Բնություն

Շաքիի ջրվեժ, Հայաստան

Բաշալ լիճը շվեյցարական Ալպերում

Գալունգունգ հրաբխի ժայթքման ժամանակ բռնկված կայծակը (Արևմտյան Ճավա)

Կյանքը խորունկ օվկիանոսում

Բնությունը մշտապես շարժվում է և զարգանում, ընդգրկում անօրգանական և օրգանական աշխարհները։ Անօրգանական աշխարհին են պատկանում տիեզերական մարմինները, ջուրը, հողը, օդը, ապարները, օգտակար հանածոները։ Բուսական և կենդանական օրգանիզմների ողջ բազմազանությունը կազմում է օրգանական աշխարհը։ Զարգացման ընթացքում անօրգանական բնությունը օրինաչափորեն առաջ է բերում օրգանական բնություն (կենսոլորտ)՝ մարդու կենսագործունեության համար բոլոր անհրաժեշտ պայմաններով։ Հասարակական կյանքը, արտադրությունը, մարդը և նրա բանականությունը գոյատևում են բնական նյութերի հենքի վրա, գործում բնական օրինաչափություններին համապատասխան։ Բնության ներդաշնակությունն ու հավասարակշռությունը պայմանավորված են բազմազան փոխադարձ կապերով, և 1 օղակի խախտումը կարող է կտրել երևույթների ամբողջ շղթան։ Ուստի բնության հետ հարաբերություններում անհրաժեշտ է ճանաչել ու ճիշտ կիրառել նրա օրինաչափությունները, տիրապետել բնության հետ ներդաշնակ ապրելու արվեստին, չխախտել բնական շարժընթացների հավասարակշռությունը, այլապես փոխազդեցությունը կարող է վերածվել հակասության։ Նեղ իմաստով՝ բնությունը մարդուն անմիջապես շրջապատող և նրա գոյությունն ապահովող բնական տարրերի ու պայմանների ամբողջությունն է։

Այս առումով այն համընկնում է բնական միջավայր հասկացության հետ, որն ներառում է միջավայրի անկենդան և կենդանի բնության օբյեկտները։

«Բնություն» բառը ծագել է հուն․՝ natura բառից (հիմնական հատկություններ, ներքին մղում) և հնագույն ժամանակներում բառացի նշանակել է։ Natura բառը հուն․՝ physis (φύσις) բառի լատիներեն թարգմանությունն է, որը կապված է բույսերի, կենդանիների և աշխարհի այլ մասերի ինքնուրույն, սեփական կամքով զարգանալու հատկության հետ։

Բառի սկզբնական իմաստներից մեկը ներառել է ամբողջական բնության և ֆիզիկական տիեզերքի գաղափարները, որը օգտագործվել է նախասոկրատյան փիլիսոփաների կողմից և եղել «φύσις» բառի նշանակություններից միայն մեկը։ Այս նշանակությունը, սակայն, վերջին մի քանի դարերի ընթացքում նորագույն գիտական մեթոդների կիրառման հետևանքով գերիշխող դիրք է գրավել։ Ի թիվս բառի այժմյան տարբեր գործածությունների, բնություն ասելով հաճախ հասկացվում է երկրաբանություն կամ վայրի բնություն։ Բնություն են անվանում կենդանի բույսերի և կենդանիների ամբողջությունը, ինչպես նաև, որոշ դեպքերում, ոչ կենդանի երևույթներն ու գործընթացները, ինչպես, օրինակ, եղանակը կամ երկրաբանությունը։ Հաճախ գործածվում են նաև բնական միջավայր կամ վայրի կյանք հասկացությունները՝ վայրի կենդանիները, ժայռերը, անտառը և ընդհանրապես այն ամենը, ինչը չի ենթարկվում մարդու ուղղակի ազդեցությանը, կամ ինչը պահպանվում է անկախ մարդու ազդեցությունից։ Օրինակ, արդյունաբերական ապրանքը կամ մարդու միջամտությամբ ստեղծվածը սովորաբար բնության մաս չեն համարվում։ Այս առավել ավանդական մոտեցումը բնական իրերին, որին դեռ կարելի է հանդիպել այսօր, տարանջատում է բնականն ու արհեստականը և արհեստական ասելով հասկանում են այն, ինչը ստեղծվում է մարդկային բանականության կամ մտքի շնորհիվ։ Բովանդակությունից կախված բնական տերմինի հականիշն է անբնականը կամ գերբնականը։

 

Երկիր մոլորակը կամ Երկիրը, ըստ երևույթին, միակ մոլորակն է, որտեղ գոյություն ունի կյանք, և որի բնական հատկությունների ուսումնասիրությունն ընկած է գիտական հետազոտությունների բազում բնագավառների հիմքում։ Արեգակնային համակարգում այն թվով երրորդ մոլորակն է ըստ Արևից ունեցած հեռավորության, ամենամեծ ցամաքային մոլորակը և հինգերորդն ըստ մեծության։ Երկրի ամենահայտնի կլիմայական հատկանիշները նրա երկու մեծ բևեռային շրջաններն են, երկու համեմատաբար նեղ բարեխառն գոտիները և լայն հասարակածային, արևադարձային և մերձարևադարձային գոտիները։ Տեղումների քանակը փոփոխվում է կախված տեղանքից՝ սկսած տարեկան մի քանի մետրից մինչև ավելի քիչ քան մեկ միլիմետրը։ Երկրի մակերևույթի 71 տոկոսը ծածկված է աղի օվկիանոսներով։ Մնացած մասը բաղկացած է մայրցամաքներից, կղզիներից, որոնցից ամենաշատ բնակեցվածը գտնվում է Հյուսիսային կիսագնդում։

Երկիրն անցել է աշխարհագրական և կենսաբանական տարբեր գործընթացների միջով, որոնք հետք են թողել ներկայիս տեսքի վրա։ Արտաքին մակերևույթը բաղկացած է մի քանի աստիճանաբար տեղաշարժվող տեկտոնական սալերից։ Ներքին հատվածը ակտիվ է՝ ճկուն թիկնոցի հաստ շերտով և երկաթով լցված կենտրոնով, որն առաջացնում է մագնիսական դաշտը։

Մթնոլորտային պայմանները նշանակալից կերպով փոխվել են սկզբնական վիճակից. սա պայմանավորված է եղել կյանքի ձևերի առաջացմամբ, որը ստեղծել է մակերևութային պայմանները կարգավորող էկոլոգիական հավասարակշռություն։ Բացի կլիմայական գոտիների՝ աշխարհագրական լայնությունից կախված բազմազանությունից և այլ աշխարհագրական գործոններից, երկարատև միջին գլոբալ կլիման գրեթե նույնն է սառցե ժամանակաշրջանների միջև, իսկ միջին ջերմաստիճանից մեկ կամ երկու աստիճանով շեղումները պատմական կարևորագույն ազդեցություն են ունեցել էկոլոգիական հավասարակշռության և Երկրի ներկայիս աշխարհագրության վրա։

