Արիներ

Գիտական գրականության մեջ արիացիներ եզրույթին համապատասխանում է հնդիրանցիներ, հնդիրանական ժողովուրդներ հասկացությունը։ Հնդիրանցիները Ք. ա. 2-րդից 1-ին հազարամյակների սահմագծին հնդեվրոպական լեզվաընտանիքից անջատված և դեպի հարավ ու արևելք տեղաշարժված այն ցեղերի են, որոնք Ք. ա. II-I հազ. սկզբին բնակություն են հաստատում Իրանական բարձրավանդակում ու Հյուսիսային Հնդկաստանի հարթավայրերում և որոշ ժամանակ անց լիովին փոխում տարածաշրջանի էթնոլեզվական և կրոնամշակութային պատկերը։

Ստուգաբանության փորձեր

Նախաձև a/āri̯a- բառի ծագման վերաբերյալ դեռևս 19-րդ դարից առաջարկվել են տարբեր ստուգաբանություններ, սակայն դրանցից ոչ մեկը վերջնականապես ընդունված չէ։ Ենթադրաբար այն հանգում է հնդեվր. *ar-i̯-o- ձևին, որն արտահայտված է նաև հին իռլ. aire «ազնվազարմ», «ազատ» և հին սկանդ. arjōstēR՝ «ազնավազարմներ» բառերում։

Էմիլ Բենվենիստը *ar-i̯-o- բառը թարգմանում է որպես «հյուրասիրություն ցուցաբերող» հանդեպ *ari-ների (հին հնդկ. ari «ընկեր», նաև «թշնամի», «օտար»)։

Հին հնդկերեն ari ընկեր», նաև «թշնամի», «օտար» բառը ենթադրում է, որ զուգահեռ է խեթերեն ara՝ «ընկեր» և հայերեն ari՝ «քաջ» ձևերին։ Օսվալդ Սեմերենյին այս բառի համար ենթադրում է մերձավորարևելյան աղբյուր՝ հմմտ. ուգար. 'arj` «բարեկամ», «ընկեր»։

Վլադիսլավ Իլյիչ-Սվիտիչը, հենվելով այն բանի վրա, որ բառն ինքնին հնդեվրոպական կառուցվածք ու տեսք չունի (բառասկզբյան a-, սպասված կոկորդային *He-ի փոխարեն, իրար կողքի երկու ձայնորդների առկայություն), նախահնդեվրոպական *ar-i̯-o- ձևը բխեցնում է անմիջականորեն սեմական լեզուներից (հմմտ. հին եբր. ḥōrim «ազնվականներ», «ազատներ», ḥ-r-r՝ «ազատ արձակել» արմատից)։

Հնագույն կիրառություն

«Արիա» տերմինի հնագույն վկայությունները պահպանվել են հնդիրանական ժողովուրդներից ամենահին գրավոր ավանդույթ ունեցող հնդարիացիների մոտ։

Հնդկաստանում

Վեդայական սանսկրիտ

Ռիգվեդայում ārya բառը հանդիպում է 34 հիմներում, 36 անգամ։ Այն օգտագործվում է որպես վեդայական կրոնը դավանող բոլոր արիական ցեղերի ընդհանուր էթնոնիմ և հակադրվում է ոչ արիացիներ՝ anārya, dasyu-, dasa- տեղաբնիկ թշնամիներին։

Սմրիտի

Եթե Ռիգվեդայում արիական աշխարհի արևմտյան սահմանները պարզ չեն և հնարավոր է, որ այդտեղ թվարկված որոշ ցեղեր ավելի մոտ էին իրանական ժողովուրդներին, ապա սմրիտիի (հինդուիզմի սուրբ գրքերը) կազմման շրջանում արևմտայն ժողովուրդները՝ իրանցիներն արդեն որպես հայրենակիցներ չեն դիտարկվում և նրանց արիա տերմինը չի վերագրվում։ Վերջինս շարունակվում է կիրառվել հնդկական էպիկական պատումներում՝ Ռամայանայում և Մահաբհարատայում «ազնվական», «արժանի» իմաստով և տրվում է տարբեր հերոսների՝ կախված նրանց վարք ու վարվելաձևից։

