Хрыстафор Калюмб

Калюмб першым з пэўна вядомых вандроўцаў перасёк Атлянтычны акіян у субтрапічнай і трапічнай паласе паўночнага паўшар’я і першым з эўрапейцаў дасягнуў Карыбскага мора. Ён паклаў пачатак дасьледаваньню Паўднёвай і Цэнтральнай Амэрыкі. Ён адкрыў усе Вялікія Антыльскія астравы — цэнтральную частку Багамаў, Малыя Антыльскія астравы, ад Дамінікі да Віргінскіх астравоў уключна, а таксама шэраг дробных астравоў у Карыбскім моры і востраў Трынідад ля берагоў Паўднёвай Амэрыкі. Калюмб за жыцьцё выправіўся ў тры падарожжы ў Новы Сьвет, падчас якіх адкрыў Малыя Антыльскія астравы ў 1493 годзе, Трынідад і паўночнае ўзьбярэжжа Паўднёвай Амэрыкі ў 1498 годзе, а таксама ўсходняе ўзьбярэжжа Цэнтральнай Амэрыкі ў 1502 годзе. Ён даваў імёны шматлікім геаграфічным аб’ектам, асабліва астравам, гэтыя імёны шырока ўжываюцца ў наш час. Напружаныя адносіны Калюмба з гішпанскай каронай і прызначанай каралямі каляніяльнай адміністрацыяй у Амэрыцы прывялі да ягонага арышту і выдаленьня з вострава Эспаньёлы ў 1500 годзе, а пазьней да зацяжных судовых справах аб разглядзе прывілеяў, якія ён і ягоныя спадчыньнікі патрабавалі ад кароны. Экспэдыцыі Калюмба распачалі пэрыяд дасьледаваньняў, заваяваньняў і калянізацыі, які доўжыўся стагодзьдзямі, цалкам ператвараючы Амэрыку. Зьмяненьні, якія адбыліся пасьля ягонага першага плаваньня, па сёньня зьмянілі аблічча Амэрыкі, а пэрыяд пражываньня людзей у Амэрыцы да ягонага прыезду называюць дакалюмбавай эпохай.

Хрыстафор Калюмб
Дата нараджэньня	не раней за 25 жніўня 1451 і не пазьней за 31 кастрычніка 1451
Месца нараджэньня	Генуя, Генуэская рэспубліка[d]
Дата сьмерці	20 траўня 1506
Месца сьмерці	Вальядалід, Кастыльскае каралеўства[d], Кастыльская карона[d]
Прычына сьмерці	сэрцавая няздатнасьць
Месца пахаваньня	Сэвільскі катэдральны сабор
Занятак	падарожнік-дасьледнік, марак, мараплавец, падарожнік, вынаходнік
Навуковая сфэра	марскі транспарт[d], marine transportation[d] і майстэрства мараходзтва[d]
Бацька	Даменіка Каломба[d]
Маці	Сузанна Фантанароса[d]
Дзеці	Фернанда Калумб[d] і Дыега Калон[d]
Подпіс
Хрыстафор Калюмб у Вікісховішчы

Спадчына Калюмба працягвае абмяркоўвацца. Ён быў шырока ўшанаваны на працягу шматлікіх стагодзьдзяў пасьля сваей сьмерці, але грамадзкія ўяўленьні зьмяніліся, калі апошнія навукоўцы надалі большае ўвагі негатыўным аспэктам ягонага жыцьця. Гэтак, Калюмб вядомы заняволеньнем карэннага насельніцтва ў імкненьні да атрыманьня золату і жорсткае падначаленьне яму народаў таіна, што прывяло амаль да поўнага іхняга выміраньня, а таксама абвінавачваньні ў тыраніі ў дачыненьні да гішпанскіх каляністаў. Тым ня менш, мноства славутасьцяў і ўстановаў Заходняга паўшар’я носяць ягонае імя, у тым ліку краіна Калюмбія.

Першаадкрывальнікам Амэрыкі Калюмба можна назваць з агаворкамі, бо яшчэ ў Сярэднія стагодзьдзі на тэрыторыі Паўночнай Амэрыкі бывалі эўрапейцы ў асобе ісьляндзкіх вікінгаў. Паколькі за межамі Скандынавіі зьвестак аб гэтых паходах не было, якраз экспэдыцыі Калюмба ўпершыню зрабілі зьвесткі аб землях на захадзе ўсеагульным здабыткам і паклалі пачатак калянізацыі Амэрыкі эўрапейцамі.