Երկրաբանություն

 

 

Երկրաբանությունը գիտություն է Երկիր մոլորակը կազմող պինդ և հեղուկ տարրերի մասին։ Երկրաբանության ուսումնասիրության ոլորտը ներառում է Երկիրը կազմող տարրերի կազմի, կառուցվածքի, ֆիզիկական հատկությունների, դինամիկայի, պատմության և այն գործընթացների մասին ուսումնասիրությունները, որոնց միջոցով դրանք ձևավորվել, տեղաշարժվել և փոփոխվել են։ Ոլորտը խոշոր գիտական ճյուղ է։ Այն նաև կարևոր է հանքային և ածխաջրածնային նյութերի արդյունահանման և երկրատեխնիկական ճարտարագիտության ոլորտների համար։ Երկրաբանությունը տեղեկություններ է տրամադրում բնական աղետների և դրանց մեղմացման, նախկին կլիմայական պայմանների և շրջակա միջավայրի մասին։

Երկրաբանական էվոլյուցիա

Երկրաբանական էվոլյուցիան ուսումնասիրում է ժամանակի ընթացքում զանազան երկրաբանական գործընթացներով անցնող և փոփոխությունների ենթարկվող բնության տարրերը, ինչպես, օրինակ, ապարների կուտակումը, ձևի ու դիրքի փոփոխությունը։ Ապարների ձևի և դիրքի փոփոխություն է տեղի ունենում, երբ ողողատները բարձրանում են երկրի մակերևույթ, ձևավորում նստվածքային ապարներ, կամ երբ հրաբխային նյութերը՝ լավան և հրաբխային մոխիրը հոսում են և ծածկում երկրի մակերևույթը։ Հրաբխային նետվածքները, ինչպես օրինակ, բատոլիտը, լակոլիթը, դայքը և սիլը դուրս են ժայթքում մակերես և սառչելով՝ բյուրեղանում։ Ապարների սկզբնական կազմավորումից հետո դրանք կարող են դեֆորմացվել կամ մետամորֆացվել։ Դեֆորմացիան սովորաբար կատարվում է հորիզոնական շարժման կամ խզումային խախտումների հետևանքով։ Այս կառուցվածքային գործընթացները սերտորեն կապված են տեկտոնական սալերի կոնվերգենտ, դիվերգենտ և տրանսֆորմալ շարժերի հետ։

Պատմական ակնարկ

 

Մոտավոր հաշվարկով երկիրն առաջացել է 4.54 միլիարդ տարի առաջ՝ արեգակնային համակարգի կազմավորման ժամանակ՝ արեգակի և մնացած մոլորակների հետ մեկտեղ։ Լուսինը կազմավորվել է դրանից մոտ 20 միլիոն տարի անց։ Երկրի արտաքին շերտը, որ սկզբնապես փափուկ էր, սառչելով վերածվում է կարծր երկրակեղևի։ Արտանետվող գազերն ու հրաբխային ակտիվությունը առաջացնում է նախնադարյան մթնոլորտը։ Ջրային գոլորշու խտացումից, որը մեծ մասամբ կամ ամբողջությամբ ստացվել էր գիսաստղերի սառույցից, առաջացան օվկիանոսներն ու ջրային մյուս կուտակումները։ Ենթադրվում է, որ մոտավորապես 4 միլիարդ տարի առաջ էներգիայով մեծապես հագեցած քիմիական տարրերը առաջացրեցին ինքնակարգավորվող մոլեկուլ։

 

Մայրցամաքները կազմավորվեցին, ապա անջատվելով, վերակազմավորվեցին որպես երկրի մակերևույթ ավելի քան հարյուր միլիոնավոր տարիներ առաջ և միանալով ստեղծեցին գերհսկա մայրցամաք։ Մոտավորապես 750 միլիոն տարի առաջ մեզ հայտնի ամենավաղ Ռոդինիա գերհսկա մայրցամաքը սկսեց քայքայվել։ Ավելի ուշ մայրցամաքները միավորվելով կազմավորում են Պանոտիան, որը քայքայվում է 540 միլիոն տարի առաջ և վերջապես առաջանում է Պանգեան, որն էլ քայքայվում է մոտ 180 միլիոն տարի առաջ։ Նեոպրոտերոզոյան դարաշրջանում սառեցման ջերմաստիճանները երկրի մեծ մասը պատում են սառցադաշտերով և սառցե վահաններով։ Այս վարկածը ընդունված է կոչել «երկիր-ձնագունդ» և հետաքրքիր է այնքանով, որ այն նախորդում է Կամբրիյան պայթյունին, որի արդյունքում՝ 530-540 միլիոն տարի առաջ, երկրի երեսին սկսեցին տարածվել բազմաբջիջ կյանքի ձևերը։ Կամբրիյան պայթյունից սկսած եղել են հինգ հստակ զանազանելի զանգվածային տարանջատումներ։ Վերջին մեծ տարանջատումը տեղի է ունեցել 66 միլիոն տարի առաջ, երբ, հավանաբար երկնաքարի բախման հետևանքով վերացան դինոզավրերը, բայց մանր կենդանիները՝ կաթնասունները, կենդանի մնացին։ Վերջին 66 միլիոն տարիների ընթացքում կաթնասունների կյանքը դարձավ ավելի բազմազան։ Մի քանի միլիոն տարի առաջ աֆրիկյան մարդանման կապիկների մի տեսակ ձեռք բերեց ուղիղ կանգնելու ընդունակություն։ Մարդկային կյանքի առաջացումը, գյուղատնտեսության և քաղաքակրթության հետագա զարգացումը հանգեցրին նրան, որ մարդը, ավելի կտրուկ, քան այլ նախկին կենսաձև, ազդի թե՛ երկրի և թե՛ այլ օրգանիզմների կենսագործունեության, ինչպես նաև գլոբալ կլիմայի վրա։ Համեմատության համար՝ մեծ թթվածնային իրադարձության համար, երբ Սիդերյան ժամանակաշրջանում ջրիմուռների տարածման շնորհիվ երկրի երեսին առաջացավ Օ²-ը, պահանջվել է մոտ 300 միլիոն տարի։ Ներկա դարաշրջանը դասակարգվում է որպես Հոլոցենի մի մաս, երբևէ կատարված ամենաարագ «վերացման» գործընթացը։ Որոշ գիտնականներ, ինչպես օրինակ, Հարվարդի համալսարանից էդուարդ Ուիլսոնը, կանխատեսում են, որ հետագա 100 տարվա ընթացքում կենսոլորտի վրա մարդու ազդեցության հետևանքով երկրի երեսից կանհետանան բոլոր տեսակների կեսը։ Նման ընթացիկ ոչնչացման սպառնալիքը դեռ ուսումնասիրվում, վիճարկվում և հաշվարկվում է կենսաբանների կողմից։

