Cucúlidos

Cuculidae Rango fósil: Eoceno - Holoceno (desde hai 34-0 millóns de anos)
Guira guira
Clasificación científica
Reino: Animalia Filo: Chordata Clase: Aves Orde: Cuculiformes Familia: Cuculidae Vigors, 1825
Especie tipo
Crotophaga ani Linnaeus, 1758
Xéneros
Uns 26, ver texto.

Os cucúlidos (Cuculidae) son unha familia de aves da orde Cuculiformes, da que forman parte os cucos. Desta familia viven en Galicia dúas especies: Cuculus canorus, o cuco común europeo, e Clamator glandarius, o cuco real ou papudo. Outros xéneros da familia son Geococcyx, Eudynamys, Phaenicophaeus, Coua, Centropus e Crotophaga, entre outros. Os Centropus e Crotophaga son ás veces separados en familias propias, os Centropodidae e Crotophagidae, respectivamente.

Os cucúlidos son aves xeralmente delgadas de mediano tamaño. A maioría son arbóreas, e unhas poucas terrestres. A familia ten unha distribución cosmopolita, aínda que a maioría das especies son tropicais. Algunhas especies son migratorias. Os cucos aliméntanse de insectos, larvas de insectos e outros diversos animais, e tamén de froita. Moitas especies realizan unha reprodución parasitaria, poñendo os seus ovos en niños doutras especies, pero a maioría das especies crían os seus propios fillos.

Os cucos formaron parte da cultura humana durante miles de anos (ver o cuco na cultura popular galega), aparecendo xa na mitoloxía grega e na doutras culturas e asociado con diversos simbolismos en distintos países. Os reloxos de cuco, orixinados na zona da Selva Negra de Alemaña, fixéronse coñecidos en todo o mundo.

 

 

Os cucúlidos son aves de mediano tamaño que van dese os 17 g de peso e 25 cm de lonxitude do Chrysococcyx minutillus aos 630 g e 63 cm do Scythrops novaehollandiae. En xeral presentan pouco dimorfismo sexual en canto ao tamaño, pero cando existe, o máis grande pode ser tanto o macho coma a femia, dependendo da especie. Unha das características distintivas máis importantes da familia son os pés, que son cigodáctilos, o que significa que as dúas dedas internas apuntan cara a adiante e as dúas externas cara a atrás. Hai dúas formas corporais básicas, especies arbóreas (como o cuco común), que son máis delgadas e teñen tarsos curtos, e especies terrestres (como os Geococcyx), que teñen unha constitución máis pesada e longos tarsos. Case todas as especies teñen colas longas que usan para equilibrarse e dirixirse no caso das especies terrestres ou como temóns durante o voo nas especies arbóreas. A forma das ás tamén varía segundo o seu estilo de vida, e as especies máis migratorias como o Coccyzus erythropthalmus posúen ás longas e estreitas con capacidade de realizar voos directos potentes, e as especies máis terrestres e sedentarias como os Centropus e Phaenicophaeus teñen ás arredondadas e máis curtas e un voo planado máis traballoso.

A subfamilia Cuculinae está formada polos cucos do Vello Mundo con reprodución parasitaria. Adoitan ter a forma clásica, con (xeralmente) colas longas, patas curtas, ás estreitas longas e un estilo de vida arbóreo. As especies máis grandes, como o Scythrops novaehollandiae, teñen tamén o bico máis grande da familia, que lembra o dun bucerótido. A subfamilia Phaenicophaeinae comprende os cucos non parasitos do Vello Mundo e inclúe os Centropus, Phaenicophaeus e cucos terrestres. Son cucos de hábitos máis terrestres, con patas máis fortes e a miúdo longas e ás arredondadas curtas. Esta subfamilia adoita ter plumaxe rechamante e unha zona de pel espida e moi coloreada arredor do ollo. Os Centropus son outra subfamilia (ás veces considerada familia) terrestre de cucos de patas e colas longas e ás curtas. Son aves grandes e pesadas cuxo representante máis grande, o Centropus menbeki, ten aproximadamente o mesmo tamaño que o Scythrops novaehollandiae. A subfamilia Coccyzinae comprende cucos arbóreos e de cola longa, con varias formas grandes endémicas de illas. Os Neomorphinae (cucos do Novo Mundo) son similares aos Carpococcyx de Asia en que son de patas longas e terrestres, e inclúen os Geococcyx de bico longo, que poden chegar a acadar velocidades de 30 km/h cando perseguen a súa presa, polo que se lles chama roadrunners ou correcaminos (correcamiños) na súa área nativa. A última subfamilia (ás veces considerada familia) son os atípicos Crotophagidae, que inclúen os pequenos e torpes Crotophaga (de bicos masivos e plumas brillantes) e os máis grandes Guira guira.