 

Раньнія гады жыцьця Калюмба невядомыя, але навукоўцы мяркуюць, што ён нарадзіўся ў Генуэскай рэспубліцы паміж 25 жніўнем і 31 кастрычнікам 1451 году. Ягоным бацькам быў Дамэніка Калёмба, ткач воўны, які працаваў у Генуі і Савоне ды валодаў сырнай крамай, на якой працаваў малады Хрыстафор. Маці будучага падарожніка клічылі Сузаннай Фантанароса. У сям’і акрамя Хрыстафора былі яшчэ тры сыны Барталямэй, Джаваньні Пелегрына і Джакама, якога часам клікалі Дыегам, а таксама дачка Б’янкінэта. Барталямэй частку свайго паўналецьця кіраваў картаграфічнай майстэрняй у Лісабоне. Мяркуецца, што роднай мовай дасьледніка быў генуэскі дыялект (лігурыйскі), аднак Калюмб, верагодна, ніколі не пісаў на ім. Ягонае імя на генуэскай мове XVI стагодзьдзя чыталася і пісалася як Крыстафа Каромба, па-італьянску — Крыстафора Калёмба, а па-гішпанску — Крыстабаль Калён.

У адным з сваіх твораў падарожнік узгадваў, што упершыню пайшоў у мора ў 14 гадоў. У 1470 годзе сям’я пераехала ў Савону, дзе Дамэніка кіраваў карчмоў. Некаторыя сучасныя аўтары сьцьвярджаюць, што дасьледнік паходзіў ня з Генуі, а гішпанскага рэгіёну Арагон або з Партугаліі. Аднак, гэтыя гіпотэзы не прымаюцца большасьцю навукоўцаў.

 

У 1473 годзе Калюмб пачаў навучаньне на камэрцыйнага агента, каб працаваць заможных генуэскіх сем’ях Сьпінолі, Сэнтурыёнэ і Дзі Нэгра. Пазьней ён зьдзейсьніў падарожжа на грэцкі востраў Хіяс у Эгейскім моры, які на той час кіраваўся Генуяй. У траўні 1476 году Калюмб быў вартаўніком у эскорце, накіраваным Генуяй дзеля перавозкі каштоўных грузаў у паўночную Эўропу. Верагодна, ён наведаў Брыстал у Ангельшчыне і Голўэй у Ірляндыі, дзе, магчыма, наведаў Калегіяльную царкву Сьвятога Мікалая. Ёсьць здагадкі, што падарожнік выправіўся ў Ісьляндыю ў 1477 годзе, але многія навукоўцы маюць сумневы наконт гэтага меркаваньня. Вядома, што ўвосень 1477 году ён адплыў на партугальскім караблі з Голўэя ў Лісабон, дзе сустрэўся з сваім братам Барталямэем, і яны працягнулі гандаль на карысьць сям’і Сэнтурыёнэ. Калюмб жыў у Лісабоне з 1477 па 1485 гады. У 1478 годзе Сэнтурыёнэ выправілі Калюмба ў падарожжа за цукрам на Мадэйру. Ён ажаніўся з Фэліпай Пэрэштрэльлю-і-Моніш, дачкой партугальскага шляхціча Барталамэў Пэрэштрэльлю, які меў лямбардзкае паходжаньне.

У 1479 ці 1480 годзе ў Калюмба нарадзіўся сын Дыега. Паміж 1482 і 1485 гадамі Калюмб гандляваў уздоўж берагоў Заходняй Афрыкі, дасягнуўшы партугальскага гандлёвага пункту Элміна на ўзьбярэжжы Гвінэі ў сучаснай Гане. Да 1484 году падарожнік вярнуўся ў Порту-Санту і выявіў, што ягоная жонка памерла. Пасьля гэтага разам з сынам Калюмб вярнуўся ў мацерыковую Партугалію.

У 1485 годзе ён зьехаў з Партугаліі ў Кастылію, дзе ў 1487 годзе завёў каханку. Ёй была 20-гадовая сіраціна на імя Бэатрыс Энрыкес дэ Арана. Цалкам верагодна, што Бэатрыс сустрэла Калюмба, калі той быў у Кордаве, месцы збору генуэскіх гандляроў і дзе часам месьціўся двор каталіцкіх манархаў. Бэатрыс, у той час яшчэ да пабраньня шлюбам, нарадзіла Калюмбу другога сына Фэрнанда ў ліпені 1488 году, названага ў гонар манарха Арагона. Калюмб абвесьціў хлопчыка сваім нашчадкам. Ён даручыў свайму старэйшаму законнаму сыну Дыега клапаціцца пра Бэатрыс і утрымліваць яе за Калюмбавы кошт па ягонай сьмерці, але Дыега нядбайна выконваў свае абавязкі.

 

Паміж 1492 і 1504 гадамі Хрыстафор Калюмб зладзіў чатыры навуковыя экспэдыцыі на загад гішпанскага караля. Падчас свайго першага падарожжа ён дасягнуў Амэрыкі, паклаўшы пачатак эўрапейскаму вывучэньню і калянізацыі кантынэнту, а таксама запачаткаваў абмен паміж мацерыкамі. Такім чынам, Калюмбава роля ў гісторыі эпохі Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў ёсьць ключавой, якая зрабіла вялікі ўнёсак гісторыі Захаду і гісторыі чалавецтва агулам.

У лісьце Калюмба пра сваё першае падарожжа, апублікаваным па першым вяртаньні ў Гішпанію, ён сьцьвярджаў, што дасягнуў Азіі. Падчас сваіх наступных падарожжаў дасьледнік адмаўляўся прызнаць той факт, што землі, якія ён наведваў і якія абвяшчаў часткай Гішпаніі, ляжаць па-за межамі Азіі, не зваажючы на ўзрослую колькасьць доказаў адваротнага. Гэтым часткова можна растлумачыць тое, чаму амэрыканскі кантынент быў названы ў гонар флярэнтыйскага дасьледніка Амэрыга Вэспуччы, які прызнаў новы кантынэнт Новым Сьветам.

Першае падарожжа

 

Увечары 3 жніўня 1492 году Калюмб на трох караблях выправіўся з Палёс-дэ-ля-Франтэры. Самым буйным зь іх была карака Санта-Марыя, якая належыла капітану Хуану дэ ля Коса, але была ў наўпроставым камандаваньні Калюмба. Двума іншымі караблямі былі меншыя каравэльлі Пінта і Ніньня, кіраваныя братамі Пінсонамі. Калюмб спачатку даплыў да Канарскіх астравоў, дзе папоўніў запасы і зрабіў неабходны рамонт, а затым выправіўся з Сан-Сэбаст’ян-дэ-ля-Гамэры 6 верасьня, накіраваўшыся цераз акіян.

7 кастрычніка экіпаж заўважыў вялізныя чароды птушак. 11 кастрычніка Калюмб зьмяніў курс флёту на захад і плыў усю ноч, мяркуючы, што суша хутка знойдзецца. А другой ночы наступнай раніцы назіральнік на Пінце, Радрыга дэ Трыяна, заўважыў зямлю. Капітан Пінты Мартын Алёнса Пінсон пераканаўся, што напраўду відаць сушу, і папярэдзіў Калюмба. Пазьней Калюмб сьцьвярджаў, што ён пабачыў сьвятло на зямлі за некалькі гадзінаў да гэтага, тым самым запатрабаваўшы для сябе пажыцьцёвую пэнсію, абяцаную Фэрдынандам і Ізабэлай таму, хто першым убачыць зямлю. Калюмб назваў гэты востраў, які сёньня ўваходзіць у склад сучасных Багамскіх астравоў, Сан-Сальвадор, што азначае «Сьвяты Збаўца». Тубыльцы называлі востраў Хуанахані. Нага эўрапейца ўпершыню зрабіла крок на астравы Карыбскага мора.

 

Калюмб называў жыхароў адкрытых ім зямель індзейцамі. Першапачаткова ён сутыкнуўся з народамі люкая, таіна і аравакаў. Зьвярнуўшы ўвагу на іхныя залатыя завушніцы, Калюмб узяў у палон некаторых аравакаў і настаяў на тым, каб яны адвялі яго да залатых радовішчаў. Калюмб не лічыў, што яму трэба будаваць умацаваны фарпост, бо лічыць тубыльцаў слабымі. Народ таіна распавялі Калюмбу, што іншае карэннае племя, карыбы, былі жорсткімі воінамі і людаедамі, якія часта рабілі набегі на таінаў, часта захопліваючы ў палон іхных жанчын, але, ёсьць меркаваньне, што такія расповяды былі скарыстаныя гішпанцамі, каб заняволіць таінаў.