Բուդդայականության մեջ

Բուդդայական գրականության մեջ արիա բառը հանդիպում է «ազնվական», «սուրբ» իմաստներով և ավելի հաճախ, քան հինդուիստական գրականության մեջ։

Իրանական աշխարհ

Ավեստայում airya- անունը լայնորեն կիրառվում է որպես Ավեստան ստեղծած ժողովրդի ինքնանվանում։ Հանդիպում է մի շարք արտահայտություններում, ինչպիսիք են՝ airyō.šayanəm - «արիացիների բնակության վայր», airyō.xšuθa- լեռան անվանում արևելյան Իրանում «արիացիների գոհունակություն», airyanəm x˘arənō - «արիացիների փառք, հարստություն», ինչպես նաև լեգենդար airyanəm vaējō (զրադաշտական պահլավերենով՝ ērān-vēž, սողդ.՝ 'ry'n wyžn (*aryān vēžan), թուրֆ. պարթ. (///n wyžn,) - «արիացիների տարածք, արիական աշխարհ»՝ ըստ իրանական ավանդույթի Ահուրամազդայի կողմից ստեղծված առաջին վայրը։

Հին պարսկերեն արձանագրություններում ariya- էթնոնիմն օգտագործվում է 3 ենթատեքստով.

• Արիական լեզու՝ Դարեհ I-ի Բեհիսթունյան արձանագրության լեզուն,
• ariya, ariya-čiça («արիական տոհմից, սերմից»)՝ Դարեհի ծագումը նշելիս (Նախշ-է Ռոստամում),
• Ահուրամազդան որպես արիացիների աստված Բեհիսթունյան արձանագրության էլամերեն տարբերակում։

Հին հույներին ևս հայտնի էր իրանական ցեղերի ընդհանուր անվանումը. հին հունական աղբյուրներում հանդիպում է ἄριοι ձևը՝ որպես մարերի անվանում (Հերոդոտոս), Αρειανοί՝ ժողովուրդ, որին պատկանում էր Զրադաշտը, ἡ 'Αρειανή՝ Արիանա (Ստրաբոն), որն ընդգրկում է Մարաստանի և Պարսկաստանի մի մասը, ինչպես նաև բակտրիացիներին ու սողդերին հյուսիսում, քանի որ նրանք խոսում էին գրեթե նույն լեզվով՝ չնչին տարբերություններով։

Միջինիրանյան դարաշրջան

Սասանյաններն այս տերմինին հաղորդում են քաղաքական նշանակություն՝ ներմուծելով «Իրանական կայսրություն» հասկացությունը՝ պարթ. aryānšahr (ʾryʾnḥštr), միջ. պրսկ. ērānšahr (ʾylʾnštr) < հին պրսկ. *aryānām xšaθra՝ «Արիացիների թագավորություն»։ Արքաներն իրենց անվանում են šāhān-šāh Ērān ud Anērān (MLKʾn MLKʾ ʾyrʾn W ʾnyrʾn) (հին հունարեն՝ βασιλεύς βασιλέων ἀριανων)` «Իրանի և ոչ Իրանի արքաներ»։

Հայկական աղբյուրներ

Հայ պատմագիրները «արիք» են համարել բացառապես պարսիկներին։ Հին հայկական աղբյուրներում գործածվում է «Արիք և Անարիք» տերմինը, որոնք համապատասխանում են պահլավերեն «Երան և Աներան» արտահայտությանը (Եղիշեն օգտագործում է «Երան և Աներան» ձևը)։ Հ․ Հյուբշման կարծիքով՝ «Արիք և Անարիք» տերմինը հայերեն է փոխառվել դեռևս պարթևական ժամանակաշրջանում։