Юнеска

Асноўнымі мэтамі, дэклараванымі арганізацыяй, з’яўляюцца садзейнічанне ўмацаванню міру і бяспекі за кошт пашырэння супрацоўніцтва дзяржаў і народаў у галіне адукацыі, навукі і культуры; забеспячэнне справядлівасці і захавання законнасці, усеагульнай павагі правоў і асноўных свабод чалавека, абвешчаных у Статуце Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, для ўсіх народаў, без адрознення расы, полу, мовы або рэлігіі.

ЮНЕСКА
Адміністрацыйны цэнтр	Парыж
Адрас	7, place de Fontenoy 75007 Paris
Тып арганізацыі	спецыялізаванае агенцтва ААН[d], міжнародная арганізацыя і міжнародная міжурадавая арганізацыя[d]
Афіцыйныя мовы	англійская, іспанская, французская, руская, арабская і кітайская мова
Кіраўнік	Audrey Azoulay[d]
Заснаванне
Дата заснавання	16 лістапада 1945
Колькасць членаў	193 краіна
Матчыная арганізацыя	Арганізацыя Аб’яднаных Нацый
Член у	Global Citizen Science Partnership[d]
Узнагароды	прэмія Пібадзі[d] (1958)
en.unesco.org (англ.) fr.unesco.org (фр.) es.unesco.org (ісп.) ru.unesco.org (руск.) ar.unesco.org (ар.) zh.unesco.org (кіт.)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Арганізацыя была створана 16 лістапада 1945 года, і яе штаб-кватэра размяшчаецца ў Парыжы, у Францыі. У цяперашні час у арганізацыі налічваецца 195 дзяржаў-членаў і 8 членаў-супрацоўнікаў, г.зн. тэрыторый, якія не нясуць адказнасці за знешнюю палітыку. 182 дзяржавы-ўдзельніцы маюць пастаянныя прадстаўніцтвы пры арганізацыі ў Парыжы, дзе таксама знаходзяцца чатыры пастаянныя назіральнікі і дзевяць наглядальных місій міжурадавых арганізацый. У склад арганізацыі ўваходзіць больш за 60 бюро і падраздзяленняў, размешчаных у розных частках свету.

Сярод пытанняў, якія ахоплівае дзейнасць арганізацыі: праблемы дыскрымінацыі ў галіне адукацыі і непісменнасці; вывучэнне нацыянальных культур і падрыхтоўка нацыянальных кадраў; праблемы сацыяльных навук, геалогіі, акіянаграфіі і біясферы. У цэнтры ўвагі ЮНЕСКА знаходзяцца Афрыка і гендарная роўнасць.

 

 

Асноўныя напрамкі дзейнасці прадстаўлены ў пяці праграмных сектарах: адукацыя, натуральныя навукі, сацыяльныя і гуманітарныя навукі, культура, камунікацыя і інфармацыя. Існуе таксама шэраг скразных тэм, якія закранаюць усе напрамкі дзейнасці. З 2008 года скразнымі тэмамі абвешчаныя Афрыка і гендарная роўнасць.

ЮНЕСКА лічыць адукацыю сваім прыярытэтным напрамкам дзейнасці з моманту заснавання арганізацыі. Пасля вайны арганізацыя займалася аднаўленнем разбураных школ і наладжваннем перапыненых кантактаў у сферы адукацыі ў Заходняй Еўропе. У 1950-х гадах арганізацыя стала таксама займацца абаронай правоў чалавека ў галіне адукацыі. У 1960 годзе была прынята Канвенцыя аб барацьбе з дыскрымінацыяй у галіне адукацыі. Да таго часу дзейнасць у дачыненні да краін, якія развіваюцца была бессістэмнай і ў асноўным была накіравана на паведамленне элементарных звестак з розных абласцей. Пасля таго, як у пачатку 1960-х гадоў у арганізацыю ўступілі новыя афрыканскія дзяржавы, асноўную ўвагу ЮНЕСКА стала надаваць краінам, якія развіваюцца.