Калюмб таксама дасьледаваў паўночна-ўсходняе ўзьбярэжжа Кубы, куды ён высадзіўся 28 кастрычніка. У ноч на 26 лістапада Мартын Алёнса Пінсон накіраваў Пінту на пошукі вострава Бабэк ці Банэк, які, паводле словаў мясцовых плямёнаў, быў багаты на золата. Калюмб, у сваю чаргу, працягнуў шлях да паўночнага ўзьбярэжжа Эспаньёлы, дзе высадзіўся 6 сьнежня. Там жа 25 сьнежня 1492 году Калюмб страціў Санта-Марыю, якая засталася на водмелі. Зломкі чоўна падарожнік скарыстаў як мішэню дзеля гарматнага абстрэлу, каб зрабіць уражаньне на тубыльцаў. Калюмб быў прыняты мясцовым племянем ды заклаў паселішча Ля-Навідад на тэрыторыі сучаснага Гаіці. Калюмб браў у палон тубыльцаў і працягваў дасьледаваньні. Ён працягваў плыць уздоўж паўночнага ўзьбярэжжа Эспаньёлы на адным караблі, пакуль не сустрэў Пінсона 6 студзеня. 13 студзеня 1493 году Калюмб зрабіў свой апошні прыпынак свайго падарожжа ў Амэрыцы, у затоцы Рынкон на паўночным усходзе Эспаньёлы. Там ён сустрэў тубыльцаў з племені сыгаё, якія адмовіліся гандляваць з Калюмбам на ягоных умовах і сутыкнуліся ў бойцы з гішпанцамі.

Калюмб накіраваўся ў Гішпанію на Ніньні, але шторм адлучыў яго ад Пінты і прымусіў Ніньню спыніцца на востраве Санта-Марыя на Азорскіх астравах. Палова ягонай каманды сышла на бераг, каб памаліцца ў капліцы з падзякай за тое, што яны перажылі шторм. Аднак, каманда была кінутая за краты губэрнатарам вострава, які лічыў іх піратамі. Праз два дні вязьні былі вызваленыя, і Калюмб зноў адплыў у Гішпанію. Чарговы шторм прымусіў Калюмба зайсьці ў порт Лісабону, дзе сустрэўся з каралём Партугаліі Жуанам II, які сказаў Калюмбу, што, ягонае падарожжа парушае Алкасаваскі дагавор 1479 году. Правёўшы больш за тыдзень у Партугаліі, Калюмб адплыў у Гішпанію. Вярнуўшыся ў месца адплыцьця 15 сакавіка 1493 году, ён быў сустрэты як герой і неўзабаве пасьля гэтага быў прыняты Ізабэлай і Фэрдынандам у Барсэлёне. Ліст Калюмба пра першае падарожжа, адпраўлены да гішпанскага двару, згуляў важную ролю ў распаўсюдзе навінаў пра падарожжа ва ўсёй Эўропе. Большасьць людзей спачатку лічылі, што ён напраўду дасягнуў Азіі.

Другое падарожжа

 

Калюмб пакінуў порт Кадыс 24 верасьня 1493 году. Ягоны флёт складаўся з 17 караблёў, якія перавозілі блізу 1500 чалавек і прыпасы для стварэньня сталых калёніяў у Новым Сьвеце. Сярод людзей, хто выправіўся ў падарожжа, былі сьвятары, цесьляры, муляры, сяляне і жаўнеры, якія мусілі былі стаць новымі асаднікамі. Гэта адлюстроўвала новую палітыку стварэньня ня толькі «калёніяў эксплюатацыі», але і «калёніяў расьсяленьня», зь якіх можна было б пачынаць місіі, прысьвечаныя зьвяртаньню тубыльцаў да хрысьціянства.

 

Сярод экіпажу экспэдыцыі былі лекар Альварэс Чанка, які зрабіў падрабязны ўлік падарожжа; Хуан Понсэ дэ Леон, першы губэрнатар Пуэрта-Рыка і Флорыды; Хуан дэ ля Коса, картограф, якому прыпісваюць стварэньне першай мапы сьвету, якая ўлучала Новы Сьвет; і малодшы брат Калюмба Дыега. Флёт спыніўся на Канарскіх астравах, каб дадаць прыпасаў, і адплыў зноў 7 кастрычніка, наўмысна ўзяўшы больш паўднёвы курс, чымсьці ў першым плаваньні.