 

Երկրի մթնոլորտը բնական էկոհամակարգի պահպանման կարևորագույն գործոնն է։ Երկիրը պարուրող գազերի բարակ շերտը չի ցրվում ձգողականության ուժի շնորհիվ։ Օդը մեծ մասամբ բաղկացած է ազոտից, թթվածնից, ջրային գոլորշուց, ավելի փոքր քանակությամբ ածխածնի երկօքսիդից, արգոնից և այլն։ Բարձրանալուն զուգընթաց մթնոլորտային ճնշումն աստիճանաբար մեծանում է։ Օզոնի շերտը կարևոր դեր է կատարում ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների քանակը նվազեցնելու գործում։ Քանի որ ԴՆԹ-ն հեշտությամբ վնասվում է ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների լույսից, օզոնը ծառայում է երկրի վրա կյանքի պահպանմանը։ Մթնոլորտը նաև պահպանում է ցերեկային ջերմությունը գիշերվա ընթացքում, այդպիսով նվազեցնելով օրվա ջերմաստիճանի խիստ տատանումները։ Ցերեկային եղանակը ձևավորվում է գրեթե բացառապես մթնոլորտի ստորին շերտերում և ջերմության վերափոխման համար ծառայում է որպես կոնվեկտիվ համակարգ։ Կլիմայի ձևավորման համար մեկ ուրիշ կարևոր գործոն էլ օվկիանոսային հոսանքներն են, մասնավորապես ստորջրյա թերմոհալինային շրջանառությունը, որի շնորհիվ ջերմային էներգիան հասարակածային շրջաններից հասնում է բևեռային շրջաններ։ Այս հոսանքներն օգնում են մեղմացնել բարեխառն զոնաների ձմեռային և ամառային ջերմաստիճանների տարբերությունը։ Բացի դրանից, առանց օվկիանոսային հոսանքների և մթնոլորտի կողմից ջերմային էներգիայի վերաբաշխումների, արևադարձայինշրջանները կլինեին շատ ավելի շոգ, իսկ բևեռները՝ շատ ավելի ցուրտ։

 

Եղանակը կարող է ունենալ թե՛ օգտակար և թե՛ վնասակար ազդեցություն։ Եղանակային ծայրահեղությունները, ինչպես, օրինակ, տորնադոները և ցիկլոնները կարող են իրենց ընթացքի մեջ մեծ քանակությամբ էներգիա ծախսել և ավերածություններ առաջացնել։ Մակերեսային բուսականությունը նույնպես կախվածության մեջ է գտնվում եղանակի սեզոնային փոփոխություններից և մի քանի տարի տևողությամբ հանկարծակի փոփոխություններըկարող են ունենալ անդառնալի հետևանքներ և՛ բուսականության վրա և՛ այն կենդանիների, որոնք կախված են այդ բուսականության աճից՝ որպես իրենց սնունդ։ Կլիման տվյալ վայրին բնորոշ միանման եղանակների բազմամյա կրկնությունն է։ Կլիման ենթակա է տարբեր գործոնների ազդեցությանը, ներառյալ օվկիանոսային հոսանքները, ալբեդոն, ջերմոցային գազերը, արեգակի լույսի տատանումները և երկրագնդի ուղեծրի փոփոխությունները։ Հիմնվելով պատմական արձանագրությունների վրա, երկրագունդն անցյալում ենթարկվել է կլիմայական կտրուկ փոփոխությունների՝ ներառյալ սառցե դարաշրջանը։

 

Տարածաշրջանային կլիման կախված է մի շարք գործոններից, հատկապես՝ աշխարհագրական լայնությունից։ Նման կլիմայական հատկանիշներով օժտված մակերեսի լայնածավալ շերտը ձևավորում է կլիմայական շրջան։ Երկրի վրա առանձնացնում են մի շարք կլիմայական շրջաններ՝ սկսած արևադարձային կլիմայից՝ հասարակածային շրջաններում, մինչև բևեռայինը՝ հյուսիսային և հարավային բևեռներում։ Եղանակը նաև կախված է սեզոնից, որն իր հերթին երկրագնդի պտտական շարժման արդյունք է։ Այսպիսով, ամռան կամ ձմռան ցանկացած ժամանակ երկրագնդի մի մասն ավելի շատ է ենթարկվում արևի ուղիղ ճառագայթներին, քան մյուս մասը։ Այս ազդեցությունը շարունակաբար փոփոխվում է, քանի որ երկրագունդը պտտվում է իր առանցքի շուրջը։ Ցանկացած ժամանակ, անկախ տարվա եղանակից, հարավային և հյուսիսային կիսագնդերում հակառակ սեզոններ են։ Եղանակը քաոսային համակարգ է, որը հեշտությամբ ձևափոխվում է բնական միջավայրի անգամ փոքր փոփոխություններից, այնպես որ եղանակի անսխալ կանխատեսումները սահմանափակվում են մի քանի օրով։ Ընդհանուր առմամբ, ամբողջ աշխարհում երկու գործընթաց է ընթանում՝ բարձրանում է միջին ջերմաստիճանը և տարածաշրջանային կլիման ենթարկվում է զգալի փոփոխությունների։

 

Ջուրը ջրածնից և թթվածնից բաղկացած քիմիական նյութ է, որը կենսականորեն խիստ անհրաժեշտ նշանակություն ունի բոլոր հայտնի կենսաձևերի համար։ Սովորաբար ջուր ասելով հասկանում են նյութի հեղուկ վիճակը, սակայն ջուրն ունի նաև պինդ ձև՝ սառույց և գազային ձև՝ ջրային գոլորշի կամ ուղղակի գոլորշի։ Ջուրը կազմում է երկրագնդի մակերևույթի 71%-ը։ Այն հիմնականում գտնվում է օվկիանոսներում և ծովերում, 1.6%-ը կազմում են գրունտային ջրերը, իսկ 0.001%-ը կազմում են մթնոլորտային ջրերը՝ ամպերի, ջրային գոլորշու և տեղումների ձևով։ Օվկիանոսները պարունակում են մակերևութային ջրերի 97%-ը, սառցադաշտերն ու հավերժական ձյունապատ գագաթները՝ 2.4%-ը, իսկ ցամաքային այլ ջրային տարածքները, ինչպես օրինակ, գետերը, լճերն ու ջրամբարները՝ 0.6%-ը։ Բացի այդ, երկրի ջրի պաշարները պարունակվում են կենսաբանական մարմիններում և արդյունաբերական ապրանքների մեջ։

Օվկիանոսներ

 

