ھەرێمی کوردستانی ئێراق بریتییە لەو بەشە کوردستانەی کەدەکەوێتە نێو سنوری دەوڵەتی ئێراقەوە کەدوابەدوای جەنگی جیھانیی یەکەمەوە دروست بوو، بەپلەی یەکەم ھەرێمێکی مرۆییە سەرەڕای ئەوەی نیشتیمان یان خاکی کوردانەو زۆربەی ھەرە زۆری دانیشتوانی کوردن، بەڵام لەڕووی فرەنەتەوەیی و فرەئاینییەوە لەھەرێمەکانی دیکەی عێراق جیایە.
ئەم وتارە چەند کێشەیەکی ھەیە. تکایە یارمەتی باشترکردنی بدە یان ئەم کێشانە لەسەر پەڕەی لێدوانەکەی باس بکە. (فێربە کەی و چۆن ئەم داڕێژەیە لابەریت) (فێربە کەی و چۆن ئەم داڕێژەیە لابەریت)
|
لەتەک کورددا عەرەب و تورکمان و ئاشوریش ھەن. ئەمە لەلایەک، لەلایەکی دیکەوە لەپاڵ ئەوەی زۆربەی دانیشتیوانی ھەرێم موسڵمانن، کەچی مەسیحی و ئێزیدی تێدایە.
ھەموو لێکۆڵەرەوان لەسەر ئەوە یەک دەنگن کەبەرزاییەکانی زنجیرەچیای حەمرین سنوری باشوری کوردستان پێکدێنێت، سنوری ھەرێم لەناوقەدی ئێراقەوە لەباشووری رۆژھەڵاتی شارۆچکەی بەدرە لەپارێزگای واست دەست پێدەکات بەرەو باکوور تا پردی نەوت لەرۆژئاوای شارۆچکەی مەندەلی ھەڵدەکشێ لەتەنیشت بەرزاییەکانی حەمرین تا فەتحە دەڕوات شان بەشانی ڕووباری دیجلە سەردەکەوێ و لەباکوری شاری موسڵ بەرەو باشوری ڕۆژاوا بادەداتەوە بەئاراستەی شارۆچکەی حەزەر پاشان بەرەو ڕۆژاوا بەئاراستەی سنووری ئێراق سووریا لەباکووری شارۆچکەی بەعاج.
روبەری ھەرێم ٧٨٧٣٦ کم٢ کە دەکاتە زیاتر لە ١٨% سەرجەمی رووپێوی ئێراق، کەئەم ناوچانە دەگرێتەوە
تێکرای گەرمی مانگی کانوونی دووەم کەساردترین مانگی ساڵە لەھەرێمدا لەنێوان (٣. ١) پلەی سەدی دایە لەوێستگەی سەڵاحەدین (٩. ٩) سەدیە لە خانەقین، بەگشتی چەند بەرەو باکورو باکوری رۆژھەڵاتی ھەرێم بڕۆین پلەی گەرمی دادەبەزێت لەبەرئەوەی چەند بەرەوە باکورو باکوری رۆژھەڵات بچین زەوییەکە بەرزو بڵند دەبێت، وە لایەکانی باکووری ھەرێم دەکەونە ئەو ناوچانەی کەلە کەمەرەیی زەوییەوە دورترن کەدەبێتە ھۆی کورتی رۆژ لەنیوەی زستانی ساڵداو کەمبوونەوەی گۆشەی تیشکی ھەتاو کەوتن.
کەمی لاربوونەوەی گۆشەی کەوتنی تیشکی ھەتاو ھەروەھا رۆژ درێژی و ساماڵ و تۆپەڵی ھەوایی کیشوەری وشک کەلەھاویناندا ھەرێم دەگرێتەوە، یاریدەی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما دەدەن لەو وەرزەدا. تێکڕاکانی گەرمای مانگی تەممووز کەگەرمترین مانگی ساڵە لەھەرێمدا لە ٣٠ پلەی سەدی پترە.