 

As plumas dos cucos son xeralmente brandas, e adoitan quedar enchoupadas cando hai chuvias fortes. Os cucos a miúdo toman o sol despois das chuvias, e os Crotophaga estenden as súas ás á maneira dos voitres ou corvos mariños para secarse. Hai unha considerable variación na plumaxe da familia. Algunhas especies, especialmente os que son parasitos reprodutores teñen plumaxe críptica, mentres que outras teñen unha plumaxe rechamante e elaborada. Isto é especialmente notable nos Chrysococcyx que teñen plumaxe iridescente. Algúns cucos lembran a falcóns pola súa plumaxe barrada ventral; o que aparentemente pode asustar a hóspedes potenciais, o que facilita que a femia acceda ao niño do hóspede para poñer alí un ovo durante a reprodución parasitaria. As crías dalgúns cucos con reprodución parasitaria teñen cores que lembran ás das crías do hóspede. Por exemplo, os Eudynamys scolopaceus de Asia que se reproducen na India teñen crías negras que lembran as dos seus hóspedes os corvos, mentres que nos Eudynamys orientalis) de Australia os pitiños son marróns igual que os seus hóspedes os Meliphagidae. O dimorfismo sexual na plumaxe non é común nos cucos, sendo máis común nas especies de reprodución parasitaria do Vello Mundo.

Os xéneros de cucos diferéncianse no número de plumas rémixes primarias da seguinte maneira:

• Coccycua, Coccyzus, Phaenicophaeus, Piaya – 9
• Cuculus – 9 ou 10
• Pachycoccyx, Clamator levaillantii, Centropus – 10
• Microdynamis, Eudynamys, Clamator glandarius – 11
• Some coucals – 12
• Scythrops novaehollandiae – 13

 

Os cucos teñen unha distribución cosmopolita, xa que se encontran en todos os continentes menos na Antártida. Están ausentes no suroeste de Suramérica, no extremo norte e noroeste de Norteamérica e nas áreas secas de Oriente Próximo e Norte de África (aínda que poden verse alí como aves en migración). Xeralmente só aparecen como aves errantes nas illas oceánicas do Atlántico e Índico, pero unha especie reprodúcese en varias illas do Pacífico e outra é un migrante invernal que atravesa moitas partes do Pacífico.

A Cuculinae é a subfamilia máis espallada de cucos, e está distribuída por Europa, Asia, África, Australia e Oceanía. Entre os cucos Phaenicophaeinae os Phaenicophaeus e os cucos terrestres asiáticos están restrinxidos ao sur de Asia, os Coua son endémicos de Madagascar e o Ceuthmochares está espallado por África. Os Centropus están distribuídos desde África pasando por Asia tropical e chegando a Australia e as Illas Salomón. As tres subfamilais restantes están distribuídas polo Novo Mundo, tanto en Suramérica coma en Norteamérica. Os Coccyzinae son os que chegan máis ao norte das tres subfamilias, reproducíndose no Canadá, mentres que os Crotophaga chegan polo norte como máximo ata Florida e os típicos cucos terrestres chegan ao suroeste dos Estados Unidos.

