အန္တာတိက: တိုက် (ပထဝဳ)
အန္တာတိက (အၚ်္ဂလိက်: Antarctica) ဂှ် ဒှ်တိုက် မနွံ ပ္ဍဲဂၠးတိ လပါ်သၟဝ်ကျာအိုတ်ရ။ ပ္ဍဲတိုက်ဏအ်ဂှ် နကဵုပထဝဳမ္ဂး မနွံကဵု ပၞိဟ်သၟဝ်ကျာ (South Pole) တုဲ ဍေဟ်နွံ ပ္ဍဲဒေသအန္တာတိက် (Antarctic region) ကရေက်ဂၠးတိသၟဝ်ကျာ၊ သီုဖအိုတ်ဂှ် နွံဒၟံင် ပ္ဍဲဗွိုင်စက်အန္တာတိက် (Antarctic Circle)၊ တုဲပၠန် မှာသၟိဒ်သၟဝ်ကျာ (ဝါ) မှာသၟိဒ်အန္တာတိက် ပူဗိုင်လဝ် တိုက်ဝွံရ။ သမၠဲတိုက်ဝွံ နွံ စတုရံကဳလဳမဳတာ 14,200,000 စတုရံ မဳkiloတာs (5,500,000 စတုရံတိုင်s)၊ တုဲ ပၞောဝ်ကဵု တိုက်သီုဖအိုတ် ဇၞော်မရနုက်ကဵု မသုန်တုဲ ပတုပ် ကုတိုက်သြသတြလဳယျာမ္ဂး တိုက်ဝွံ ဇၞော်ၜါအလန်ဒှ်ရ။ တိုက်ဝွံ ကမၠေတ်သတီုမၞိဟ် အောန်အိုတ် ပ္ဍဲမွဲစတုရံကဳလဝ်မဳတာဂှ် နွံဆ ၀.၀၀၀၀၈ ဓဝ်ရ။ တၞဳသီုဖအိုတ် ၉၈%ဂှ် ဂြောပ်လဝ် နကဵုဍာ်ကမြံင် (ice) ဗွဲသၟဟ်မ္ဂး သတီုဍာ်ကမြံင်ဂှ် နွံ ၁.၉ ကဳလဝ်၊ နွံဒၟံင် သီုဖအိုတ် သီုကဵု ပ္ဍဲကဵု ဒကုတ်တကအ်အန္တာတိက် (Antarctic Peninsula)ရ။
.svg) | |
| ဨရိယာ | 14,200,000 km² 5,500,000 sq mi |
|---|---|
| လၟိဟ်မၞိဟ် | 1,000 to 5,000 (seasonal) |
| ဂတီု လၟိဟ်မၞိဟ် | <0.01 per km² <0.01 per sq mi |
| Demonym | Antarctic |
| ဒဝ်မိန် အေန်တာနေတ် | .aq |
| ဍုင်ဇၞော်ဂမၠိုင် | Research stations
|
ပၞောဝ်ကဵု တိုက်ဂမၠိုင်မ္ဂး တိုက်အန္တာတိကဝွံ ဗွဲသၟဟ်မ္ဂး ဒှ်တိုက် ဂံက်အိုတ်၊ ကှ်အိုတ်၊ ကျာထတ်အိုတ်တုဲ သီုဒှ် လတူဗလးမုက်ၜဳ သၠုင်အိုတ်ရ။ ဒၞာဲဗွဲမဂၠိုင် ပ္ဍဲကဵုတိုက်အန္တာတိကဂှ် ဒှ် ကန္တာရပၞိဟ် (polar desert)၊ မွဲသၞာံမ္ဂး ပ္ဍဲဇိုင်င်သြင်မ္ဂး နွံဗဂူ (precipitation) ၜိုတ် 200 mm (7.9 in) တုဲ အပ္ဍဲတၞဳတအ်ဂှ် အောန်ကွေဟ်ဟ်၊ ဟွံဂွဗဂူလဝ် လလအ်သၞာံၜိုတ် ၂ မဳလဳယာန်သၞာံ၊ ဆဂး ဍာ်လတ်တ် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ် ၈၀%ဂှ် နွံဒၟံင် ပ္ဍဲကဵု