگ لە کۆماری چین پاشەکشەی کرد بۆ دوورگەی تایوان، لەوێ چینی ستانداردیان ناساند کە کەمێک لە دانیشتوانی دوورگەکە لەو کاتەدا قسەیان پێدەکرد بۆ ئەوەی ببێتە زمانی "نیشتیمانی"، بەڵام ئەمڕۆ یاسای پەرەپێدانی زمانە نیشتمانییەکان زمانەکانی ھەموو گروپەکانی خەڵکی تایوان بە زمانی نیشتمانی دەناسێت.

تونس

زمانی فەرمی دەوڵەتی تونس عەرەبی ستانداردی مۆدێرنە بەڵام زمانی دایکی دانیشتووان نییە، بۆیە زۆرجار بۆ پەیوەندی نێوان گەلی تونس بەکارناھێنرێت، لەبری ئەوە زمانی عەرەبی تونسی ئەو ڕۆڵانە دەگێڕێت و زمانی نەتەوەیی تونسییە جگە لەوەش تەنانەت بەبێ پێگەی فەرمی، فەرەنسی لەلایەن ٦٣.٦%ی دانیشتوانیشەوە ناسراوە لە شێوەی نووسین و قسەکردنیدا لە ژینگەکانی کارگێڕی و پەروەردە و بازرگانیدا بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەھێنرێت ھەروەھا کەمینە بەربەرییەکان لە باشووری ڕۆژئاوا و لە دوورگەی جربا زمانی چلھای تونسی بەکاردەھێنن.

تورکیا

زمانی تورکی بە پێی دەستووری تورکیا زمانی نەتەوەیی تورکیایە.

ئووگاندا

زمانی نیشتمانی ئووگاندا ئینگلیزییە.

ئوکراینا

زمانی ئوکراینی تاکە زمانی فەرمی ئوکراینایە.

شانشینە یەکگرتووەکان

زمانی ئینگلیزی ( ئینگلیزی بەریتانی ) زمانی فەرمی دی فاکتۆی شانشینی یەکگرتووە و تاکە زمانیڕێژەی ٩٥٪ی دانیشتوانی بەریتانیایە،کە سێ نەتەوەی ناوخۆیی لە دەرەوەی ئینگلتەرا زمانی نەتەوەیی تایبەت بە خۆیان ھەیە کە پلەی جیاوازی دانپێدانانیان ھەیە بۆیان لەگەڵ زمانی باڵادەستی ئینگلیزیدا پێکەوە بەکاردێن، ھەروەھا بەریتانیا چەندین وابەستەی تاجی و خاکی دەرەوەی ھەیە کە تا ڕادەیەک خۆبەڕێوەبەرین، بەڵام وەک دەوڵەتی سەربەخۆ دانپێدانراون، زۆرێک لەوانە زمانی ناوچەیی خۆیان ھەیە.

ئیرلەندی باکوور

لە ئیرلەندی باکووردا، ھەردوو زمانی ئیری گەیلیک و زاراوەی ئۆڵستەری سکۆتلەندی جێرمانی ڕۆژئاوا لەلایەن ڕێککەوتنی ھەینی پیرۆزەوە وەک "بەشێک لە سامانی کولتووری دوورگەی ئیرلەند" دانپێدانراون و لەلایەن فۆراس نا گەیڵگ (پەیمانگای ئیرلەندی) و Boord o Ulstèr-Scotch (دەزگای ئۆلستەر-سکۆتس) بەکاردێت.