Os cucos aparecen nunha ampla variedade de hábitats. Os hábitats máis axeitados para os cucos proporcionan unha fonte de alimento (principalmente insectos e especialmente eirugas) e un lugar para reproducirse, para os que teñen unha reprodución parasitaria necesitan un ambiente apropiado para a especie hóspede. A maioría das especies aparecen en bosques, principalmente nos bosques peremnes dos trópicos. Algunhas especies habitan ou están restrinxidas a mangleirais; entre estes está o Chrysococcyx minutillus de Australia, algúns Phaenicophaeus, Centropus e os cucos dos mangleirais (Coccyzus minor) do Novo Mundo. Ademais dos bosques, algunhas especies de cucos ocupan ambientes máis abertos, que poden incluír incluso áreas áridas como os desertos no caso dos Geococcyx californianus ou o Cacomantis pallidus. As especies migratorias temperadas como o cuco común habitan unha ampla variedade de hábitats para aproveitar ao máximo os hóspedes potenciais para a súa reprodución parasitaria, desde xunqueiras (onde parasitan aos Acrocephalus, folosas) a páramos sen árbores (onde parasitran aos Anthus pratensis, picas).

Migración

A maioría das especies de cucos son sedentarios, pero algúns realizan migracións estacionais regularmente e outros realizan migracións parciais a partes da súa área de distribución.

As especies que se reproducen a altas latitudes migran a climas máis cálidos durante o inverno debido á dispoñibilidade de alimento. O Urodynamis taitensis, que se reproduce en Nova Zelandia, voa aos seus terreos de inverno en Polinesia, Micronesia e Melanesia, unha fazaña que foi descrita como "quizais a máis salientable migración sobre as augas de calquera paxaro terrestre." O Coccyzus americanus e o Coccyzus erythropthalmus reprodúcense en Norteamérica e voan a través do mar Caribe, un voo sen parar de 4.000 km. Outros longos voos migratorios inclúen o Cuculus poliocephalus, que voa desde África ata a India, e o cuco común europeo, que voa sen parar sobre o mar Mediterráneo e o deserto do Sáhara na súa viaxe entre Europa e África central.

En África, dez especies fan regularmente migracións intracontinentais que se describen como polarizadas; é dicir, pasan a estación non reprodutora no centro tropical do continente e viaxan cara ao norte e sur para reproducirse nas sabanas máis abertas e desérticas e nos desertos. Esta non é a mesma situación que se dá nos Neotrópicos, onde ningunha especie ten este patrón de migración, ou en Asia tropical, onde unha soa especie o fai. O 83% das especies australianas son migrantes parciais dentro de Australia ou viaxan a Nova Guinea e Indonesia despois da estación reprodutora.

Nalgunhas especies a migración é diúrna, como no Scythrops novaehollandiae, e noutras nocturna, como no Coccyzus americanus.

 

A maior parte dos cucos son solitarios e raramente se xuntan en parellas ou grupos. A maior excepción son os Cotophaga das Américas, nos que evolucionou a reprodución cooperativa e outros comportamentos sociais. A maior parte dos cucos son diúrnos, pero moitas especies fan chamadas nocturnas (véxase máis abaixo). Os cucos son xeralmente unha familia de especies tímidas e reservadas, que é máis doado oílas que velas. A excepción son os Cotophaga, que a miúdo son extremadamente confiados cos humanos e outras especies.

 