Օվկիանոսը աղի ջրի հիմնական ավազանն է և ջրոլորտի գլխավոր բաղադրիչը։ Երկրի մակերևույթի մոտ 71%-ը, կամ 361 միլիոն քառակուսի կիլոմետրը կազմում է համաշխարհային օվկիանոսը, որը բաժանվում է չորս մեծ օվկիանոսների և դրանցից ավելի փոքր ծովերի։ Այս տարածքի ավելի քան կեսն ունի 3000 մ խորություն։ Օվկիանոսի միջին աղիությունը 35‰ է, ընդ որում, ծովի ջրի աղիությունը տատանվում է 30-ից մինչև 38 պրոմիլե (‰): Թեև չորս օվկիանոսները հիմնականում առանձնանում են միմյանցից, դրանք կազմում են մեկ ընդհանուր ջրային համակարգ՝ համաշխարհային օվկիանոս։ Այս հասկացությունը՝ համաշխարհային օվկիանոս, իր կազմի մեջ մտնող օվկիանոսների ջրերի՝ միմյանց նկատմամբ համեմատաբար ազատ տեղաշարժմամբ, հիմնարար կարևորություն է ներկայացնում օվկիանոսագիտության համար։ Օվկիանոսների հիմնական տարանջատումները սահմանվում են մասամբ մայրցամաքներով, կամ զանազան կղզեխմբերով։ Ըստ մեծության օվկիանոսները հետևյալն են՝ Խաղաղ, Ատլանտյան, Հնդկական, Հարավային և Հյուսիսային սառուցյալ։ Օվկիանոսի այն մասը, որը քիչ թե շատ մեկուսացած է ցամաքով, կոչվում է ծով։ Ծով են կոչվում նաև մի քանի աղի լճեր, որոնք ջրային հսկա տարածքներ են, սակայն կապված չեն համաշխարհային օվկիանոսի հետ։ Այդպիսի ծովերի օրինակներ են Արալյան ծովը և Մեծ աղի լիճը։

Լճեր

 

Լիճը երկրի մակերևույթի ջրով լցված գոգավորություն է, որը կապված չէ օվկիանոսի հետ։ Լիճն ավելի մեծ և ավելի խորն է, քան ջրամբարը։ Լճի համար սնուցող աղբյուր են գետերը։ Բացի երկրից, լճեր հայտնաբերվել են միայն Սատուրնի ամենամեծ արբանյակ Տիտանի վրա։ Տիտանի լճերը լցված են էթանով և մեթանով։ Հայտնի չէ, արդյոք Տիտանի լճերը ևս սնուցվում են գետերով, թեև Տիտանի մակերևույթին երևում են գետերի բազմաթիվ հուներ։ Երկրի բնական լճերը հիմնականում գտնվում են լեռնային շրջաններում, ռիֆտային գոտիներում և այն տարածքներում, որոնք սառցապատման գործընթացի մեջ են։ Լճեր են ձևավորվում նաև անհոսք ավազաններում կամ մեծ գետերի հոսքերի երկայնքում։ Աշխարհի որոշ մասերում էլ լճեր են գոյացել սառցե դարաշրջանից մնացած քաոսային դրենաժի հետևանքով։ Երկրաբանական տեսանկյունից բոլոր լճերն ունեն ժամանակի ընթացքում փոփոխվող չափեր, քանի որ նրանք դանդաղ լցվում են նստվածքներով կամ դուրս են հոսում իրենց ավազաններից։

Ջրամբարներ

 

Ջրամբարը անհոսք ջրի կուտակում է՝ բնական կամ արհեստական, որը չափերով սովորաբար լճից ավելի փոքր է։ Փոքր արհեստական ջրամբարներ են ջրավազանները, որոնք կառուցվում են էսթետիկական նպատակներով, ձկնաբուծական ավազաններ՝ առևտրային ձկնաբուծության նպատակով և արևային ավազաններ՝ ջերմային էներգիայի կուտակման նպատակով։ Ջրամբարներն ու լճերը տարբերվում են վտակներից հոսքի արագությամբ։ Մինչ վտակներիհոսքերը հեշտությամբ են ուսումնասիրվում, լճերն և ջրամբարներն ունեն ջերմակարգավորվող միկրոհոսանքներ և մեղմացնում են հողմային հոսանքները։ Այս հատկության շնորհիվ ջրամբարները տարբերվում են ջրային այլ կուտակումներից՝ գետերի առաջացրած ջրամբարներից և մակընթացությունից մնացած ծանծաղուտներից։

Գետեր

 

Գետը բնական հոսանք է, սովորաբար քաղցրահամ ջրով, որը հոսում է դեպի օվկիանոս, լիճ, ծով, կամ մեկ ուրիշ գետ։ Մի քանի դեպքերում, գետը ուղղակի հոսում է և ցամաքում ամբողջովին՝ նախքան մեկ այլ ջրային տարածքի հասնելը։ Փոքր գետերը կոչվում են նաև գետակներ, վտակներ, առուներ, աղբյուրներ և այլն. չկա մի ընդհանուր կանոն, ըստ որի հստակ սահմանվի գետ հասկացությունը։ Փոքր գետերի սահմանումները որպես վտակ կամ առու կամ այլ բան, հաճախ կապված է տվյալ տարածաշրջանի, երկրի կամ լեզվի հետ։ Գետը ջրոլորտային շրջապտույտի մի մասն է։ Գետի ջուրը հիմնականում գոյանում է մթնոլորտային տեղումներից, ստորգետնյա ջրերից, մակերեսային հոսքերից, աղբյուրներից, ձյան և սառցադաշտերի հալոցքից և այլ բնական պատճառներից։

Վտակներ

 

Վտակը փոքր գետ է, պարփակված գետահունով և ափերով, որը թափվում է մեկ այլ գետի մեջ։ Միացյալ Նահանգներում վտակ են անվանում 18 մետրից պակաս լայնություն ունեցող գետերին։ Վտակները կարևոր են որպես ջրապտույտ իրականացնող հոսանքներ, ստորերկրյա ջրերի կարգավորման գործիքներ, ինչպես նաև որպես ձկների և վայրի գազանների գաղթին ծառայող միջանցքներ։ Վտակի անմիջական հարևանությամբ տարածվող կենսաբանական միջավայրը կոչվում է ռիփարյան տարածք։ Կրելով ընթացքի մեջ գտնվող Հոլոցենի ոչնչացման կարգավիճակ, վտակները կարևոր միջանցքի դեր են կատարում կապելով հատվածավորված բնական միջավայրերը կենսաբազմազանության մեջ պահպանված միջավայրերին։ Վտակների ուսումնասիրությունը ներառում է բնագիտական այնպիսի ոլորտներ, ինչպիսիք են ջրաբանությունը, գեոմորֆոլոգիան, ջրային էկոլոգիան, քաղցրահամ ջրերի ձկների կենսաբանությունը, ռիփարյան էկոլոգիան և այլն։