3 лістапада караблі прыплылі да Наветраных астравоў. Першы востраў, зь якім падарожнікі сутыкнуліся, быў названы Калюмбам Дамінікай, але не знайшоўшы там добрай гавані, яны кінулі якар ля суседняга меншага вострава, якому далі імя Марыягалянтэ, цяпер гэтая частка Гвадэлюпы называецца Мары-Галя. Іншымі астравамі, названымі Калюмбам за час гэтага падарожжа, былі Мансэрат, Антыгуа, Сэн-Мартэн, Віргінскія астравы ды некаторыя іншыя. 22 лістапада Калюмб вярнуўся на Эспаньёлу, каб наведаць Ля-Навідад, дзе засталіся зь першага падарожжа 39 гішпанцаў. Калюмб на месцы знайшоў паселішча зруйнаваным. Як выявілася, мясцовы народ таіна быў моцна абураны нястрымнай прагай гішпанцаў да золата і жанчынаў. У выніку, Калюмб заклаў новае паселішча Ля-Ізабэла, якое месьцілася на тэрыторыі сучаснай Дамініканскай Рэспублікі.

З красавіка па жнівень 1494 году Калюмб дасьледаваў Кубу і Ямайку, а затым вярнуўся на Эспаньёлу. Да канца 1494 году праз хваробы і голад дзьве траціны гішпанскіх асаднікаў загінулі. Калюмб на новых землях укараніў працоўную сыстэму энкам’енду, працоўную сыстэму, якая палягала на запрыгоньваньні да працы заваяваных нехрысьціянаў. Калюмб караў сьмерцю гішпанскіх каляністаў за нязначныя злачынствы, практыкуючы расчленаваньне ў якасьці пакараньня. Карэннае насельніцтва пераўтваралася ў рабоў, у тым ліку запрыгоньваліся і дзеці. Тубыльцаў зьбівалі, гвалцілі і катавалі. У дадатак тысячы зь іх чынілі самагубства, каб унікнуць прыгнёту. У лютым 1495 году Калюмб схапіў каля 1500 аравакаў, некаторыя зь якіх паўсталі супраць захопнікаў. Каля 500 наймацнейшых зь іх былі адпраўлены рабамі ў Гішпанію, пры гэтым каля двухсот зь іх загінулі па дарозе ў Эўропу.

У чэрвені 1495 году гішпанская карона накіравала дадатковыя караблі і прыпасы на Эспаньёлу. У кастрычніку флярэнтыйскі гандляр Джаната Бэрардзі, які быў залучаны да забесьпячэньня флёту другога падарожжа Калюмба і калёніі на Эспаньёле, атрымаў паняволеных індзейцаў і амаль 40 тысяч маравэдзі. Ён жа мусіў зладзіць і наступныя пастаўкі Калюмбу, але раптоўна памёр у сьнежні. 10 сакавіка 1496 году, правёўшы ў Новым Сьвеце каля 30 месяцаў, Калюмбавы флёт выправіўся зь Ля-Ізабэлы. 11 чэрвеня экіпаж вярнуўся ў Кадыс.

Трэцяе падарожжа

 

У адпаведнасьці з анатацыяй Калюмбавага журналу, зробленага Барталямэ дэ Ляс-Касасам, мэтай трэцяга падарожжа была праверка існаваньня кантынэнту, які як выказаўся партугальскі кароль Жуан II, разьмешчаны на паўднёвым захадзе ад Каба-Вэрдэ.

30 траўня 1498 году Калюмб на шасьці караблях выправіўся з Санлюкар-дэ-Барамэда. Флёт спыніўся на Мадэйры і Канарскіх астравах, дзе падзяліўся на дзьве часткі, то бок тры караблі накіраваліся ў Эспаньёлу, а іншыя тры караблі, ачоленыя Калюмбам, выплылі на поўдзень да астравоў Каба-Вэрдэ, а затым на захад праз Атлянтычны акіян. Верагодна, гэтая экспэдыцыя мела на мэце хаця б часткова пацьвердзіць чуткі аб вялікім кантынэнце на поўдзень ад Карыбскага мора, гэта значыць Паўднёвай Амэрыцы.

 