တိုက်ဂှ်တုဲ ယဝ်ရ လေင်မ္ဂး အလုံလိုက်မွဲ သလုင်ကဵု သမၠုင်ၜဳၜိုတ်60 မဳတာs (200 ft)မာန်ရ။ဓါတ်ဂမ္တဴ ပ္ဍဲအန္တာတိကဂှ် စိုပ်စဵုကဵု −89.2 °C (−128.6 °F)]] (or even −94.7 °C (−135.8 °F) နကဵုမစမ် နူကဵု ဂြိုဟ်က္ၜင်ဂှ် ဂွံတီကေတ်ရ။)ဗွဲသၟဟ် နကဵုပွိုင်မွဲသၞာံမ္ဂး ဂမ္တဴနွံဒၟံင် အကြာ −63 °C (−81 °F) ရ။ ပ္ဍဲကဵု တိုက်ဂှ် မွဲမွဲသၞာံ မၞိဟ်စိုပ်အာ နကဵုကမၠောန် သွက််ဂွံ ပသုတေသန နွံ အကြာ မွဲလ္ၚီ ကဵု မသုန်လ္ၚီဒှ်ရ။ တၞံ တမ်မူလ တိုက်အန္တာတိကဂှ် မပ္တံကဵု အိက်ၚာက် (algae)၊ ဗက်တေရဳယျာ (bacteria)၊ ပတိုဟ် (fungi)၊ တၞံ၊ လှိက်၊ တိရစ္ဆာန်မ္ဂး မပ္တံကဵု မိတေ (mite)၊ ပကောတ် (nematode)၊ ပေန်ဂွေန် (penguin)၊ ဖေအ် ကေုာံ (tardigrade)။ သၞေဝ်မ္ဂး တိုန်ဇိုင်သြင်ၜဳညိညကီုရ။
အန္တာတိကဂှ် ဒှ်တိုက်ဒၞာဲ ကောန်မၞိဟ်မဂွံဆဵုကေတ် လက္ကရဴအိုတ် ပ္ဍဲကဵုဂၠးတိဝွံရ။ အတိုင်လိက်စၟတ်သမ္တီမ္ဂး ဂွံဆဵုကေတ် ကိုပ်ကၠာအိုတ်ဂှ် နူကဵုသၞာံ ၁၈၂၀ ညးဂမၠာဲ (မၞိဟ်မဂၠိုက်ဂၠာဲ) ဂကူရုရှာ မနွံယၟု Fabian Gottlieb von Bellingshausen ကေုာံ Mikhail Lazarev တအ် အဃောမတိတ်တရဴ နကဵုက္ၜင်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ဒဵုဍာ်ကမြံင်တုဲ ဂွံတီကေတ် ဒၞာဲဂှ် မနွံကဵုတိုက်မာန်ရောင် စှ်ေစိုတ်ရ။ ဆဂး ဟိုတ်နူကဵု ရာသဳဒၞာဲဂှ် မသကာတ်မြဟ်လောန်တုဲ ပ္ဍဲကဵု ၁၉ ဗွဝ်ကၠံဂှ် မၞိဟ်တအ် စိုတ်ဟွံလုပ်စရ။ ပ္ဍဲဇာန်နဝါရဳ ၁၈၄၀ ဂှ် နူကဵု ဂကောံဂမၠာဲ ရးနိဂီုပံင်ကောံအမေရိကာန် (United States Exploring Expedition) နကဵုသၟဝ်ပၠတရဴ သကိုပ်ဗိုလ် ချာလ် ဝိလ်ကေသ် (Lieut. Charles Wilkes) ပ္ဍဲအခိင်တုပ်ပ်ဂှ် နူကဵု ဂကောံဂမၠာဲ ပြင်သေတ် သၟဝ်ပၠတရဴ ယူလေသ် ဒုမောန် ဒ ယူဝိလ္လေ (Jules Dumont d'Urville) ဂွံဆဵုကေတ် အန္တာတိကရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ၜိုန်ရ ညးတအ်ဟီု ညးတအ် လုပ်ဖျေဟ်ဇိုင် ပဒတန် လ္ၚတ်လဝ် မွဲဆိုန်ခဏကီုလေဝ် ဗွဲကြဴ ဂွံတီကေတ် ဒဒှ်ရ ညးတအ် ဟွံဂွံစိုပ်လဝ် ပ္ဍဲတိုက်ဂှ် ညးတအ် နွံမ္ၚးတိုက်ဂှ် ဇမ္ၚောဲခြာၜိုတ် ၈၀၀ တိုင်ရ။ သၞာံ ၁၈၉၅ ဂှ် နကဵုဂကောံသမၠာဲ ဂကူနဝ်ဝေ အာစိုပ် ဖျေဟ်ဇိုင် ပ္ဍဲတိုက်ဂှ် ကိုပ်ကၠာအိုတ်ရ။
တိုက်အန္တာတိကဂှ် ဒှ်တိုက် မပိုင်ပြဳလဝ် နကဵုဂကောံဍုင်ဂမၠိုင် နကဵု သၞောတ်လိက်ကသုက်အန္တာတိက်(Antarctic Treaty System) မကော်ဂး သၞောဝ်ဂၠးတိ ကောန်ဒေါမိနဳယောမ် (Condominium - international law)ရ။ လိက်ကသုက်ဂှ် ထ္ပက်လဝ် စၟတ်တဲ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၅၉ ဂှ် နကဵု စှ်ၜါဍုင်တုဲ လၟုဟ်သီုဖအိုတ် ဒှ်အာ ပိစှ်ောဒစာံ ဍုင်ရ။ လိက်ကသုက်ဂှ် စဵုဒၞာလိက် ပ္ဍဲကဵုတိုက်ဂှ် ညံင်ဟွံကၠောန်ဗဒှ် ဒၞာဲမစမ်ပၞာန် ကေုာံ မၜံက်ခါဲမာင်၊ မစမ် မခတိုဟ်နျူကလေယ် ကေုာံ မကၠဟ် ဓါတ်နျူကလေယ်တအ်တုဲ နကဵု လိက်ကသုက်ဂှ် ထံက်ဂလာန် ပ္ဍဲကမၠောန်သုတေသနသိပ္ပံ၊ ကေုာံ ကမၠောန်ပၟင်ပၟဲ ဂေဟဗေဒ ပ္ဍဲကဵုဒေသဂှ်ရ။ ပ္ဍဲကဵုတိုက်ဂှ် တၠပညာသိပ္ပံ နူကဵု ဍုင်နာနာတအ် ၜိုတ် ၄၀၀၀ ဂှ် ဆက်လ္ၚတ် စမ်ၜတ်ဒၟံင် ကမၠောန်သုတေသန ပ္ဍဲကဵုတိုက်ဂှ်ရ။
နိရုတ္တိ
ယၟုမ္ဂး အန္တာတိက ဂှ် စၠောအ်အက္ခရ နူကဵု အင်္ဂလိက် Antarctica တုဲ ချူလဝ်ရ။ ယၟု ဗီုအင်္ဂလိက် Antarctica ဂှ် ကၠုင်နူ ယၟုဂရိတ် ἀνταρκτική (antarktiké), နကဵု ဣတ္ထဳလိင်မ္ဂး (ἀνταρκτικός antarktikós) မဂွံအဓိပ္ပါယ် ဒၞာဲအက်တိစ်၊ ဒၞာဲသၟဝ်ကျာ။
နိဿဲ
This article uses material from the Wikipedia မန် article အန္တာတိက, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). ပရောပရာတၚ်လညာတ်တၞဟ်ယဝ်ရဟွံမွဲတှ်ေပ္ဍဲ CC BY-SA 4.0 မဒုၚ်ကေတ်မာန်ရ။ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki မန် (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.