 

 

 

Էկոհամակարգերը բաղկացած են կենսաբանական և ոչ կենսաբանական բազմազան բաղադրիչներից, որոնք գործում են փոխկապակցված կերպով։ Դրանց կառուցվածքը և բաղադրությունը որոշվում է բնական միջավայրի տարբեր գործոններով, որոնք փոխկապակցված են։ Այդ գործոնների բազմազանությունը էկոհամակարգում առաջացնում է դինամիկ փոփոխություններ։ Այդ գործոններից կարևորագույններից են հողը, մթնոլորտը, արեգակի ճառագայթումը, ջուրը և կենդանի օրգանիզմները։

 

Էկոհամակարգ հասկացության կենտրոնական գաղափարն այն է, որ կենդանի օրգանիզմները փոխազդում են իրենց տեղական բնական միջավայրի բոլոր մյուս տարրերի հետ։ Էկոլոգիայի հիմնադիր գիտնականներից մեկը՝ Յուջին Օդումը նշել է․ «էկոհամակարգ է կոչվում ինչ-որ համակարգի մեջ բոլոր օրգանիզմները պարունակող յուրաքանչյուր միավոր՝ միջավայր, ցանկացած տարածքում, որը փոխազդում է ֆիզիկական միջավայրին, այնպես որ էներգիայի հոսքը հանգեցնի հստակ սահմանված տրոֆիկ կառուցվածքի, կենսաբազմազանության, նյութական շրջապտույտի (օրինակ, նյութափոխանակությունը կենդանի և ոչ կենդանի տարրերի միջև)»։ Էկոհամակարգի ներսում տեսակները կապված են միմյանց հետ և կախված են միմյանցից սննդային շղթայում և ինչպես միմյանց մեջ, այնպես էլիրենց ծրջապատող միջավայրի հետ փոխանակում են էներգիան և նյութերը։ Մարդկային էկոհամակարգ հասկացությունը հիմնված է մարդու բնական դիխոտոմիայի և այն գաղափարի վրա, որ բոլոր տեսակները էկոլոգիապես կախված են միմյանցից, նաև իրենց կենսատոպի աբիոտիկ բաղադրիչներից։ Էկոհամակարգի ավելի փոքր տարրը կոչվում է միկրոէկոհամակարգ։ Օրինակ, միկրոէկոհամակարգ կարող է լինել քարը և նրա տակ գտնվող կյանքի բոլոր ձևերը։ Մակրոհամակարգը կարող է ներառել ամբողջ էկոշրջանն իր ամբողջ ջրահավաք ավազանով։

Վայրի բնություն

 

Վայրի բնություն սահմանումը հիմնականում տրվում է այն տարածքներին, որոնք նշանակալի փոփոխության չեն ենթարկվել մարդու գործունեության հետևանքով։ Վայրի բնության տարածքների կարելի է հանդիպել արգելոցներում, ազգային պարկերում և նույնիսկ գետերի երկայնքով ընկած բնակեցված տարածքներում, կամ, այլ կերպ ասած, հետամնաց, չզարգացած տարածքներում։ Վայրի բնության պահպանվող տարածքները կարևոր են որոշակի տեսակների և բնական միջավայրի պահպանման և բնագիտական ուսումնասիրությունների համար։ Բնության մասին ստեղծագործող որոշ գրողների կարծիքով, վայրի բնության տարածքները կենսական կարևորություն ունեն մարդկային ոգու և ստեղծագործական մտքի համար, իսկ որոշ բնագետներ վայրի բնությունը համարում են երկրի ինքնուրույն պահպանվող էկոհամակարգի (կենսոլորտ) անբաժանելի մաս։ Վայրի բնության տարածքները նաև պահպանում են ֆլորայի և ֆաունայի այնպիսի տեսակների պատմական և գենետիկ հատկանիշներ, որոնք չեն կարող պահպանվել կենդանաբանական այգիներում, դենդրարիումներում կամ լաբորատորիաներում։

 

Թոև համընդհանուր համաձայնություն չկա կյանք հասկացության սահմանման համար, գիտնականները հիմնականում ընդունում են, որ կենդանի են համարվում այն օրգանիզմերը, որոնք պահպանում են հոմեոստազ, ունեն բջջային կառուցվածք, օժտված են նյութափոխանակությամբ, կարող են աճել, հարմարվել շրջակա միջավայրի պայմաններին, պատասխանել ազդակներին և վերարտադրվել։ Կարելի է պարզապես ասել, որ կյանքը օրգանիզմներին բնորոշ հատկանիշ է։ Երկրաբնակ օրգանիզմների (բույսեր, կենդանիներ, սնկեր, նախակենդանիներ, արքեաներ և բակտերիաներ) ընդհանուր հատկանիշը նրանց բջջային, ածխածնային և ջրային հիմքով համալիր կառուցվածքն է, մետաբոլիզմը, աճելու կարողությունը, խթաններին արձագանքելը և վերարտադրությունը։ Այս հատկանիշները կրող գոյության ձևը կոչվում է կյանք։ Այնուամենայնիվ, կյանքի ոչ բոլոր սահմանումներն են, որ էականորեն պետք է կրեն այս բոլոր հատկանիշները։ Մարդու ստեղծած արհեստական կյանքը նույնպես համարվում է կյանք։ Կենսոլորտը երկրի արտաքին շերտն ընդգրկող մասն է՝ ներառյալ հողը, մակերեսային ժայռերը, ջուրը, օդը և մթնոլորտը, որտեղ գոյություն ունի կյանքը և որտեղ ընթանում են կենսաբանական գործընթացները։ Գեոֆիզիկական ամենատարածված տեսանկյունից՝ կենսոլորտը համաշխարհային էկոլոգիական համակարգ է, որը միավորում է բոլոր կենդանի էակներն ու նրանց հարաբերությունները՝ ներառյալ նրանց փոխազդեցությունը քարոլորտի (ժայռեր), ջրոլորտի (ջուր) և մթնոլորտի (օդ) տարրերի հետ։ Ամբողջ երկրագունդը պարունակում է ավելի քան 75 միլիարդ տոննա կենսազանգված՝ կյանքի տարբեր դրսևորումներ, որոնք ապրում են կենսոլորտի տարբեր միջավայրերում։ Երկրագնդի կենսազանգվածի ինը տասներորդ մասը բուսական կյանքն է, որտեղ կենդանական կյանքը մեծապես կախված է դրա գոյությունից։ Ավելի քան երկու միլիոն բուսական և կենդանական տեսակներ են հայտնաբերվել մինչ այսօր և մոտավոր հաշվարկներով գոյություն ունեցող տեսակների իրական թիվը կարող է կազմել մի քանի միլիոնից մինչև 50 միլիոն։ Կենդանի օրգանիզմների առանձին տեսակների թիվը շարունակ փոփոխվում է, քանի որ հայտնաբերվում են նորանոր տեսակներ, կամ անհետանում են հները։ Տեսակների ընդհանուր թիվը արագ անկում է ապրում։