31 ліпеня Калюмбава група пабачыла Трынідад, які быў самым паўднёвым з астравоў Карыбскага мора. 5 жніўня Калюмб адправіў некалькі невялікіх чоўнаў да паўднёвага берагу паўвострава Парыя ля вусьця ракі Арынока. Сёньня гэты рэгіён уваходзіць у склад Вэнэсуэлы. Гэта была першая зафіксаваная высадка эўрапейцаў на кантынэнтальную частку Паўднёвай Амэрыкі, якая, як скеміў Калюмб, мусіць быць кантынэнтам. Затым флёт накіраваўся да астравоў Чакачакарэ і Маргарыты, дасягнуўшы апошняга зь іх 14 жніўня. Паводле некаторых навукоўваў, Калюмб заўвыжаць астравы Табага і Грэнаду. 19 жніўня Калюмб вярнуўся на Эспаньёлу, дзе сярод гішпанскіх асаднікаў успыхнула паўстаньне, бо абяцанага ім багацьця бракавала. Калюмб здушыў бунты і пакараў лідэра сьмерцю. У кастрычніку 1499 году падарожнік накіраваў два караблі ў Гішпанію, просячы суд Гішпаніі прызначыць каралеўскага камісара, каб было каму кіраваць калёніяй. Да гэтага часу да суда дайшлі і абвінавачваньні Калюмба ў тыраніі і некампэтэнтнасьці. Гішпанскі сувэрэн накіраваў да калёніі Франсіска дэ Бабадыльлю, сваяка маркізы Бэатрыс дэ Бабадыльлі, заступніцы Калюмба і блізкай сяброўкі каралевы Ізабэлы. Шляхціч па прыбыцьці на Санта-Дамінга пачаў сваё расьсьледваньне. У той час Калюмб быў па-за востравам, і Бабадыльля адразу ж пачаць зьбіраць скаргі на ўсіх трох братоў Калюмбаў. Сьледчы захапіў маёмасьць Калюмба і абвесьціў сябе губэрнатарам.

 

Паводле справаздачы Бабадыльлі, якую ён накіраваў у мэтраполію, былі назьбіраныя факты здлачынстваў Калюмба. Гэтак, аднойчы Калюмб пакараў чалавека, прызнанага вінаватым у крадзяжы кукурузы, адразаўшы яму вушы і нос, а потым прадаўшы яго ў рабства. Таксама Калюмб рэгулярна выкарыстоўваў катаваньні і чыніў калецтвы за час свайго панаваньня на Эспаньёле. Паводле сьведчаньняў Калюмб павіншаваў свайго брата Барталямэя, калі той загадаў жанчыне прайсьці аголенай па вуліцах, а потым адрэзаў ёй язык, толькі за тое, што яна дрэнна выказалася на адрас адмірала і ягоных братоў. У дакумэнце таксама было згадана, як Калюмб здушыў паўстаньне мясцовых жыхароў, забіўшы шмат людзей і выставіўшы іхнія разрубленыя целы па вуліцах, каб застрашыць паўстанцаў. Калюмб катэгарычна адмаўляў усе гэтыя абвінавачваньні. Нэўтральнасьць і дакладнасьць абвінавачваньняў і расьсьледаваньня Бабадыльлі аспрэчваецца гісторыкамі, улічваючы антыітальянскія настроі сярод гішпанцаў і жаданьне Бабадыльлі заняць Калюмбаву пасаду.

У пачатку кастрычніка 1500 году Хрыстафор і Дыега Калюмбы былі арыштаваныя і выпраўленыя ў Гішпанію, дзе іх шэсьць тыдняў пратрымалі ў турме. Пасьля кароль Фэрдынанд загадаў вызваліць іх. Манархі, пасьля сустрэчы з Калюмбамі ў Гранадзе, абурыліся дзеяньнямі Бабадыльлі, адклікаўшы яго з калёніі. Калюмбам вярнулі іхную маёмасьць, а кароль пасьля доўгіх угавораў пагадзіўся прафінансаваць чацьвертае падарожжа Калюмба. Пасаду новага губэрнатара заняў Нікаляс дэ Аванда.

Чацьвертае падарожжа

 

Хрыстафор Калюмб ўсё ж такі хацеў знайсьці новы шлях ад адкрытых ім земляў у Паўднёвую Азію, да крыніцы прысмакаў. Ён быў упэўнены, што такі шлях існуе, бо ён назіраў ля берагоў Кубы моцную марскую плынь, якая ідзе на захад праз Карыбскае мора. Кароль, у рэшце рэшт, даў Калюмбу дазвол на новую экспэдыцыю.

9 траўня 1502 году Калюмб выйшаў з Кадысу з сваім флягманам Санта-Марыяй поруч з трыма іншымі караблямі. Экіпаж караблёў складаўся з 140 чалавек, куды ўваходзілі таксама ягоны брат Барталямэй як другі камандзір і сын Фэрнанда. Экспэдыцыя накіравалася ў Асылу на мараканскім узьбярэжжы, каб выратаваць партугальскіх жаўнераў, якія былі абложаныя маўрамі. Да прыбыцьця гішпанцаў аблога была зьнятая, таму падарожнік заночыў там і працягнуў шлях да Канарскіх астравоў.

