Zęby: Złożone, twarde twory anatomiczne w jamie gębowej

Ten artykuł dotyczy anatomii. Zobacz też: herb szlachecki o tej nazwie.

dentes) – złożone, twarde narządy występujące u większości kręgowców, z wyjątkiem współczesnych ptaków, żółwi, ropuch oraz niektórych ssaków. Stanowią element układu trawienia. Znajdują się w jamie ustnej. Służą do chwytania i zabijania ofiary oraz rozdrabniania pożywienia, a ponadto u wielu gatunków zwierząt również do obrony, przenoszenia młodych, czyszczenia futra (usuwania pasożytów skórnych). Zęby są zróżnicowane pod względem budowy, kształtu, liczby oraz pełnionych funkcji. Nauka zajmująca się budową, rozwojem, fizjologią i patologią zębów to odontologia. Odontogeneza jest procesem rozwoju zębów. Zespół wszystkich zębów występujących u jednego osobnika nazywany jest uzębieniem.

Zobacz kolekcję cytatów o zębach w Wikicytatach

Zobacz hasło ząb w Wikisłowniku

Osobny artykuł: uzębienie.

Zęby ryb

 

 

 

Kręgouste mają zęby rogowe. U ryb chrzęstnoszkieletowych pochodzą od łusek plakoidalnych. Roślinożerne nie posiadają zębów. Drapieżne mają zęby na szczękach i na podniebieniu w postaci ostrych, stożkowych, o piłowatych krawędziach, pochylonych doogonowo tworów. Niekiedy połączone są z kością więzadłami. Mogą występować w postaci płaskich płytek jeśli ryba żywi się skorupiakami lub mięczakami. U karpiokształtnych występują zęby gardłowe. Jedynym rodzajem ryb, u których wykształciły się zęby jadowe jest Meiacanthus. U dwudysznych zrastają się w płyty. Polifiodontyzm występuje powszechnie.

Rogowe ząbki występujące u kijanek otaczają otwór gębowy. Służą do ścierania pokarmu roślinnego. U dorosłych zęby w postaci niewielkich, stożkowatych wyrostków przyrośnięte do kości szczękowych i międzyszczękowych oraz na podniebieniu do kości lemieszowych. Na żuchwie płazów brak zębów. Ropuchy wcale nie posiadają zębów. Polifiodontyzm występuje powszechnie.

Zęby gadów

 

 

Ostre, liczne^{[potrzebny przypis]}, stożkowate, homodontyczne, polifiodontyczne. Mogą być osadzone na wszystkie trzy sposoby: akrodontyzm, pleurodontyzm, tekodontyzm (u krokodyli). Żółwie zamiast zębów mają listwy rogowe na szczęce i żuchwie. U węży wykształciły się specyficzne zęby jadowe.

Współczesne ptaki nie mają zębów. Do rozdrabniania pokarmu służy im dziób.

Zęby ssaków

 

 

 

 

Po raz pierwszy ewolucyjnie polifiodontyzm (który wyjątkowo obserwujemy u manatów i częściowo u mamutów) zostaje zastąpiony przez difiodontyzm lub rzadziej występujący monofiodontyzm (u zębowców). Tekodontyzm jest powszechny. Zwykle występuje heterodontyzm (poza szczerbakami i waleniami). Zęby niektórych gatunków ulegają znacznym przekształceniom:

• u drapieżnych – łamacze
• u słoni – ciosy
• u narwala – pojedynczy cios (siekacz) dorastający do 2 m występuje u samców
• u dzika – szable (żuchwa) i fajki (szczęka)
• u morsa – kły znacznych rozmiarów

Niektóre ssaki nie mają zębów. Należą tu: stekowce, mrówkojady oraz fiszbinowce.

Rozmieszczenie i stosunki ilościowe zębów w uzębieniu są cechą danego taksonu. Do jej zapisu używa się tzw. wzoru zębowego.

Budowa

Histologia

Ząb ssaków zbudowany jest z kolejnych warstw tkanek:

• szkliwa
• zębiny
• miazgi – wypełniającej jamę zęba (cavum dentis)
• cementu

Mocowanie zębów w zębodole odbywa się przy udziale ozębnej korzenia i okostnej wyrostka zębodołowego.

Anatomia

Zęby ssaków zbudowane są z 3 części:

• korona zęba (corona dentis)
• szyjka zeba (cervix dentis, collum) – pokryta dziąsłem
• korzeń zęba (radix dentis) – tkwi w zębodole, często złożony z kilku pojedynczych korzeni, między którymi znajduje się rozwidlenie zwane bi- lub trifurkacją

W zoologii wyróżnia powierzchnie korony:

• powierzchnię przedsionkową (facies vestibularis)
• powierzchnię językową (facies lingualis)
• powierzchnię styczną (facies contactus)
• powierzchnię zwarcia (facies occlusalis)

Zęby ssaków dzielone są na dwie grupy ze względu na tempo wzrostu i zasięg szkliwa:

• brachydontyczne o ograniczonym procesie wzrostu i krótkokoronowe szkliwo pokrywa tylko koronę
• hypselodontyczne stale rosnące i długokoronowe; szkliwo pokrywa tylko koronę i korzeń (między zębiną i cementem)

Inny jest podział ze względu na budowę szkliwa i zasięg cementu:

• zęby szkliwofałdowe – szkliwo pofałdowane i wtopione w strukturę zęba; u roślinożernych; cement pokrywa cały ząb (nad szkliwem)
• zęby szkliwoguzkowe – u mięsożernych i wszystkożernych; cement pokrywa korzeń i szyjkę.

ze względu na ustawione względem siebie zębów łuku górnego i dolnego wyróżnia się;

• izognatyzm (równoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia
• anizognatyzm (nierównoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia nieznacznie lub wcale.

Zęby konia

Dla ogiera wzór zębowy wygląda następująco:

Rejestry na szkliwie siekaczy pozwalają ocenić wiek. Kły u klaczy nie występują (lub są szczątkowe). Ząb przedtrzonowy pierwszy przyjmuje postać zęba wilczego (dens lupinus) (mały, klinowaty, wcześnie wypada). Zęby koni maja swoje nazwy, i tak:

• Cęgi – pierwsze siekacze
• Średniaki – drugie siekacze
• Okrajki – trzecie siekacze

Wzór zębów mlecznych przedstawia się następująco:

• ${\displaystyle {\tfrac {313}{313}}}$ 

Zęby ludzkie

Dokładny opis zębów człowieka przedstawiono w odrębnym artykule.

Osobny artykuł: zęby człowieka.

• Halina Komosińska, Elżbieta Podsiadło: Ssaki kopytne : przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. ISBN 83-01-13806-8.brak strony w książce
• Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.brak strony w książce
• Kazimierz Krysiak, Krzysztof Świeżyński: Anatomia zwierząt. T. 2. Warszawa: PWN, 2008. ISBN 978-83-01-13544-7.brak strony w książce
• Marzena Popielarska-Konieczna: Słownik szkolny : biologia. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2003. ISBN 83-7389-096-3.brak strony w książce
• Helena Helena Przespolewska: Podstawy anatomii zwierząt domowych. Warszawa: Wydawnictwo "Wieś Jutra", 2009. ISBN 83-89503-67-0.brak strony w książce