У 1990 годзе Праграма развіцця ААН, ЮНЕСКА, ЮНФПА, ЮНІСЕФ і Сусветны банк правялі ў Джамт’ене, Тайланд, Сусветную канферэнцыю па адукацыі для ўсіх, на якой прынялі рашэнне «універсалізаваць сістэму пачатковай адукацыі і скараціць непісьменнасць» да 2000 года. Праект атрымаў назву «Адукацыя для ўсіх», яго аснову складаюць аднайменныя нацыянальныя праекты, ЮНЕСКА з’яўляецца каардынатарам, займаецца пошукам крыніц фінансавання і рыхтуе штогадовыя справаздачы аб працы праграмы. У 2000 годзе ў Дакары, Сенегал, праходзіў Сусветны форум па адукацыі, таксама арганізаваны па ініцыятыве рада арганізацый у сістэме ААН. На форуме была праведзена ацэнка праграмы на аснове нацыянальных справаздач, якая канстатавала, што нягледзячы на ​​некаторы прагрэс, ні адна з мэт дасягнута не была. У далейшым на форуме былі сфармуляваны асноўная стратэгія і мэты праграмы «Адукацыя для ўсіх» да 2015 года. Мэты ўключаюць наяўнасць абавязковай бясплатнай пачатковай адукацыі, роўнасць прадстаўнікоў розных палоў у пачатковай і сярэдняй школе, павышэнне якасці адукацыі, комплексныя меры па выхаванні дзяцей малодшага ўзросту, задавальненне адукацыйных патрэб моладзі і дарослых, а таксама павышэнне граматнасці дарослых. Першыя дзве мэты ўваходзяць таксама ў спіс мэт развіцця ААН.

У справаздачы, прадстаўленай ЮНЕСКА 25 лістапада 2008 года, арганізацыя асудзіла абыякавасць палітычных сістэм да праблем адукацыі і выказалася аб магчымым правале праграмы. Першая вызначаная мэта, забеспячэнне гендарнай роўнасці да 2005 года, так і не была дасягнутая. Улічваючы бягучае становішча спраў, ёсць сумненні ў дасягненні другой мэты, усеагульнай пачатковай адукацыі да 2015 года. Высновы аб немагчымасці дасягнення мэт праграмы «Адукацыя для ўсіх» пацверджаны і ў справаздачы ад 1 сакавіка 2011 года. Дадатковай праблемай, пазначанай у дакуменце, з’яўляецца ўцягнутасць школьнікаў ва ўзброеныя канфлікты. У прыватнасці, былая прэзідэнт Ірландыі і камісар ААН па правах чалавека Мэры Робінсан адзначыла, што са зменай прыроды ўзброеных канфліктаў, дзеці сталі аб’ектам наўмысных і сістэматычных нападаў.

Прыродазнаўчыя навукі

 

ЮНЕСКА з’яўляецца адзіным падраздзяленнем ААН, у якога навукі вынесены ў назву. У адпаведнасці з гэтым арганізацыя разглядае прыродазнаўчыя навукі ў кантэксце міждысцыплінарнага ўзаемадзеяння з адукацыяй і культурай. ЮНЕСКА стаяла ля вытокаў такіх міжнародных праектаў як Еўрапейскі цэнтр ядзерных даследаванняў і Міжнародны саюз аховы прыроды. У цяперашні час у сваёй дзейнасці ў навуковым кірунку ЮНЕСКА абапіраецца на высновы Сусветнай сустрэчы па ўстойліваму развіццю, якая прайшла ў 2002 годзе ў Яганэсбургу, і Сусветнай канферэнцыі па навуцы, якая прайшла ў 1999 годзе ў Будапешце.

Пытаннямі навукі займаюцца рэгіянальныя бюро ў Найробі, Джакарце, Венецыі, Каіры і Мантэвідэа, а таксама 23 офісы арганізацыі. Напрамак падтрымліваецца Інстытутам ЮНЕСКА па воднай адукацыі ў Дэлфце і Міжнародным цэнтрам тэарэтычнай фізікі імя Абдуса Салама ў Трыесце.

Сярод праграм ЮНЕСКА ў вядзенні адукацыйнага напрамку знаходзяцца Міжнародная гідралагічная праграма, Міжурадавая акіянаграфічная камісія, праграма «Чалавек і біясфера» (Сусветная сетка біясферных рэзерватаў), Міжнародная геанавуковая праграма (Сусветная сетка нацыянальных геапаркаў) і міжнародная праграма фундаментальных навук.

Сацыяльныя і гуманітарныя навукі

Місіяй ЮНЕСКА ў галіне сацыяльных і гуманітарных навук з’яўляецца прасоўванне ведаў, стандартаў і інтэлектуальнай кааперацыі, накіраваных на сацыяльныя пераўтварэнні, правы і свабоды чалавека. Акрамя асноўнай мэты, ажыццяўлення ў жыццё палажэнняў Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека, арганізацыя працуе з такімі аспектамі як роўнасць сярод прадстаўнікоў розных палоў і наяўнасць права на адукацыю. ЮНЕСКА займаецца вызначэннем наяўнай сітуацыі ў грамадстве, перспектыўнымі даследаваннямі і філасофіяй, а таксама задае вектар развіцця.