էվոլյուցիա

 

Երկրագնդի վրա կյանքի ծագումն այդքան էլ լավ ուսումնասիրված չէ, սակայն հայտնի է, որ այն տեղի է ունեցել առնվազն 3.5 միլիարդ տարի առաջ, հեդեյան կամ արքեյան դարաշրջաններում, որոնք ունեին ներկայից էականորեն տարբերվող բնական միջավայր։ Այդ կյանքի ձևերն ունեին ինքնավերարտադրման և ժառանգական հիմնական հատկանիշները։ Կյանքի ի հայտ գալուն պես բնական սելեկցիայով ուղեկցվող էվոլյուցիայի գործընթացը հանգեցրեց կյանքի ավելի բազմազան ձևերի զարգացմանը։ Անհետացան այն տեսակները, որոնք չկարողացան հարմարվել փոփոխվող միջավայրին և այլ կյանքի ձևերի հետ մրցակցությանը։ Այնուամենայնիվ, այս հնագույն տեսակներից շատերի մասին ապացույցներ են պահպանվել հնէաբանական պեղումների ժամանակ։ Բրածո նմուշների ԴՆԹ հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ ներկայումս գոյություն ունեցող բոլոր տեսակները կարող են շարունակաբար զարգացած լինել կյանքի առաջին, պարզունակ ձևերից։ Երբ բուսական աշխարհի հիմնական ձևերը առաջացրեցին ֆոտոսինթեզի գործընթացը, արևի էներգիան կարողացավ ստեղծել պայմաններ առավել բարդ կյանքի ձևերի զարգացման համար։ Բուսական աշխարհի զարգացման արդյունքում առաջացած թթվածինը կուտակվեց մթնոլորտում և առաջացրեց օզոնային շերտ։ Փոքր բջիջների միավորումը մեծերի հետ հանգեցրեց առավել բարդ կառուցվածքով բջիջների՝ էուկարիոտների առաջացմանը։ Խմբավորված բջջային միավորումները մասնագիտացան և առաջացրեցին բազմաբջիջ օրգանիզմներ։ Օզոնային շերտի՝ արևի վնասակար ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները կլանելուն զուգընթաց, կյանքը տարածվեց երկրագնդի երեսին։

Միկրոօրգանիզմներ

 

Երկրի վրա առաջացած կյանքի առաջին ձևը եղել են միկրոօրգանիզմները, որոնք շարունակել են միակը մնալ մինչև մոտ մեկ միլիարդ տարի առաջ, երբ սկսեցին հայտնվել բազմաբջիջ օրգանիզմները։ Միկրոօրգանիզմները միաբջիջ օրգանիզմներ են, որոնք հիմնականում նկատելի են մարադիտակով, այսինքն անզեն աչքով տեսանելի չեն։ Դրանք ներառում են բակտերիաները, սնկերը, արքեաները և պրոտիստները։ Այս կյանքի ձևերը հանդիպում են երկրագնդի գրեթե բոլոր անկյուններում, որտեղ կա հեղուկ ջուր, ներառյալ երկրի ընդերքը։ Նրանց վերարտադրությունն ինչպես արագ, այնպես էլ չափազանց առատ է լինում։ Բարձր մուտացիոն գործակցի և հորիզոնական գենի փոխանցման համադրության կարողությունը նրանց չափազանց հարմարվող է դաձնում և ընդունակ գոյատևելու նոր միջավայրերում, ներառյալ տիեզերական տարածությունը։ Նրանք կազմում են մոլորակի էկոհամակարգի էական մասը։ Այնուամենայնիվ, որոշ միկրոօրգանիզմներ պաթոգենիկ են և կարող են առողջական վնաս պատճառել այլ օրգանիզմների։

Բույսեր և կենդանիներ

 

 

Ի սկզբանե Արիստոտելը բաժանել է բոլոր կենդանի օրգանիզմները բույսերի՝ որոնք հիմնականում անշարժ են և կենդանիների։ Կառլ Լիննեյի համակարգում դրանք դասակարգվեցին բույսերի և կենդանիների թագավորություններում։ Այդ ժամանակվանից ի վեր պարզ դարձավ, որ բույսերն ընդգրկում են միմյանց հետ կապ չունեցող մի քանի խմբեր, ուստի սնկերը և ջրիմուռների որոշ տեսակներ դասվեցին նոր թագավորությունների մեջ։ Թեև դրանք տարբեր բովանդակություններում շատ հաճախ շարունակում են համարվել բույսեր։ Բակտերիաները ևս երբեմն ներառվում են ֆլորայի մեջ, որոշ դեպքերում գործածելով բակտերիալ ֆլորա արտահայտությունը։ Բույսերի տարբեր դասակարգումների մեջ են մտնում տարածաշրջանային դասակարգումը, որը, կախված ուսումնասիրության նպատակից, նաև կարող է ներառել բրածո (նախորդ դարաշրջանի բույսերի մնացորդների) բուսական աշխարհի ուսումնասիրությունը։ Աշխարհի տարբեր մասերի բնորոշ է տարբեր բուսական աշխարհ՝ կախված կլիմայից և ռելիեֆից։ Տարածաշրջանային ֆլորան սովորաբար ստորաբաժանվում է վայրի, գյուղատնտեսական կամ այգեգործական (կանխամտածված աճեցված կամ մշակված) խմբերի։ Որոշ բույսեր էլ դարեր առաջ մարդկանց կողմից տեղափոխվելով և նոր մայրցամաքում կամ երկրում մշակվելով դառնում են նոր բնաշխարհի մի մասը։ Սա օրինակ է այն բանի, թե ինչպես մարդու միջամտությունը կարող է խաթարել բնություն համարվող սահմանը։ Բույսերի մեկ ստորաբաժանում էլ մոլախոտերի խումբն է։ Թեև այս խումբը, որպես «անօգուտ» բույսերի խումբ, չի վայելում բուսաբանների համակրանքը և նրանք այդ բույսերին տվել են ոչ պաշտոնական «մոլախոտեր» անվանումը՝ ցանկանալով ցույց տալ, որ դրանք արժանի են ոչնչացման, մոլախոտերը կատարելապես արտահայտում են բնության ընթացքը փոխելու մարդկության և հասարակության ձգտումը։ Նույն կերպ էլ կենդանիներն են ստորաբաժանվում վայրի, ընտանի և տնային խմբերի՝ ըստ մարդկային կյանքի հետ ունեցած նրանց կապի։ Որպես ստորաբաժանում, կենդանիները ունեն մի շարք հատկանիշներ, որոնք առանձնացնում են նրանց բոլոր մյուս կենդանի օրգանիզմներից։ Կենդանիները էուկարիոտ և սովորաբար բազմաբջիջ օրգանիզմներ են, որը նրանց առանձնացնում է բակտերիաներից, արքեաներից և միաբջիջներից։ Նրանք հետերոտրոֆներ են, սնունդը մարսում են ներքին խոռոչում, որը նրանց առանձնացնում է բույսերից և ջրիմուռներից։ Նրանք նաև տարբերվում են բույսերից, սնկերից և ջրիմուռներից բջջապատի բացակայությամբ։ Մի քանի բացառություններով, որոնցից ամենանշանակալիները երկու տիպեր են՝ սպունգներն ու պլակոզոյերը, կենդանիները ունեն մարմիններ, որոնք բաժանված են կենսաբանական հյուսվածքների։ Դրանց թվում են մկանային և նյարդային հյուսվածքները։ Կենդանիներին բնորոշ է նաև ներքին մարսողական օրգանը։ Կորիզավոր բջիջները, որ ունեն բոլոր կենդանիները, շրջապատված են կոլագենով և գլիկոպրոտեինով։ Սա կարող է առաջացնել խեցիներ և ոսկորներ, որոնց միջով բջիջները զարգանալով և հասունանալով ազատ տեղաշարժվում և վերակազմավորվում են և որոնք նպաստում են շարժունակության համար պահանջվող բարդ անատոմիային։