 

15 чэрвеня флёт прыбыў на Мартыніку, дзе затрымаўся на некалькі дзён. З улікам таго, што набліжаўся ўраган, Калюмб працягнуў рух на захад, спадзеючыся перачакаць на Эспаньёле. 29 чэрвеня ён дасягнуў Санта-Дамінга, але яму было адмоўлена ў прытулку, бо Франсіска дэ Бабадыльля не прыслухаўся да папярэджаньня аб набліжэньні непагадзі. Замест гэтага, пакуль караблі Калюмба хаваліся ад шторму ў вусьці Рыё-Хайны, частка гішпанскага флёту з скарбамі адплыла з Санта-Дамінга. Калюмбавы караблі здолелі перажыць шторм зь нязначнымі пашкоджаньнямі, у той час як 20 з 30 караблёў губэрнатаскага флёту загінулі разам з 500 маракамі. Загінуў у тым ліку і Франсіска дэ Бабадыльля. Не зважаючы на тое, што некалькім ацалелым караблям удалося дабрацца назад у Санта-Дамінга, а крохкі карабель з асабістымі рэчамі Калюмба і ягоныя 4000 пэса золатам быў адзіным чоўнам, які дасягнуў Гішпаніі. Золата было ягонай дзесяцінай ад прыбыткаў з Эспаньёлы, гарантаванай яму каталіцкімі манархамі ў 1492 годзе.

Пасьля кароткага прыпынку на Ямайцы Калюмб адплыў у Цэнтральную Амэрыку і прыбыў да ўзьбярэжжа Гандураса 30 ліпеня. Тут Барталямэй знайшоў мясцовых купцоў і вялікае каноэ. 14 жніўня Калюмб высадзіўся на мацерыку ў месцы, дзе цяпер стаіць горад Пуэрта-Кастыльля. Ён правёў два месяцы, дасьледуючы ўзьбярэжжа Гандураса, Нікарагуа і Коста-Рыкі, шукаючы пратоку ў заходнюю частку Карыбскага мора, празь якую ён мог бы даплыць да Індыйскага акіяна. Плывучы на поўдзень уздоўж узьбярэжжа Нікарагуа, 5 кастрычніка ён знайшоў канал, які вёў у затоку Альмірантэ ў Панаме. Як толькі ягоныя караблі спыніліся ў затоцы Альмірантэ, Калюмб сустрэў людзей з народу гуаймі, якія плылі на каноэ. У студзені 1503 году ён паставіў гарнізон у вусьці ракі Бэлен. Сам Калюмб выправіўся на Эспаньёлу 16 красавіка, а 10 траўня адкрыў Кайманавы астравы, знаўшоўшы там шмат марскіх чарапахаў. Ля берагоў Кубы ягоныя караблі атрымалі пашкоджаньні ў шторм. Ня маючы мажлівасьці падарожнічаць далей, 25 чэрвеня 1503 году каманда высадзілася на Ямайцы.

Цягам шасьці месяцаў Калюмб і 230 ягоных падначаленых вымушаныя былі заставацца на Ямайцы. Дасьледнік спадзяваўся атрымаць дапамогу з Эспаньёлы, але тагачасны губэрнатар Нікаляс дэ Аванда, які ненавідзеў Калюмба, усяляк перашкаджаў спробам выратаваць яго і ягоных людзей. Тым часам Калюмб адчайна спрабаваў прымусіць тубыльцаў падтрымаць яго, здабыўшы прыхільнасьць, прадказаўшы месяцовае зацьменьне на 29 лютага 1504 году, скарыстаўшы астранамічныя мапы Абрагама Закуты. Не зважаючы на перашкоды губэрнатара, Хрыстафор Калюмб і ягоны экіпаж быў выратаваны 28 чэрвеня 1504 году і 7 лістапада вярнуўся ў Гішпанію.

 

Калюмб заўсёды сьцьвярджаў, што навяртаньне няверных было адным з чыньнікаў ягоных падарожжаў, а ў апошнія гады свайго жыцьця ён рабіўся ўсё больш рэлігійным. Верагодна, з дапамогай свайго сына Дыега і сябра картузіянскага манаха Гаспара Гарысьё, Калюмб напісаў дзьве кнігі перад сваёй сьмерцю. Першая зь іх «Кнігу прывілеяў», якая пабачыла сьвет у 1502 годзе, падрабязна апісвала і задакумэнтавала сьпіс узнагародаў ад гішпанскай кароны, якія, як лічыў Калюмб, былі атрыманы ім і ягоныя спадчыньнікі, і на якія яны мелі права. «Кніга прароцтваў» была выдадзеная ў 1505 годзе і зьмяшчала ўрыўкі зь Бібліі, каб узвысіць дасягненьні дасьледніка ў кантэксьце хрысьціянскай эсхаталёгіі.