A maioría dos cucos son insectívoros e están especializados en comer grandes insectos e eirugas, incluíndo os tipos de eirugas peludas que evitan outras aves. Teñen un comportamento pouco común entre as aves porque preparan as súas presas antes de tragalas, esfregándoas contra obxectos duros como ramas e despois esmáganas contra unhas placas óseas especiais da parte posterior da súa boca. Tamén comen unha ampla variedade doutros insectos e presas animais. Os Saurothera do Caribe, ante a relativa ausencia de aves de presa, especializáronse en cazar lagartos. Os tipos terrestrs máis grandes como os Centropus e os Geococcyx tamén se alimentan de diversas serpes, lagartos, pequenos rodedores e outras aves, aos que golpean cos seus fortes peteiros. As especies terrestres poden usar diferentes técnicas para capturar as presas. Un estudo de dúas especies de Coua de Madagascar atopou que o Coua coquereli conseguía presas camiñando e rebuscando no chan do bosque, mentres que o Coua ruficeps corría e abalanzábase sobe as presas. Ambas as especies tamén mostraban unha flexibilidade estacional nas presas capturadas e nas técnicas de procura de alimento. Os cucos parasitos non participan xeralmente en bandadas mixtas para a procura do alimento, aínda que algúns estudos feitos no leste de Australia atoparon varias especies que si participaban nelas na estación non reprodutora, pero eran atacados e incapaces de facelo na estación reprodutora. Os cucos terrestres do xénero Neomorphus vense ás veces alimentándose en asociación con grupos de formigas lexionarias ou marabuntas, aínda que non son seguidores de formigas obrigados como ocorre con algunhas aves Thamnophilidae. Os Cotophaga aliméntanse no chan e seguen o gando e outros grandes animais mamíferos cando buscan alimento; nun modo similar ao das garzas boieiras (Bubulcus ibis) que apañan as presas que espantan o gando e teñen un maior éxito alimentándose deste modo.

Varios Eudynamys, Coua e os Scythrops novaehollandiae aliméntanse principalmente de froita, pero non son exclusivamente fruxívoros. Os Eudymamys parasitos e os Scythrops en particular consomen principalmente froita cando son criados por hóspedes fruxívoros como os Sphecotheres vieilloti e os Strepera graculina. Outras especies comen ocasionalmente froita tamén. Os Coua consomen froita na estación seca cando as presas son máis difíciles de atopar.

Reprodución

Os cucos son un grupo extremadamente diverso de aves en canto aos seus hábitos de reprodución. A maioría das especies son monógamas, pero hai excepcións. Os cucos Crotophaga e Guira poñen os seus ovos en niños comunais, aínda que este comportamento non é completamente cooperativo; unha femia pode retirar os ovos doutras femias cando pon os seus. A poliandria foi confirmada no Centropus grillii africano e sospéitase que ocorre nas outras especies do xénero, o que quizais explica o dimorfismo sexual invertido do grupo. A maioría das especies de cucos, incluíndo os Phaenicophaeus, Coua, Centropus e Geococcyx e a maioría dos outros cucos americanos, constrúen os seus propios niños, aínda que unha importante minoría realiza unha reprodución parasitaria (véxase máis abaixo). A maioría destas especies aniñan nas árbores ou arbustos, mais os Centropus poñen os ovos en niños en terra ou baixo arbustos. Aínda que nalgunhas ocasións os cucos normalmente non parasitos poden parasitar outras especies, incluso nese caso os pais axudan a alimentar ao pitiño.

Os cucos non parasitos poñen ovos brancos, pero moitas das especies parasitas poñen ovos coloreados para que se asemellen aos dos seus hóspedes.

As crías de todas as especies de cucos son altriciais (non poden valerse de seu nas primeiras etapas). Os cucos non parasitos abandonan o niño antes de que poidan voar, e algunhas especies do Novo Mundo teñen os períodos de incubación máis curtos de todas as aves.

Parasitismo reprodutivo

 

Unhas 56 especies de cuco do Vello Mundo e 3 do Novo Mundo son parasitos reprodutivos, poñen os seus ovos nos niños doutras especies de aves. Estas especies son parasitos reprodutivos obrigados, o que significa que só se reproducen desta maneira. O exemplo mellor coñecido é o cuco común europeo. Ademais das especies obrigadas, hai outras que presentan un parasitismo reprodutor non obrigado, e deixan os seus ovos en niños de membros da súa propia especie ademais de axudar a criar e alimentar aos seus fillos. As cascas dos ovos dos parasitos reprodutivos son xeralmente grosas. Teñen dúas capas cunha capa externa que se cre se dá resistencia á rotura cando os ovos son depositados no niño hóspede. O ovo do cuco eclosiona máis cedo que o do hóspede e a cría do cuco crece máis rápido; na maioría dos casos o pitiño bota fóra do niño os ovos ou as crías da especie hóspede. A cría de cuco non ten tempo de aprender este comportamento, polo que debe ser un instinto que recibe xeneticamente. A cría anima ao hóspede a alimentalo ao mesmo ritmo que o da súa rápida taxa de crecemento coas súas rápidas chamadas petitorias e a boca aberta da cría, a cal serve como sinal estimulante.

