Arilär

hindi ā́rya, bor. farsı ariya), ariylär yäki hind-iranlılar - arilär tellärendä (hind-iran tellärendä) söyläşüçelär xalıqlar ataması. Borınğı İran häm Borınñı Hindstan tarixi xalıqlarınnan kilep çıqqan üziseme. Arilär telläre hind-awrupa törkemenä qarıy.

Tellär häm mädäniätlär urtaqlığı elektän ük kilä torğan pra-arilär (borınğı arilär) berlegen isbatlıy. Zamança häm tarixi farsı-iran, hind-awrupa xalıqları - arilär toqımnarı bulıp sanala.

Törle tellärdä ari süze törleçı tärcemä itelä: bor. hindi - xuca, xetçä ara - iptäş, ärmänçä ari - qıyu, borınğı törki ar - ir, ari - ir+iä.

 

Brahman däwläte waqıtında Arilär İle töşençäse kilep çığa.

Manu Qanunnarı buyınça (2 b.e.q. ğasır) Āryāvarta - Arilär İle Hind yılğası üzänennän Gimalay tawlarına qädär cäyelä.

Borınğı İran çığanaqları buyınça Dariy I yazmaları ari telendä yazılğan.

Borınğı yunannar buyınça Midiä xalqı, Farsı İle, Zärdöşt xalqı, Baktriä xalqı, Sogdiana xalqı - arilär xalıqları bulıp sanalğan.

Hind-arilär häm İran ariläre II b.e.q. meñyıllıqta bülengän. Pra-arilär III-II b.e.q. meñyıllıqta torğan.

Arilär yarım küçmä xalıq bulğan, terlek ürçetkän, ayıruça - sıyırlar, ügezlär, şulay uq sarıqlar, käcälär, işäklär, döyälär asrağan. Xucalıqta da etlär bulğan.

Atlar (avest aspa-) ğäskärdä qullanılğan, töp qoralı - uqlar (av. išu), görzi (av. wazra) bulğan.

Hind-arilärdä Veda dine, İran arilärendä Zärdöştlek taralğan bulğan. Töp çığanaqları - Rigveda häm Avesta.

• Töp mäqälä Ariçelek

Frantsiä ädibe Artür de Gobino ärilär tarixı nigezendä ütä millätçelek teoriäsen eşkärtä, anıñ buyınça keşelekneñ iñ yuğarı rasası - aq arilär bulıp sanala. Arilär rasalar teoriäse Hitler citäkçelegendä Öçençe Reyxta qullanılğan. Zamança fän bu teoriäne fänni bulmağan dip sanıy.

• Арии 2014 елның 25 сентябрь көнендә архивланган. //
• От Скифии до Индии. Древние арии: мифы и история. 2012 елның 6 гыйнвар көнендә архивланган. — М.: Мысль, 1974. — 206 с.
• Арии — путь на юг. — М.: Летний сад, 2008. — 560 с.: илл.
• Встает забытый мир// Знание — сила. 1978. № 4.
• Индоарии и цивилизация в долине Ганга
• Истинные арийцы: Тюменские историки считают, что нашли прародину легендарных ариев 2016 елның 1 декабрь көнендә архивланган.. // Итоги. — № 32(530) (07.08.06)