Zea Mays

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa bresàna moderna.

El Zea mays, ciamàt apò màis, (en bresà: furmintù o mèlga; in bergamàsch: melgòt; en Lumbard ucidental: carlòn, carlun, melga, mergun, marigon, melgun o granon) l'è 'na piànta tropicàla anöàla de la famìa botànica de le Poaceae. Segónt le statìstiche de la FAO, agiurnàde al dezèmber del 2006 el furmintù l'è 'l cereàl piö cultiàt endèl mónt con de piö de setsènt miliù de tonelàde pruducìde. Se 'l dopèra per fà la fàrina per fà la polènta, ma se pöl maià apò a 'l grà 'ntréch dòpo ìl buìt o strinàt söl föch. El furmintù l'è apò 'n grant importànte per l'alimentasiù de le bès•ce de aleamènt.

Furmintù
Classifigazion sientífiga
Regn: Plantae Division: Magnoliophyta Clas: Liliopsida Subclassa: Commelinidae Ùrden: Poales Famìa: Poaceae Sota-famìa: Panicoideae Stìrpa: Andropogoneae Zèner: Zea Spéce: Z. mays
Nomm binomial
Zea mays L.

Chèsto cereàl, uriginàre de l'Amèrica centràla e meridiunàla, el reprezentàa la bàze de l'alimentasiù de le popolasiù de l'Amèrica prim che riàes i Europèi.

El furmintù l'è 'na piànta erbàcea anöàla de grandèsa variàbil (de 40 ghèi enfìna a 5 méter, de sòlet 'ntrà 1 e 3 méter per le varietà cultiàde piö de spès).

 

 

 

 

 

 

El gamp (ciamàt apò col nòm popolàr de melgàs) l'è ünich, bèl gròs e pié, lignificàt e furmàt de divèsrsi internòdi de 'na vintìna de centìmetri. De ògna gróp vé fò 'na fòia, giöna de 'na bànda del gamp e giöna de l'ótra. Le fòie i è de fùrma tìpica per le poaceae, ma de dimensiù bèla grànda (enfìna a dés ghèi de larghèsa e 'n méter de longhèsa), le g'ha 'na guàina che la 'nciùrcia sö 'l gamp e 'n lèmbo bislónch a fùrma de nìstola co le nervadüre paraléle. A la bàze del lèmbo gh'è la ligula, àlta 'n quach milìmetri.

I fiùr, 'n ótra caraterìstica che la diferènsia 'l furmintù de le ótre poaceae, i è unisesuài e reünìcc en enfiurescènse mas•cc e fèmine, fàde de spighète de du fiùr.

I fiùr fèmina i è ragrüpàcc en spìghe 'nserìde a la sèa de le fòie de la metà del gamp (chèle piö grànde). L'as de la spìga, la pórta de 10 a 20 file de fiùr fèmina. Apéna giü dei fiùr per ògna spighèta l'è fèrtil. Töt entùren gh'è de le fòie mudificàde, le spàte, che quan che 'l canù (la panòcia) la vé a madürà, le se sèca. Sö la pónta le spàte le làsa spuntà fò le stigmate (la bàrba dei canù). 'Na panòcia (tecnicamènt sarès piö giöst ciamàla spìga) quan che l'è madüra, la pöl portà presapóch 500 grà, àle ólte la pöl rià apò a mìla. En gamp el pöl pórta de sòlet tré o quàter canù, ma de sòlit apéna giü 'l rìa a svilüpàs del töt.

I fiùr mas•cc i è ragrupàcc endèna panòcia terminàla che la compàr dòpo de l'öltema fòia. Chèsta panòcia (tecnicamènte chèsta l'è pròpe 'na panòcia adilbù) l'è furmàda de spighète che pórta du fiùr a tré stam ognöna.

 

El nòm scentìfich de la spéce l'è Zea mays subsp. mays. La denominasiù binomiàla l'è stada atribüìda de Linèo endèl 1753, che 'l g'ha creàt en zèner nöf per chèsta piànta, diferènta mìa de póch de le ótre graminàceo cunusìde alùra. El nòm del zèner, Zea, el vé d'en nòm grech antich, zeia, che l'indicàa endèla antichità 'na sórt de cereàl, fórse la spèlta.

La aparté a la famìa de le Poaceae e a la sotafamìa de le Panicoideae (compagn del sòrgo e de la càna del söcher e a diferènsa dei óter cereài, formét, ris, órs, ségale, ecc., che 'nvéce i è de la sotafamìa de le Pooideae).

La clasificasiù modèrna de chèsta spéce e de chèle 'mparentàde piö strète l'è 'l rezültàt dei stude de Doebley e Iltis püblicàcc endèl 1980. Segónt chèsta clasificasiù el furmintù l'è 'nserìt endèla tribù de le Maydeae (àle ólte en chèla de le Andropogoneae).

 

L'urìgin botànica del furmintù, piànta che 'ndèla fùrma che se conós al dé d'encö la ezìste mìa al stat salvàdech, l'è stàda per en bèl pó l'ogèt de discusiù e controvèrsie.

Gh'è stat avansàt divèrse teorìe per spiegàn l'urìgin endèla Mesoamèrica (Amèrica centràl), ma dò scöle i è amò dré a afrontàs:

1. chèla del màis salvàdech, che l'izistìa prìma che riàes l'òm, sustignìda de Paul Christoph Mangelsdorf ;
2. chèla del teosìnto antenàt del màis, sustignìda de George Wells Beadle.