سکۆتلەند

لە سکۆتلەندا، زمانی گادێلیی سکۆتی زمانێکی کەمینەیە و ٥٧،٣٧٥ کەس (١.١%ی دانیشتوانی سکۆتلەندی تەمەنیان لە سەرووی سێ ساڵەوەیە) قسەی پێدەکەن. یاسای زمانی گەیلیک (سکۆتلەندا) ساڵی ٢٠٠٥ پێگەیەکی فەرمی سنووردار بە زمانەکە دەبەخشێت و بۆرد نا گایدلیگ ئەرکی "دەستەبەرکردنی پێگەی زمانی گەیلیکی وەک زمانێکی فەرمی سکۆتلەندا کە فەرمانی بە ڕێزگرتنی یەکسان بۆ زمانی ئینگلیزی" داوە، زمانی سکۆتلەندی کە بەگشتی وەک زمانێکی جێرمانی ڕۆژئاوا مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت کە پەیوەندی بە ئینگلیزییەوە ھەیە بەڵام جیاوازە لە ئینگلیزی، ھیچ پێگەیەکی فەرمی نییە بەڵام وەک زمانێکی کەمینە ناسراوە و زمانی زۆرێک لە ئەدەبیاتی سکۆتلەندییە ، لەنێویاندا شیعرەکانی ڕۆبێرت بەرنز.

وێڵز

زمانی وێڵزی لە ناو وێڵزدا پێگەی فەرمی ھەیە و بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١١ ، ٥٦٢ ھەزار کەس قسەی پێدەکەن واتە ١٩%ی دانیشتووان دەستەی زمانی وێڵزی ( Bwrdd yr Iaith Gymraeg ) لە ڕووی یاساییەوە ئەرکی دڵنیابوونە لەوەی کە "لە بەڕێوەبردنی کاروباری گشتی و بەڕێوەبردنی دادپەروەریدا، پێویستە زمانەکانی ئینگلیزی و وێڵزی لەسەر بنەمای یەکسانی مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت".

وابەستەییەکانی تاج: دوورگەی مان

ئینگلیزی بە دی فاکتۆ تاکە زمانی فەرمییە، ھەرچەندە چەند وشەیەکی گەلیکی مانکس (زمانی نیشتمانی مێژوویی) ھەندێک جار لە دامەزراوە حکومییەکاندا ڕووبەڕوو دەبنەوە، بە شێوەیەکی بەرچاو بۆ مەبەستی ھێما و ڕێوڕەسمی میدیای سەرەکی فێرکردنە لە یەک قوتابخانەی سەرەتاییدا.

ناوچە ئینگلیزییەکان

کامبریا

لە ناوچەی کامبریادا کەو سەر بە بەریتانایە زمانی بنەڕەتی ئینگلیزییە و لە کۆندا لە سەدەکانی ١٣ و ١٤ دا بە زمانی کەمەریک قسەکراوە و لە ئێستاشدا لە ھەندێ ناوچەی سنوری بوونیان ماوە.

کۆرنواڵ

ئینگلزی زمانی فەرمی یاسیاییە لەم ناوچەیەدا و لە مێھوودا زمانی کۆرنشی لەلایەن دانیشتوانەکەیەوە قسەی پێدەکرا تا سەدەی بیستەم.

ویلایەتە یەکگرتووەکان

لە ئەمریکا زمانی ئینگلیزی ( ئینگلیزی ئەمریکی ) زمانی نەتەوەییە تەنھا بە مانایەکی نافەرمی، بە ژمارە و بە پەیوەندی مێژوویی و ھاوچەرخ، دەستووری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە ڕوونی ھیچ زمانێکی فەرمی ڕاناگەیەنێت، ھەرچەندە دەستوورەکە بە زمانی ئینگلیزی نووسراوە وەک ھەموو یاسا فیدراڵیەکان.

لە ساڵی ١٩٧٣ەوە گۆنگرێسی وویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ھەموو ساڵێک ھەوڵدەدات لەلایەن سیناتۆرەکانیەوە زمانی ئینگلیزی وەک زمانی فەرمی بناسێنێت، بەڵام تا ئێستا نەچۆتە بواری جێبەجێکردنەوە.

ڤێتنام

لە ووڵاتی ڤێتنام زمانی ڤێتنامی ساڵانێکی زۆر بوو زمانی نیشتمانی دی فاکتۆ بوو، بەڵام تا فەرمانی ژمارە ٥ی دەستووری ساڵی ٢٠١٣ بوو کە زمانی ڤێتنامی بە فەرمی وەک زمانی نیشتمانی وەسف کرا.