جیاوازییەکی زۆر لەبڕی باران بارین لەھەرێمدا ھەیە ناوەندی بارانی ساڵانە لەھەرێمدا لەنێوان ٣٢٨ ملم دایە لەخانەقین و زیاتر لە ٧٠٢ملم لە زاخۆ و لە ڕەواندز ٩٦٩ملم و لە ئاکرێ ١٠٠٨ ملم و لە پێنجوێن ١٢٦٣ ملم، بەگشتی لەبارەی بڕی بارانی داباریو لەھەرێمدا دەتوانین بڵێین کەبارانی ھەرێم تابەرەو باکورو باکوری رۆژھەڵات بڕۆین پتر دەبێت، ئەمەش لەبەر ھۆکاری بەرزی و نزمی لەلایەک گوزەرکردنی ژمارەیەکی زۆرتر لە نەوراییەکانی کەش وھەوا بە ھەرێمدا جگە لەوەی کە جۆری نەوراییەکانیش تا بەرەو باکوور بڕۆین قوڵتر دەبن،
ئەم ھەرێمە بەشەکانی باکورو باکوری رۆژھەڵاتی ھەرێمی کوردستانی ئێراق دەگرێتەوەو سنوورەکانی باشوری لەگەڵ سنوری باشوری ناوچەی شاخاوی لەھەرێمدا دەڕۆن ئەم ھەرێمە بەزۆری رێژەی بارانەکەی جیادەکرێتەوە کەناوەندی ساڵانەی باران ٥٠٠ملم کەمتر نییە، بۆیە کشتوکاڵی زستانە لەم ھەرێمەدا ساڵانە ئەم ھەرێمە دەتوانێت بەتەواوی پشت بەباران ببەستێت.
ئەم ھەرێمە ناوچە نیمچە شاخاوییەکان دەگرێتەوە کەبەرێژە بارانی کەمە (ساڵانە لە ٥٠٠ملم) کەمترە، ئەم ھەرێمە لاوەکییە دیسان بەوە ناسراوە کەبڕی بارانی مانەو ساڵانەو وەرزانە ھەڵبەزو دابەزێکی گەورە بەخۆیەوە دەبینێت بەبەراورد کردن لەگەڵ ھەرێمی پێشوودا، بۆیە کشتوکاڵی زستانەی بەتایبەتی لەبەشەکانی باشورو باشوری رۆژئاوادا رەنگە روبەڕوی ھەڕەشەی وشکی ببێتەوە.
ئەم جۆرە ئاووھەواییە بەشەکانی باکورو باکوری رۆژھەڵاتی ھەرێم دەگرێتەوەو سنووری باشوری لەگەڵ سنوری باشوری ناوچەی شاخاوی لە ھەرێمدا دەڕوات، ئەم ھەرێمە پتر لە ٥٠ ھەزار کیلۆمەتر چوارگۆشەی داگرتووە لە ڕووی گەرمییەوە بەزستانی زۆر سارد و بە ھاوینی فێنک ناسراوە، لەڕووی دابارینەوە لەنیوەی زستانە پەرە دەستێنێ ھاوینی وشکە، ھەروەھا ئەو ھەرێمە لە ھەموو ناوچەکانی تری ئێراق بەبارانترە، تێکڕای بارانی ساڵانەی لە ٥٠٠ملم دانابەزێت تا بەرەو رۆژھەڵات و باکوورو باکووری رۆژھەڵات برۆین باران زیاتر دەبێت بۆ ماوەی چەند رۆژێک دەبێتە ھۆی پچرانی رێگای گواستنەوە لەنێوان شارە جیاجیاکاندا.