Os cucos teñen varias estratexias para deixar os seus ovos dentro do niño hóspede. As diferentes especies usan distintas estratexias dependentes das estratexias defensivas do hóspede. As femias de cucos teñen comportamentos de posta rápidos e moi discretos, mais nalgúns casos viuse que os machos atraen os hóspedes adultos lonxe dos seus niños para que as femias poidan poñer os ovos no niño. Algunhas especies hóspede poden tratar directamene de impedir que os cucos poñan ovos nos seus niños; as aves cuxos niños están en alto risco de contaminación polo cco sábese que atacan os cucos para expulsalos da zona. Os cucos parasitos están agrupados en gentes (en latín 'xentes'), e cada gens está especializada nun hóspede determinado. Hai evidencias de que as gentes son xeneticamente diferentes entre si.

 

As femias dos cucos parasitos especialízanse ás veces e poñen ovos que lembran bastante fielmente aos ovos do hóspede que elixen. Algunhas aves hóspede poden distinguir os ovos de cuco dos seus, polo que os ovos que sexan menos parecidos aos do hóspede sexan con máis probabilidade botados fóra do niño polo hóspede. Os cucos parasitos que presentan os maiores niveis de mimetismo dos ovos son aqueles nas que os hóspedes mostran altos niveis de rexeitamento dos ovos, polo que só son engaqnados se a imitación é boa. Algúns hóspedes non presentan o comportamento de rexeitamento dos ovos e nese caso os ovos do cuco son máis diferentes. Tamén se observou nun estudo con cucos europeos que as femias poñen os seus ovos no niño dun hóspede que ten ovos que teñen un aspecto similar aos seus. Outras especies de cucos poñen ovos "crípticos", que son de cor escura mentres que os ovos do hóspede son claros. Este é un truco para que os ovos pasen desapercibidos para o hóspede, e móstrano os cucos que parasitan hóspedes que constrúen ninos cupuliformes escuros. Algúns cucos parasitos adultos destrúen completamente a posta dos hóspedes se estes rexeitan os ovos do cuco. Neste caso, criar o fillo do cuco é para o hóspede menos custoso que a alternativa destrución total da posta.

O parasitismo non é necesariamente de todo prexudicial para a especie hóspede. En 2014 estudouse un conxunto de datos de 16 anos e atopouse que os niños de corvos parasitados tiñan máis éxito globalmente (maior probabilidade de producir polo menos un poliño de corvo) que os niños sen cuco. Os investigadores atribuíron isto a unha substancia fortemente cheirenta segegada pola cría de cuco cando é atacado, que repele os predadores, e comentaron o seguinte: "As interaccións que foran claramente clasificadas como 'parasitarias' ou 'mutualistas' poderían ser máis complexas. Quizais, necesitamos examinar máis detidamente estas interaccións antes de poñerlle ás especies tales etiquetas ou identificacións".

Chamadas

Os cucos son a miúdo silandeiros, pero en moitos casos teñen un amplo repertorio de chamadas ou cantos. Estas adoitan ser bastante simples, parecidas a asubíos, sons de frautas ou impos. As chamadas son utilizadas para demostrar a posesión dun territorio e atraer parellas. Dentro dunha especie as chamadas son notablemente consistentes ao longo da súa área de distribución, mesmo en especies con áreas moi grandes. Isto, xunto co feito de que moitas especies non son criadas polos seus verdadeiros pais (reprodución parasitaria), suxire que as chamadas dos cucos son innatas e non aprendidas. Aínda que os cucos son diúrnos, moitas especies fan chamadas pola noite.

A familia dos cucos ten un nome de orixe onomatopeica que recibe pola chamada do cuco común (cu-cu). En moitos cucos as chamadas son distintivas de especies particulares e son útiles para a súa identificación. Varias especies crípticas identifícanse mellor polos seus cantos.