 

Չնայած մարդիկ կազմում են երկրի ամբողջ կենսազանգվածի նվազագույն համամասնությունը, նրանց ազդեցությունը բնության վրա անհամաչափ մեծ է։ Մարդու ազդեցության պատճառով բնության և արհեստական ձևավորված բնական միջավայրերի միջև սահմանը դարձել է խիստ անորոշ։ Անգամ մեկուսի տարածքներում գնալով կրճատվում են մարդու միջամտությունից բացարձակ զերծ տարածքների մակերեսը։ Մարդկության կողմից տեխնոլոգիական զարգացումը թույլ է տվել բնական պաշարների ավելի շատ շահագործման և օգնել է մեղմացնելու բնական աղետներից որոշների ռիսկը։ Այնուամենայնիվ, ի հեճուկս այդ առաջընթացի, մարդկային քաղաքակրթության ճակատագիրը շարունակում է սերտորեն կապված մնալ շրջակա միջավայրի փոփոխությունների հետ։ Առաջադեմ տեխնոլոգիաների գործածության և բնական միջավայրի փոփոխությունների միջև գոյություն ունի այնքան բարդ կապ, որ դժվար է լիովին հասկանալ։ Մարդու հասցրած վնասները երկրագնդի բնական միջավայրին ներառում են աղտոտումը, անտառահատումը և այնպիսի աղետները, ինչպիսիք են նավթի արտահոսքերը։ Մարդիկ գործուն միջամտություն են ունեցել որոշ բույսերի և կենդանիների վերացման գործընթացում։ Մարդը շահագործում է բնությունը թե՛ ժամանցի և թե՛ տնտեսական նպատակներով։ Աշխարհի տնտեսական համակարգում բնական ռեսուսների արդյունաբերական գործածությունը զգալի բաղադրիչ է կազմում։ Որոշ զբաղմունքներ, ինչպես ձկնորսությունը և որսորդությունը, հաճախ տարբեր մարդկանց համար ծառայում են թե՛ ժամանցին և թե՛ սննդի ձեռքբերմանը։ Գյուղատնտեսությունը ձևավորվել է Ք. ա. մոտ 9-րդ հազարամյակում։ Սննդամթերքի արտադրությունից մինչև էներգիայի արտադրություն, բնությունը ազդում է տնտեսական բարգավաճման վրա։ Չնայած նախնադարի մարդիկ որպես սնունդ հավաքում էին չմշակվող բույսեր և որպես սպեղանի օգտագործում բույսերի բուժիչ հատկությունները, ժամանակակից մարդիկ բույսերն օգտագործում են գյուղատնտեսական մշակման արդյունքում։ Մշակովի հողատարածքների համար անտառահատումները հանգեցրել են շատ բույսերի և կենդանիների բնական միջավայրի կորստի և առաջացրել էրոզիա։

Գեղագիտություն

 

Բնության գեղեցկությունը դարեր շարունակ տարածված թեմա է եղել արվեսի և գրականության համար՝ լցնելով գրադարանների և գրապահոցների շատ բաժիններ։ Բնության այդքան շատ պատկերումը արվեստում, լուսանկարչության, պոեզիայում և գրականության այլ ձևերում ցույց է տալիս այն մեծ ուժը, որ մարդը բնությունը կապում է գեղեցկության հետ։ Այս զուգորդությունների պատճառները և բաղադրիչները ուսումնասիրում է փիլիսոփայության մի բաժինը, որը կոչվում է գեղագիտություն։ Որոշ հիմնական բնութագրերից դուրս, որոնց շուրջ համաձայնում են գեղեցկություն հասկացությունը սահմանել ցանկացող փիլիսոփաները, կարծիքները անսահման շատ են։ Բնությունը և վայրի բնաշխարհը կարևոր թեմաներ են եղել համաշխարհային պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններում։ Բնանկարի վաղ ավանդույթները սկսվել են Չինաստանում դեռևս Թան դինաստիայի (618–907) օրոք։ Բնությունը ինչպիսին, որ կա պատկերելու ավանդույթը դարձավ Չինական գեղանկարչության նպատակներից մեկը և մեծ ազդեցություն ունեցավ ասիական արվեստի վրա։ Թեև բնության հրաշքները գովերգվել են սաղմոսներում և Հոբի գրքում, վայրի բնության պատկերումը արվեստում լայն տարածում գտավ 1800-ականներին, հատկապես ռոմանտիզմի աշխատանքներում։ Բրիտանացի նկարիչներ Ջոն Կոնստեբլը և Ուիլյամ Թըրները բնության գեղեցկությունը դարձրեցին իրենց գեղանկարչության գլխավոր թեման։ Նախքան դա, նկարչությունը հիմնականում նվիրված էր կրոնական թեմաներին։ Ուիլյամ Վորդսվորթ պոեզիան նկարագրում է բնական աշխարհի հրաշքները։ Աստիճանաբար բնությունը արժևորելը դարձավ արևմտյան մշակույթի անբաժան մասը։ Գեղեցիկ արվեստների դասական գաղափարն արտահայտում է միմեսիս բառը՝ բնության արտացոլումն արվեստում։ Բնության գեղեցկության մասին մտքերի տիրույթում սահմանվում է, որ կատարելությունը մաթեմատիկայի հիմնական ձևերում է և բնության օրինաչափությունների մեջ։ Ինչպես գրում է Դևիդ Ռոտենբուրգը. «Գեղեցիկը գիտության արմատն է և արվեստի նպատակը, ամենամեծ հնարավորությունը, որ մադկությունը կարող է երբևէ հույս ունենալ տեսնելու»։