 

У апошнія свае гады жыцьця Калюмб патрабаваў ад манархічных уладаў свай дзесяціны ад усіх багацьцяў, атрыманых з новых зямель, што было прадугледжана паводле капітуляцыі Санта-Фэ. Паколькі ён быў вызвалены ад сваіх абавязкаў губэрнатара, гішпанскія манархі лічылі гэтую дамову скасаванай, таму адхілілі ягоныя патрабаваньні. Па сьмерці першаадкрывальніка ўжо ягоныя спадчыньнікі адсудзіліся з манархіяй за частку прыбыткаў ад гандлю з Амэрыкай, а таксама за іншыя ўзнагароды. Гэта прывяло да працяглай сэрыі судовых справаў, вядомых як «Калюмбавы позвы».

Падчас моцнага шторму ў сваім першым зваротным падарожжы Калюмб, якому на той час быў 41 год, меў прыступ, як тады лічылася, падагры. У наступныя гады ён пакутаваў ад таго, што лічылася грыпам ды іншымі ліхаманкамі, крывацёкам з вачэй, часовай сьлепатой і працяглымі спохватамі падагры. Працягласьць і цяжкасьць спохватаў толькі павялічвалася, бо часам дасьледнік быў прыкаваны да ложка некалькі месяцаў запар, і завяршылася ягонай сьмерцю праз 14 гадоў. Зыходзячы з ладу жыцьця Калюмба і апісаных сымптомаў, некаторыя сучасныя камэнтатары падазраюць, што ён хварэў на рэактыўны артрыт. Аднак, ня ўсе падзяляюць такі пункт гледжаньня.

Па прыбыцьці ў Санлюкар-дэ-Барамэду з чацьвертага падарожжа і па сьмерці каралевы Ізабэлы, хворы Калюмб пасяліўся ў Сэвільлі ў красавіку 1505 году. Ён упарта працягваў зьвяртацца да караля з просьбамі абараніць ягоныя асабістыя прывілеі і прывілеі ягонай сям’і. Напачатку 1506 году Калюмб пераехаў у Сэговію, дзе на той час месьціўся каралеўскі двор. А з нагоды вясельля караля Фэрдынанда з Жэрмэнай дэ Фуа ў Вальядалідзе ў сакавіку 1506 годзе Калюмб накіраваўся і туды, настойваючы на сваіх патрабаваньнях. Там дасьледнік і памёр 20 траўня 1506 году.

• Bedini, Silvio A. The Christopher Columbus Encyclopedia. — Springer, 2016. — ISBN 978-1-349-12573-9
• Bergreen, Lawrence Columbus: The Four Voyages, 1493—1504. — Penguin Group US, 2011. — ISBN 978-1-101-54432-7
• Cook, Noble David Born to Die: Disease and New World Conquest, 1492—1650. — Cambridge: Cambridge University Press, 1998. — ISBN 978-0-521-62730-6
• Dyson, John Columbus: For Gold, God and Glory. — Madison Press Books, 1991. — ISBN 978-0-670-83725-0
• Gužauskytė, Evelina Christopher Columbus’s Naming in the 'diarios' of the Four Voyages (1492–1504): A Discourse of Negotiation. — Toronto: University of Toronto Press, 2014. — ISBN 978-1-4426-6825-6
• Morison, Samuel Eliot Admiral of the Ocean Sea: A Life of Christopher Columbus. — Boston: Little, Brown and Company, 1991. — ISBN 978-0-316-58478-4
• Murphy, Patrick J.; Coye, Ray W. Mutiny and Its Bounty: Leadership Lessons from the Age of Discovery. — New Haven: CT: Yale University Press, 2013. — ISBN 978-0-300-17028-3
• Phillips, William D. Jr.; Phillips, Carla Rahn The Worlds of Christopher Columbus. — Cambridge: Cambridge University Press, 1992. — ISBN 978-0-521-35097-6

• Людзі, якія паўплывалі на лёсы сьвету: Хрыстафор Калюмб. Polskie Radio.
• Хрыстафор Калюмб. Праект Gutenberg (анг.).
• Працы Хрыстафора Калюмбі і пра яго. Internet Archive (анг.).