Kotowate: Rodzina ssaków

Zwierzęta o uzębieniu tnąco-kruszącym, z silnie rozwiniętymi kłami i łamaczami. Mają mniejszą liczbę zębów niż inne drapieżniki; nie przekracza ona 30. Dobrze wykształcone zmysły, zwłaszcza wzroku i słuchu. Głowa zaokrąglona, ciało wydłużone, pysk krótki, najczęściej długi ogon. Kończyny przednie pięciopalczaste, z chowanymi pazurami (poza gepardem). Kończyny tylne czteropalczaste. Owłosienie miękkie, zazwyczaj równomierne (wyjątkiem jest samiec lwa), ubarwienie zmienne, często w plamy, pręgi lub cętki. Siatkówka oczu kotowatych jest niezwykle czuła dzięki warstwie guaninowej, powodującej charakterystyczne „świecenie oczu” pod wpływem światła. Niezwykle ważnym narządem jest język. Służy nie tylko do wylizywania sierści, ale przede wszystkim pozwala pobierać pokarm oraz wodę – koci język musi być na tyle zwinny, by zdążyć, mimo oddziałującej na wodę grawitacji, wciągnąć słup cieczy do pyska. W przypadku utraty języka zwierzę jest w stanie przeżyć zaledwie dwa, trzy dni.

Zamieszkują wszystkie strefy klimatyczne. Występują na wszystkich kontynentach poza Australią (nie licząc sprowadzonego kota domowego) i Antarktydą. Zależnie od gatunku prowadzą nocny lub dzienny tryb życia, wspinają się na drzewa, niektóre bardzo szybko biegają (gepard), inne polują z zasadzki. Żyją przeważnie samotnie, znacznie rzadziej w grupach rodzinnych lub niewielkich stadach. Rozmnażają się raz lub dwa razy w roku; młode przychodzą na świat ślepe.

 

Wielkie koty (Pantherinae) nie mogą mruczeć, są za to w stanie ryczeć. Wiąże się to z budową kości gnykowych u podstawy języka. U tych dużych kotów kość o nazwie epihyoideum została w toku ewolucji zastąpiona cienkim więzadłem, łączącym luźno język i krtań z podstawą czaszki. Źrenica wielkich kotów jest okrągła.

Małe koty (Felinae), jak kot domowy i inne koty z rodzaju Felis oraz większość niewielkich kotowatych, mają rozbudowane kości gnykowe i wydają pomruki, a ich źrenice są pionowe. Czasami wyróżniana jest jeszcze podrodzina gepardów (Acinonychinae) na podstawie bardzo charakterystycznych i unikatowych wśród kotowatych cech. Nowsze analizy filogenetyczne wskazują jednak, że gepard jest silnie zmodyfikowanym przedstawicielem Felinae, a jego najbliższymi krewniakami są puma płowa i jaguarundi amerykański.

Osobny artykuł: Ewolucja kotowatych.

Historia ewolucyjna kotów sięga końca eocenu. Wywodzą się prawdopodobnie z jednej z gałęzi wiwerowatych (Viverridae). Do dziś niektórzy przedstawiciele tej rodziny, jak np. żenety lub fossa, wykazują wiele cech wspólnych z kotowatymi. Może to być przykład konwergencji ewolucyjnej lub też spadek po wspólnym przodku. Pierwsze prawdziwe kotowate pojawiły się w oligocenie. Najstarszy opisany kot to pochodzący z oligocenu Proailurus lemanensis odkryty w Europie. Był to niewielki drapieżnik, prowadzący tryb życia prawdopodobnie zbliżony do dzisiejszego margaja. Wiele czasu spędzał na drzewach, gdzie zdobywał pokarm i ukrywał się przed większymi drapieżnikami. Od późniejszych kotowatych różni się wyraźnie częściowo stopochodnymi łapami tylnymi, dłuższym pyskiem i większą liczbą zębów policzkowych. Następnym kotem był Pseudaelurus, który zróżnicował się na co najmniej kilkanaście gatunków i prawdopodobnie dał początek wszystkim późniejszym gałęziom kotowatych. Pseudaelurus dał początek dwóm najważniejszym grupom kotowatych, szablastozębnym machajrodontom (Machairodontinae) oraz stożkozębnym kotom (Felinae). Wśród tych ostatnich wyodrębniła się potem jeszcze jedna gałąź – pantery (Pantherinae), do których zalicza się potocznie duże kotowate.

Badania genetyczne wykazały, że ostatni wspólny przodek żyjących dziś gatunków kotów żył około 10,8 miliona lat temu. Rodzaj ten rozprzestrzenił się z Europy na tereny Azji, Ameryki Północnej i prawdopodobnie Afryki. Podrodzina Pantherinae wyodrębniła się około 6,4 miliona lat temu, z kolei rodzaj Panthera pojawił się około 3,8 miliona lat temu. Aż 60% dzisiejszych gatunków kotowatych wyodrębniło się w ciągu ostatniego miliona lat.

Do rodziny kotowatych należą dwie żyjące współcześnie podrodziny:

• Pantherinae Pocock, 1917 – pantery
• Felinae G. Fischer, 1817 – koty

Opisano również dwie podrodziny wymarłe:

• Machairodontinae Gill, 1872 – machajrodony
• Proailurinae Zittel, 1893

Wymarłe rodzaje o niepewnej pozycji systematycznej nie należące do żadnej z podrodzin:

• Asilifelis Werdelin, 2011 – jedynym przedstawicielem był Asilifelis coteae Werdelin, 2011
• Diamantofelis Morales, Pickford, Soria & Fraile, 1998 – jedynym przedstawicielem był Diamantofelis ferox Morales, Pickford, Soria & Fraile, 1998
• Hyperailurictis Kretzoi, 1929
• Katifelis Adrian, Werdelin & Grossman, 2018 – jedynym przedstawicielem był Katifelis nightingalei Adrian, Werdelin & Grossman, 2018
• Namafelis Morales, Pickford, Fraile, Salesa & Soria, 2003 – jedynym przedstawicielem był Namafelis minor (Morales, Pickford, Soria & Fraile, 1998)
• Nimravides Kitts, 1958
• Pratifelis Hibbard, 1934 – jedynym przedstawicielem był Pratifelis martini Hibbard, 1934
• Pseudaelurus P. Gervais, 1850
• Styriofelis Kretzoi, 1930

Taksony określane jako nomen dubium i species inquirenda:

• Felis brachyryncha Pomel, 1853 (nomen dubium)
• Felis dorsalis Rafinesque, 1832 (species inquirenda)
• Felis Lamilloquensis Landesque, 1889 (species inquirenda)
• Felis lyncoides Pomel, 1853 (nomen dubium)
• Felis minuta Pomel, 1853 (nomen dubium)
• Felis nigra J.E. Gray, 1827 (species inquirenda)
• Felis propuma Ameghino, 1904 (nomen dubium)
• Leontoceryx bessarabiae Kretzoi, 1938 (species inquirenda)
• Pikermia Kretzoi, 1938 (nomen dubium)
• Pristinofelis chimborazi Spillmann, 1931 (species inquirenda)

Kladogram

Kladogram przedstawiający filogenetyczne pokrewieństwo współcześnie żyjących kotowatych:

• M. Kretzoi. Materialien zur phylogenetischen Klassifikation der Aeluroïdeen. „X^e Congrès International de Zoologie”. 10 (2), s. 1293–1355, 1929. (niem.). 
• Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Felidae. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 22 stycznia 2009]