Праца арганізацыі ў гэтай галіне падзелена на чатыры секцыі: этыка (біяэтыка, навука і тэхналогіі, адукацыя ў галіне этыкі), правы чалавека (гендарная роўнасць, выкараненне беднасці, дэмакратыя, філасофія, барацьба з дыскрымінацыяй), сацыяльныя пераўтварэнні (міграцыя, урбаністычныя даследаванні, моладзь) і спорт (фізічная адукацыя і праблемы допінгу).

Сярод праграм ЮНЕСКА ў вядзенні сацыяльнага і гуманітарнага кірунку знаходзяцца праграма МОСТ (кіраванне сацыяльнымі пераўтварэннямі) і праграма па біяэтыцы.

Культура

Асновай працы ЮНЕСКА ў галіне культуры з’яўляецца садзейнічанне культурнай разнастайнасці, заснаванае на чалавечых узаемаадносінах. Гэты падыход быў пацверджаны ў 2001 годзе з прыняццем Усеагульнай дэкларацыі аб культурнай разнастайнасці. Ад аховы сусветнай культурнай і прыроднай спадчыны, якая прадстаўляе каштоўнасць для ўсяго чалавецтва, арганізацыя перайшла да абароны розных форм нематэрыяльнай культурнай спадчыны, шэдэўраў вуснай творчасці. Яшчэ адным момантам у працы ЮНЕСКА ў галіне культуры з’яўляецца захаванне культурных аб’ектаў у зоне ўзброеных канфліктаў, аснову гэтага напрамку дзейнасці складае Гаагская канвенцыя 1954 года.

Пытаннямі культуры займаюцца рэгіянальныя бюро ў Венецыі і Гаване. Сярод праграм ЮНЕСКА ў вядзенні культурнага напрамку знаходзяцца такія праграмы, як Сусветная спадчына, Нематэрыяльная культурная спадчына, Падводная культурная спадчына.

ЮНЕСКА выпрацоўвае падыходы і метады вырашэння праблем, вызначае шляхі далейшага развіцця і не займаецца аказаннем фінансавай дапамогі. У сувязі з гэтым бюджэт арганізацыі выглядае даволі сціпла. Бюджэт ЮНЕСКА засцвярджаецца кожныя два гады на Генеральнай канферэнцыі. Ён адлюстроўвае сярэднетэрміновую стратэгію арганізацыі, распрацаваную на шэсць гадоў, і размеркаванне сродкаў па асноўных напрамках дзейнасці на працягу наступных двух гадоў.

Паступленні бюджэту

 

Рэгулярны бюджэт арганізацыі складаецца з узносаў дзяржаў-членаў. Памеры ўзносаў усталёўваюцца на Генеральнай канферэнцыі па адпаведнай шкале. Шкала заснавана на аналагічнай шкале для дзяржаў-членаў ААН у той жа перыяд з улікам адрозненняў у складзе членаў, у прыватнасці ўстанаўліваюцца аналагічныя максімальныя і мінімальныя стаўкі, а таксама велічыня акруглення. У справаздачы, прадстаўленым Кангрэсу ЗША ў 2006 годзе, паказвалася, што шкала ў асноўным грунтуецца на сукупным унутраным прадукце. Пры гэтым адзначалася, што дадзеная шкала не адлюстроўвае бягучае становішча краін, у прыватнасці значны рост СУП Кітая. У справаздачы выказвалася прапанова аб выкарыстанні іншых эканамічных паказчыкаў для вызначэння шкалы, у прыватнасці, парытэт пакупніцкай здольнасці.

У ЮНЕСКА дзейнічае камбінаваная сістэма выплаты ўзносаў, уведзеная на 24-й сесіі Генеральнай канферэнцыі. Яна звязана з ваганнямі курсаў валют і ў цяперашні час дазваляе плаціць узносы ў доларах ЗША, еўра і іншых валютах. Магчымасць выплаты ўзносаў у розных валютах залежыць ад патрэб арганізацыі ў гэтых валютах для правядзення розных праграм. Разліковы курс еўра ў адносінах да долара ЗША для такіх мэт усталёўваецца ЮНЕСКА.

У лік задач сакратарыята ЮНЕСКА ўваходзіць прыцягненне пазабюджэтных сродкаў. Сродкі прыцягваюцца ў выглядзе добраахвотных ахвяраванняў дзяржаў-донараў і міжнародных арганізацый і фондаў, у тым ліку Праграмы развіцця ААН, Фонду ААН для дзейнасці ў галіне народанасельніцтва (ЮНФПА), Праграмы ААН па навакольным асяроддзі (ЮНеП), Сусветнага банка. Каіціра Мацуура ў інтэрв’ю часопісу «Міжнароднае жыццё», з’яўляючыся генеральным дырэктарам ЮНЕСКА, назваў чатыры крыніцы пазабюджэтных сродкаў: міжнародныя агенцтвы, двухбаковыя донары, грамадзянская супольнасць і прыватныя інвестары.