 

Գիտության որոշ բնագավառներում բնությունը դիտվում է որպես շարժման մեջ գտնվող նյութ, որ ենթարկվում է որոշակի օրենքների, որոնք գիտությունը փորձում է հասկանալ։ Այս նպատակին ուղղված հիմնական գիտությունը ֆիզիկան է, որի համար դեռ օգտագործվում է «բնության ուսումնասիրությամբ զբաղվող գիտություն» հասկացությունը։ Նյութ սովորաբար կոչում են ֆիզիկական ատոմներից և մոլեկուլներից բաղկացած մատերիան։ Այն ձևավորում է մետագալակտիկան։ Տիեզերքի տեսանելի բաղադրիչները կազմում են ընդհանուր զանգվածի ընդամենը 4.9 տոկոսը։ Սառը մութ էներգիան կազմում է 26.8 տոկոսը, իսկ մութ էներգիան՝ 68.3 տոկոսը։ Այս բաղադրիչների ճշգրիտ դասավորությունը դեռ անհայտ է և գտնվում է ֆիզիկոսների ինտենսիվ ուսումնասիրության տիրույթում։ Նյութի և էներգիայի բնույթը մետագալակտիկայում ենթարկվում է լավ սահմանված ֆիզիկական օրենքներին։ Այդ օրենքները կիրառվել են կոսմոլոգիական մոդելներ առաջացնելու համար, որոնք հաջողությամբ բացատրում են մեր ուսումնասիրած տիեզերքի կառուցվածքը և էվոլյուցիան։ Ֆիզիկական օրենքների մաթեմատիկական արտահայտությունները սահմանում են տասներկու ֆիզիկական հաստատուններ, որոնք հաստատուն են մետագալակտիկայում։ Այդ հաստատունների արժեքները զգուշորեն չափվել են, սակայն նրանց բնորոշ արժեքների պատճառը մնում է առեղծված։

 

 

Տիեզերական տարածություն, կամ պարզապես տիեզերք է կոչվում երկնային մարմինների մթնոլորտից դուրս գտնվող համեմատաբար դատարկ տարածությունը։ Տիեզերական տարածություն հասկացությունը գործածվում է այն օդային տարածությունից տարբերակելու համար։ Հստակ սահմաններ երկրի մթնոլորտի և տիեզերքի միջև գոյություն չունի, քանի որ մթնոլորտն աստիճանաբար ցրվում է։ Արեգակնային համակարգի ներսի տիեզերական տարածությունը կոչվում է միջմոլորակային միջավայր, որն էլ գտնվում է միջաստղային միջավայրում և դրանք միասին կազմում են հելիոսֆերան։ Տիեզերական տարածությունը լի է մի քանի տասնյակ տեսակի օրգանական մոլեկուլներով, որոնք հայտնաբերվել են միկրոալիքային սպեկտրոսկոպի միջոցով, մնացորդային ճառագայթներով, որոնք մեծ պայթյունի և տիեզերքի ծագման մնացորդներ են և տիեզերական ճառագայթներով, որոնք ներառում են իոնացված ատոմների միջուկներ և տարբեր ներատոմային մասնիկներ։ Կա նաև որոշ քանակությամբ գազ, պլազմա, փոշի և աստղաքարեր։ Այսօր տիեզերական տարածության մեջ կան մարդկային կյանքի նշաններ, ինչպիսիք են նյութական մնացորդներ, որ մնացել են անօդաչու սարքերից և որոնք պոտենցիալ վտանգ են տիեզերանավերի համար։ Այդ տիեզերական աղբի մի մասը պարբերաբար թափանցում է մթնոլորտ։ Թեև Երկիրը արեգակնային համակարգի միակ մոլորակն է որտեղ կյանք կա, ապացույցները վկայում են, որ հեռավոր անցյալում Մարսի վրա եղել է մակերևութային հեղուկ ջուր։ Մարսի պատմության մի կարճ ժամանակահատված հնարավոր է, որ նպաստավոր է եղել կյանքի կազմավորման համար։ այնուամենայնիվ, ներկայումս Մարսի վրա մնացած ջուրը սառցակալված է։ Եթե ի վերջո Մարսի վրա կյանք գոյություն ունի, ապա այն գտնվում է ընդերքում, որտեղ կարող է դեռ հեղուկ ջուր պահպանված լինել։ Ինչպես գիտենք, արեգակնային համակարգի մյուս մոլորակների՝ Մերկուրիի, Վեներայի և Յուպիտերի պայմանները չափազանց անտանելի են կյանքի գոյության համար։ Սակայն ենթադրվում է, որ Յուպիտերի արբանյակ Եվրոպայի վրա գոյություն ունի ստորերկրյա հեղուկ ջրի օվկիանոս, որտեղ կարող է լինել պոտենցիալ կյանք։ Աստղագետները սկսել են հայտնաբերել երկրագնդի անալոգ մոլորակներ, որոնք գտնվում են տիեզերքի բնակելիության գոտում՝ ինչ-որ աստղի շուրջը և որտեղ կարող է կյանք գոյություն ունենալ։

Մեդիա

• Նեյչր (ամսագիր)

Փիլիսոփայություն

• Նատուրալիզմ
• Էկոլոգիական հավասարակշռություն

 

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Բնություն հոդվածին

•   Վիքիգրքերում կա հոդված` Բնություն։
• The IUCN Red List of Threatened Species (iucnredlist.org)
• The Wild Foundation – The heart of the global wilderness conservation movement (wild.org)*
• Fauna & Flora International is taking decisive action to help save the world’s wild species and spaces (fauna-flora.org)
• European Wildlife is a Pan-European non-profit organization dedicated to nature preservation and environmental protection (eurowildlife.org)
• Nature Journal (nature.com)
• The National Geographic Society (nationalgeographic.com)
• Record of life on Earth (arkive.org)
• BBC – Science and Nature (bbc.co.uk)
• PBS – Science and Nature (pbs.org)
• Science Daily (sciencedaily.com)
• European Commission – Nature and Biodiversity (ec.europa.eu)
• Natural History Museum (.nhm.ac.uk)
• Encyclopedia of Life (eol.org).
• Science.gov – Environment & Environmental Quality.
• Check123 – Nature videos (Check123.com) Արխիվացված 2017-06-06 Wayback Machine
• Art of the Nature Timelines on Wiki
• Nature, BBC Radio 4 discussion with Jonathan Bate, Roger Scruton & Karen Edwards (In Our Time, July 10, 2003)

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բնություն» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բնություն» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 2, էջ 497)։