لەبەر ئەوەی زۆربەیھەریمی کوردستان شاخی بەرز یان نزمن، بۆیە پێکھاتە جیولۆجیەکانو تایبەتمەندیە بەردیەکان کاردەکەنە سەر ئەنجامەکانی دارووتان و دامالین، تا لە ئاکامدا رووە جیۆمۆرفۆلۆجی و تۆبۆکرافییەکانیش جۆراو جۆر دەکەن. واتە برۆسەی دارووتان و دامالینی ناھاوتا دەبیتە ھوکاریکی سەرەکی بۆ ئەم جۆراوجۆر بوونە. رووخسارە جیومۆرفۆلوجییەکان زمارەیەک یەکەی جیۆمۆرفولۆجی سەرەکی دەکرنە خۆ ئەمەش لەبەر رۆشنایی ریسای بۆلینکردنی کە یەکە جیۆمۆرفۆلۆجییەکان (شێوەی رووەکان) ی لەسەر بنجینەی بنەرەت بۆ پێکھاتەیی و دامالینکردو ڕووبار کرد بولینکردووە.
جۆری پێکھاتەکانی ئەم یەکەیە و ئەوانەی لەڕووی تۆبۆکرافیەوەلەکەلین، بەوینەیەکی باش لەناوجەکانی کرۆکی قۆقزی جیا و ناوجەکانی نزیک و ھاوسیی داوین زوربەی جیاکانی کوردستان دەبینرین. روخساری جیۆمۆرفۆلۆجی شیوە خاوەن بنەرەتە پێکھاتەییەکانی ڕووی زەوی بە شێوەیەکی سەرەکی بشت دەبەستی بە کوشەلاریی ئەو جینانەی تووشی نووستانەوە و باشان دامالین ھاتوون و شوینی ئەو یەکانەش لە پێکھاتەی جیۆلۆجیدا. شێوەی ڕووی زەوی خاوەن بنەرەتی پێکھاتەیی بۆ سی یەکەی لاوەکی دابەش دەکری کە ئەمانەن:-
برۆسەی دارووتان لە ناوجەکانی داوین شاخەکان و بیدەشتەکانەوە بەتایبەتی لەو ناوجانەی کە کەڤری بۆ خوسان و توانەوە –شیاوی وەک بەردی جبسیۆم و کلسی تیدایە دەبیتە ھۆی دابەزینی بارستایی رووە تۆبۆکرافییەکانیان,دەبی لە لیکدانەوەی ئەو رووانە ئەوەشمان لەبیر نەجی کەلەوانەیە ناوجەیەکی بەرفراوانیان بە ھۆیخوسان و توانەوەوە داکەون، ئەمە سەرەرای جیاوازی دامالین لەجینە کەفەرە ناجونیەکەکاندا دەبیتە ھۆی وردو خاش بوونی تاویری مەزن لەو کەڤرانە. لە ھەریمی کوردستان (٣)سێ شێوەی ڕووی زەوی جیا دەکریتەوە کە لە بنەرەتدا لە دارووتانەوە پەیدا بوون
١-شێوەی ڕووی زەوی نشیوی خاوەن نوکە تیزەکان. ٢-شێوەی ڕووی زەوی نشیوی خاوەن نوکە خرەکان، شێوەی ڕووی زەوی نشیو دەبی لەو کەڤرە فشەل و نابتەوانەی لە بەشیکی بەرفراوانی ھەریمدا بلاوبونەتەوە. ٣-یەکەکانی شێوەی ڕووی زەوییە ڕووبارکردەکان ئەم یەکانە شێوەی جیۆمۆرفۆلۆجی وا لەخۆدەکرن کە لە ئەنجامی جالاکی ڕووبارەکان پێکھاتوون و ئەم شیوانە دەکریتەوە
This article uses material from the Wikipedia Soranî / کوردی article جوگرافیای باشووری کوردستان, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). ناوەرۆک لەبەردەستە لەژێر CC BY-SA 4.0دا، مەگەر پێچەوانەی وترابێ. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Soranî / کوردی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.