Adògnimòdo, en grant nömer de pröe utignìde de la biologìe molecolàr le tènt a confermà al dé d'encö la teorìa segónt la quàla el teosìnto l'è l'antenàt del furmintù cultiàt.

 

Le diferènse morfològiche 'ntrà 'l furmintù e 'l teosìnto l'è determinàt d'en nömer sorprendentemènte picinì de géni. A 'ncruzà piànte cultiàde de furmintù e piànte de teosìnto salvàdech s'è dimustràt que le diferènse morfològiche principài 'ntrà chèste dò piànte i è cudificàde endèi géni de dés zòne pesène del genòma.

La demestegasiù del furmintù per mès de la selesiù de le piànte del teosìnto la sarès cuminciàda nöf mìla agn fà endèla piàna del fiöm Balsas, endèl Mèsico sud-ocidentàl.

 

Quan che i europèi i g'ha scuprìt l'Amèrica, el furmintù l'ìa zabèlia cultiàt del nòrt al sud del continènt de le rìe del San Lorèns (Canada) a chèle del Rio de la Plata (Argentina). El furmintù l'è stat vést per la prìma ólta de Cristòforo Colómbo 'ndèl 1492 a Cuba. Fernando Magelàno el l'ìa troàt endèl 1520 a Rio de Janeiro e Jacques Cartier el riportàa 'ndèl 1535 che Hochelaga, (dòpo deentàda Montréal) la se troàa 'n mès ai ciós de furmintù.

I pòpoi de la Amèrica centràla (Olméchi, Maya, Astéchi), i dipindìa del furmintù per la sò alimentasiù. Apò a sèrte Indiàni de l'Amèrica del nòrt i la cunusìa: i è stacc lur a 'nventà le culumbìne (pop-corn).

La prìma 'ntrudusiù del furmintù 'n Euròpa l'è stàda òpera de Cristòforo Colómbo quan che l'è riàt del sò prim (1493) o segónt viàs (1496) segónt la sò testemognànsa .

Del sud de la Spàgna, el s'è difundìt en töte le regiù de l'Euròpa meridiunàla che gh'ìa 'l clìma calt e ömet asé. suffisamment chaud et humide, en Portogàl (1515), endèi Paés Basch (1576), en Galìsia, endèla Fràcia sud-ocidentàla, 'ndèla Bresse (1612), en Frànca Contèa alùra posedimèncc spagnöi, e 'ndóe l'ìa ciamàt « blé d'Espagne » (formét de Spàgna). Endèle Venésie l'è riàt endèl 1554, e dòpo 'l s'è difundìt en töta la Pianüra Padàna.

La fürtüna del màis l'ìa duzìda al fat che l'è fàcil de cultià e al rendimènt en bèl tòch piö alt de chèl del formét o dei cereài segondàre che 'l g'ha sustitüìt, come 'l mèi e 'l sòrgo,

• Le maïs ou blé de Turquie apprécié sous tous ses rapports, mémoire couronné le 25 août 1784 par l’Académie royale des sciences, belles-lettres et arts de Bordeaux, Antoine-Augustin Parmentier, nouvelle édition, revue et corrigée. Paris, Impr. impériale, 1812.
• Histoire naturelle, agricole et économique du maïs, Matthieu Bonafous, Paris, Mme Huzard, 1836.
• Les plantes cultivées et l’homme, J.R. Harlan (traduction de J. Béliard et B. Fraleigh), éd. ACCT/CILF/PUF, 1987.
• L’homme et les plantes cultivées, AG. Baudricourt, L. Hédin, éd. A.M. Métailié, 1988.
• Fabuleux maïs, histoire et avenir d’une plante, J.P. Gay, éd. AGPM, 1984.
• Maïs, mythe et réalité, J.P. Gay, éd. Atlantica, 1999, ISBN 2-84394-128-8.
• Histoires de maïs, d’une divinité amérindienne à ses avatars transgéniques, Maryse Carraretto, CTHS, 2005, ISBN 2-7355-0577-4.
• Le maïs dans la nutrition humaine, FAO, 1993.
• Le maïs, coll. Le technicien d’agriculture tropicale, Guy Rouanet, éd. Maisonneuve et Larose / ACCT, 1984.
• Le maïs et la biodiversité - Les effets du maïs transgénique au Mexique, rapport de la Commission de coopération environnementale, 2004.
• Écophysiologie du maïs, Philippe Girardin, éd. AGPM, Montardon, 1999, ISBN 2-900 189-41-1.
• Le maïs et ses industries, éd. Association générale des producteurs de maïs, Montardon, 1994.

• Nòm scentìfich e popolàr del furmintù Arqiviad qé: [1]
• La culture du maïs en photos sur le site du GAEC des Bouillères
• (EN) MaizeGDB, base de données de la génétique et de la génomique du maïs
• (EN) Photos de labirynthes de maïs Arqiviad qé: [2]
• La pelàgra, càuze e epidemiologìa söl sit de la FAO.
• (en fransés) 8000 agn de stória del furmintù Arqiviad qé: [3]
• Pino Pagani, Prufüm ad mélga e ad pulénta