Filoxenia dos Cuculiformes vivos baseada na obra de John Boyd.

 

 

 

 

• Basal ou incertae sedis
  • Xénero Dynamopterus (fósil: Eoceno tardío/Oligoceno temperán de Caylus, Tarn-et-Garonne, Francia)
  • Xénero Cursoricoccyx (fósil: Mioceno temperán de Logan County, EUA) – Neomorphinae?
  • Cuculidae gen. et sp. indet. (fósil: Plioceno temperán de Lee Creek Mine, EUA)
  • Xénero Nannococcyx – cuco de Santa Elena (extinguido)
• Subfamilia Cuculinae – cucos con reprodución parasitaria
  • Xénero Eocuculus (fósil: Eoceno tardío de Teller County, EUA)
  • Xénero Clamator (4 especies)
  • Xénero Pachycoccyx
  • Xénero Cuculus – cucos típicos (11 especies)
  • Xénero Hierococcyx (8 especies)
  • Xénero Cercococcyx – cucos de cola longa (3 especies)
  • Xénero Cacomantis (10 especies)
  • Xénero Chrysococcyx (13 especies)
  • Xénero Surniculus (4 especies)
  • Xénero Microdynamis
  • Xénero Eudynamys (4 especies, unha prehistórica)
  • Xénero Urodynamis
  • Xénero Scythrops
• Subfamilia Phaenicophaeinae
  • Xénero Ceuthmochares (2 especies)
  • Xénero Rhinortha (ás veces en Phaenicophaeus; situado aquí provisionalmente)
  • Xénero Phaenicophaeus (11 especies)
  • Xénero Carpococcyx – cucos terrestres asiáticos (3 especies)
  • Xénero Coua (9 especies vivas, 1 extinguida recentemente)
• Subfamilia Coccyzinae – cucos americanos
  • Xénero Coccyzus – inclúe Saurothera e Hyetornis (13 especies)
  • Xénero Coccycua – anteriormente en Coccyzus e Piaya, inclúe Micrococcyx (3 especies)
  • Xénero Piaya (2 especies)
• Subfamilia Neomorphinae – cucos terrestres do Novo Mundo
  • Xénero Neococcyx (fósil: Oligoceno temperán do centro de Norteamérica)
  • Xénero Tapera
  • Xénero Dromococcyx (2 especies)
  • Xénero Morococcyx
  • Xénero Geococcyx – son os denominados localmente roadrunners ou correcaminos, 'correcamiños' (2 especies)
  • Xénero Neomorphus – cucos de terra neotropicais (5 especies)
• Subfamilia Centropodinae (para algúns familia)
  • Xénero Centropus (unhas 30 especies)
• Subfamilia Crotophaginae (para algúns familia)
  • Xénero Crotophaga (3 especies)
  • Xénero Guira

Na mitoloxía grega, o deus Zeus transformouse nun cuco para poder seducir á deusa Hera; e a ave estaba consagrada a ela. En Inglaterra, William Shakespeare aludiu á asociación do cuco común europeo coa primavera, e tamén (nese país) coa infidelidade conxugal, na canción de primavera cortesana da súa obra Love's Labours Lost (Traballos de amor perdidos). Na India, os cucos están consagrados a Kamadeva, o deus dos desexos e os anceios, mentres que no Xapón o cuco simboliza o amor non correspondido.

Outros artigos

• Cuco (a especie galega)

Bibliografía

• Feduccia, Alan (1996): The Origin and Evolution of Birds. Yale University Press, New Haven. ISBN 0-300-06460-8
• Olson, Storrs L. (1985): Section VII.C. Cuculidae. In: Farner, D.S.; King, J.R. & Parkes, Kenneth C. (eds.): Avian Biology 8: 110-111. Academic Press, Nova York.

Ligazóns externas

• Sons de cucos en xeno-canto.org
• Vídeos de cucos en Internet Bird Collection Arquivado 27 de maio de 2010 en Wayback Machine.