Акрамя штаб-кватэры арганізацыі ў Парыжы, існуе цэлы шэраг рэгіянальных, кластарных і нацыянальных офісаў арганізацыі, створаных у рамках стратэгіі дэцэнтралізацыі і дзеля забяспечання яе эфектыўнай прысутнасці ва ўсіх рэгіёнах і абласцях, а таксама дзеля сувязі з агенцтвамі ААН і іншымі арганізацыямі-партнёрамі. Адміністрацыйную падтрымку сеткі забяспечвае каардынацыйнае бюро ЮНЕСКА. Сувязь з ААН падтрымліваецца ў офісах арганізацыі ў Жэневе і Нью-Ёрку.

Рэгіянальныя, кластарныя і нацыянальныя офісы

 

Усе дзеючыя і асацыяваныя члены ЮНЕСКА арганізаваны ў пяць рэгіянальных груп: Афрыка, Ліга арабскіх дзяржаў, Азія і Ціхі акіян, Еўропа і Паўночная Амерыка, Лацінская Амерыка і краіны Карыбскага басейна. Аснову дзялення складаюць геаграфічныя фактары, аднак не толькі яны. Многія праграмы і тэматычныя напрамкі працы арганізацыі фарміруюць рэгіянальныя сеткі, накіраваныя на вырашэнне праблем, спецыфічных для рэгіёна. Дзейнасць рэгіянальных сетак узгадняецца з нацыянальнымі прадстаўніцтвамі ЮНЕСКА, рэгіянальнымі бюро і штаб-кватэрай арганізацыі.

Рэгіянальныя бюро ЮНЕСКА аказваюць спецыялізаваную падтрымку кластарным і нацыянальным офісам арганізацыі. Усяго налічваецца 10 рэгіянальных бюро арганізацыі, якія працуюць у галінах адукацыі, навукі і культуры.

Аснову структуры ЮНЕСКА складае кластарная сістэма. 27 кластарных офісаў арганізацыі працуюць са 148 краінамі-членамі і ажыццяўляюць узаемадзеянне паміж краінамі ў кластары па пытаннях, якія знаходзяцца ў кампетэнцыі ЮНЕСКА, узаемадзеянне з рознымі структурамі ААН па ажыццяўленні сумесных праектаў, а таксама ажыццяўляюць узаемадзеянне з іншымі офісамі арганізацыі па розных напрамках дзейнасці. Выключэнне з кластарнай сістэмы складаюць 27 нацыянальных офісаў, прызначаных абслугоўваць 9 самых густанаселеных краін свету, а таксама пост-канфліктныя зоны.

Штаб-кватэра

З 6 верасня 1946 года падрыхтоўчая камісія па стварэнні ЮНЕСКА, а затым і сама арганізацыя знаходзіліся ў гасцініцы «Мажэстык» у Парыжы. Будынак на авеню Клебер быў спешна адноўлены. Сакратары арганізацыі працавалі ў спальнях, а супрацоўнікі сярэдняга звяна — у ванных пакоях, выкарыстоўваючы для захоўвання дакументаў ванную.

Сучасная штаб-кватэра ЮНЕСКА была адчынена 3 лістапада 1958 года. Будынак па форме нагадвае лацінскую літару Y і ​​пабудаваны на 72 бетонных калонах. У ім размешчана бібліятэка арганізацыі. Комплекс на плошчы Фонтэнуа дапаўняе будынак, названы «акардэонам», у авальнай зале якога праходзяць пленарныя пасяджэнні Генеральнай канферэнцыі, будынак у форме куба і будынак з шасцю зялёнымі ўнутранымі падворкамі, на якія выходзяць вокны службовых кабінетаў. Архітэктарамі будынкаў сталі прадстаўнікі розных краін: Марсель Брэер (ЗША), П’ер Луіджы Нерві (Італія) і Бернар Зерфюс (Францыя).

Усе будынкі адкрыты для наведвання, у іх знаходзяцца творы Пабла Пікаса, Жана Базена, Жаана Міро, Антонія Тапіеса і многіх іншых мастакоў, якія сімвалізуюць мір.

Афіцыйныя мовы

У цяперашні час афіцыйнымі мовамі арганізацыі з’яўляюцца англійская, арабская, іспанская, кітайская, руская і французская мовы. З моманту заснавання ў 1946 годзе афіцыйнымі мовамі сакратарыята, генеральнай канферэнцыі і выканаўчай рады ЮНЕСКА былі англійская і французская. У 1950 годзе да моў генеральнай канферэнцыі дадалася іспанская, а ў 1954 годзе — руская. У тым жа 1954 годзе абедзве мовы сталі афіцыйнымі для выканаўчай рады. Асноўныя органы кіравання арганізацыяй уключылі арабскую мову ў спіс афіцыйных у 1974 годзе. Кітайская была далучана да гэтага спіса ў 1977 годзе для выканаўчай рады і ў 1980 годзе для генеральнай канферэнцыі.

ЮНЕСКА з’яўляецца правапераемнікам міжнароднага камітэта Лігі Нацый па пытаннях інтэлектуальнага супрацоўніцтва і яго выканаўчай установы — Міжнароднага інстытута інтэлектуальнага супрацоўніцтва. Міжнародны камітэт (ці камісія) па інтэлектуальным супрацоўніцтве ў складзе 12 чалавек быў створаны ў 1922 па прапанове Леона Буржуа, лаўрэата Нобелеўскай прэміі міру. Ліга Нацый лічыла пытанні культуры і адукацыі ўнутранымі справамі дзяржаў і фінансава абмяжоўвала дзейнасць камітэта. Фінансавая дапамога была атрымана ад Францыі ў 1926 годзе разам з заснаваннем у Парыжы Міжнароднага інстытута інтэлектуальнага супрацоўніцтва. Інстытут займаўся кантактамі паміж універсітэтамі, бібліятэкамі, навуковымі саюзамі, перакладам літаратурных твораў, юрыдычнымі пытаннямі інтэлектуальнай уласнасці, супрацоўніцтвам у галіне музеяў і мастацтва, сувязямі са СМІ. Перадача паўнамоцтваў, якія могуць быць выкананы ў межах плана дзейнасці ЮНЕСКА, ажыццяўлялася ў адпаведнасці з артыкулам 9 статута ЮНЕСКА і артыкулам 63 статута ААН. Акрамя таго, ЮНЕСКА былі перададзены фінансавыя актывы інстытута.

У 1942 годзе ў Вялікабрытаніі па ініцыятыве прэзідэнта Савета па адукацыі Англіі і Уэльса Рычарда А. Батлера і прэзідэнта Брытанскага савета М. Робертсана была склікана канферэнцыя міністраў адукацыі краін-саюзніц (англ.: Conference of Allied Ministers of Education). Сустрэча, на якой прысутнічалі прадстаўнікі 8 урадаў, якія знаходзіліся ў эміграцыі, праходзіла ў Лондане з 16 лістапада па 5 снежня. Асноўным пытаннем канферэнцыі было аднаўленне сістэмы адукацыі з надыходам міру. Замест аднаразовага мерапрыемства да снежня 1945 г. адбылося каля 60 сустрэч. Ідэі канферэнцыі знайшлі падтрымку ў сусветнай супольнасці.

Па заканчэнні Другой сусветнай вайны ў Лондане прайшла канферэнцыя Арганізацыі Аб’яднаных Нацый па стварэнні арганізацыі па пытаннях адукацыі і культуры (ЕКО/КОНФ) (англ.: United Nations Conference for the establishment of an educational and cultural organization (ECO/CONF)). Канферэнцыя была склікана па рэкамендацыі сустрэчы 1942 і канферэнцыі ААН па міжнароднай арганізацыі (англ.: United Nations Conference on International Organization), якая адбылася ў красавіку-чэрвені 1945 года ў Сан-Францыска. Асноўнымі задачамі арганізацыі былі ўсталяванне сапраўднай культуры міру і недапушчэнне развязвання новай сусветнай вайны, якія рэалізуюцца з дапамогай садзейнічання забеспячэнню «інтэлектуальнай і маральнай салідарнасці чалавецтва».

16 лістапада 1945 г быў падпісаны Статут ЮНЕСКА і створана падрыхтоўчая камісія. Статут быў падпісаны прадстаўнікамі 37 дзяржаў з 44, якія прысутнічалі на сустрэчы. Статут уступіў у сілу пасля таго, як быў ратыфікаваны 20 дзяржавамі. Гэта адбылося 4 лістапада 1946 года. Першая сесія генеральнай канферэнцыі ЮНЕСКА, у якой прынялі ўдзел прадстаўнікі 30 дзяржаў, прайшла ў Парыжы з 19 лістапада па 10 снежня 1946.

• Сусветная спадчына ЮНЕСКА
• Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА
• Міжнародная Рада па пытаннях помнікаў і гістарычных мясцін