Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa bresàna moderna. |
El fiùr l'è l'órghen (o l'ensèma de órghegn) de reprodusiù de töte le piànte riünìde endèl ensèma de le angiospèrme. Dòpo de la pulinizasiù, el fiùr l'è fecondàt e 'l se trasfùrma 'ndèl fröt che 'l conté la somésa.
I fiùr i pöl véser sùi o sedenò reünìcc en enfiurescènse.
Zamò 'ndel'antichità, i fiur i g'ha tiràt l'atensiù de l'òm che 'l i ha dopràcc e 'l i a cultìa per paràs (ez. : curùna de fiùr), per fa bèle le sò cà (fiùr taiàcc, bouquets, ikebana) e i giardì. I fiùr i g'ha ispiràt de spès i artìsti, pitùr, poéti, scultùr e decoradùr.
El fiùr l'è l'ensèma dei órghegn de riprudusiù, de sòlit riünìt endèn aparàt cumplicàt e cumpunìt de divèrse parcc che le pöl véser cunsideràde de le fòie mudificàde. I fiùr i pöl véser sèsii o pedunculàcc, e söl resetàcol, la part finàl de l'as, gh'è 'nserìt le parcc fiurài, che i è de quàter tìpi: sépali, pétali (stérii) stam e carpèi (fèrtii). Ghe dei fiùr che i è ciamàcc encomplécc (mìa complécc) che ghe mànca 'na quac vergöna de chèste parcc. Quan che ghe mànca i stàm o i carpèi, el fiùr l'è ciamàt imperfèt. El nömer de le parcc fiurài (nömer dei sépali, dei pétali, dei stam e di carpèi) el càmbia de famìa a famìa e l'è giü dei caràter che sèrf per determinà le spéci 'ntra de lùre.
L'as fiuràl, el corespónt a la pursiù finàl del gàmp, l'è ciamàt resetàcol o tàlamo e 'l se prezènta piö o méno slargàt fò e de sòlit mìa tat lónc, con dei gróp bèi tacàcc ensèma. Endèle piànte de fiùr piö primitìve (compàgn de le Magnoliaceae) i elemèncc fiurài i se 'nserés a spiràl söl resetàcol, endèle ótre Angiospèrme en vertezèi furmàcc de elemèncc inserìcc töcc endèl stès pùnto.
Giü o piö vertezèi de elemèncc fiurài del stès tìpo i fùrma 'na part del fiùr. El fiùr compléto l'è cumpunìt de quàter vertezèi:
Ciamàt apò tàlamo, el resetàcol l'è 'na estensiù piö o méno svelöpàda de la pursiù finàl de l'as del gamp del fiùr, endóche se 'nserés i vertezèi fiurài endèle piànte piö evulvìde. Endèle piànte che g'ha l'ovàre "sùpero" l'è reprezentàt de 'n gunfiùr picinì picinì del gàmp apéna sóta 'l càles o sedenò 'l gh'è prope mìa del töt. Endèle piànte a ovàre "ìnfero" o "semiìnfero" el pöl rià a ìga 'na dimensiù e 'n svelöp mìa trascüràbii.
Endèna quac ensèma sistemàtic el contreböés a furmà 'l fröt (per ezèmpe endèle spéci che g'ha 'l fröt a póm.
La pursiù estèrna del fiùr, furmàda dei prim du vertezèi, semài che chèsti i è bèi diferensiàcc en càles e coròla l'è ciamàda pereànse. El pereànse el pöl vìga 'na funsiù de protesiù apéna o apò a chèla de reciàm. En quac óter càzi el g'ha apéna la funsiù de reciàm, e 'l làsa chèla de protesiù a dei óter órghegn de la piànta, (bràtee e guàine).
La pursiù estèrna del fiùr, furmàda dei prim du vertezèi, semài che chèsti i è mìa bèi diferensiàcc. En chèsto càzo i elemèncc del fiùr i è ciamàcc tépali. El peregóne l'è tìpic dei Monocotilédoni, ma se 'l càta apò 'ndèi Dicotilédoni che g'ha l'empolinasiù anemòfila. La g'ha per lo piö 'na funsiù de protesiù e la fa che 'l fiùr el dàghe mìa tat endel'öcc , ma 'ndena quac ensèma sistemàtic, compàgn de le Liliaceae el g'ha apò a la funsiù de reciàm.
L'è 'l prim vertezèl del pereànse quan che chèsto 'l ciàpa 'na fùrma diferènta del segónt. I elemèncc fiurài che i fùrma 'l càles i è ciamàcc sépali e de sòlet i è vércc perchè i g'ha 'na funsiù de protesiù. D'en pónt de vìsta sistemàtic, gh'è du tìpi de càles:
L'è 'l segónt vertezèl del pereànse quan che chèsto 'l ciàpa 'na fùrma diferènta del prim. I elemèncc fiurài che fùrma la coròla i è ciamàcc pétali e quàze sèmper i è culuràcc, per vìa de la prezènsa de antociàni che i scónt vià la clorofìla. La coròla la g'ha 'na funsiù de reciàm, e per chèsta rizù endèi fiùr a 'mpulinasiù entomòfila (fàda dei insècc), la g'ha 'n aspèt vistùs. Del pónt de vìsta de la sistemàtica, gh'è du tìpi de coròle:
En divèrse spéci, l'òm l'è riàt a selesiunà dèle varietà che g'ha la coròla furmàda d'en nömer indefinìt de vertezèi isé de rènder amò piö vistùs el fiùr. Chèste varietà i è cultiàde come piànte ornamentài o per la prudusiù de fiùr de taià e, tecnicamènte, i è ciamàde varietà a fiùr dópe.
I fiùr a 'mpolinasiù entomòfila i pöl vìga a la bàze dei pétali de le ghiàndole, ciamàde netàre, che le làsa nà 'n lìquit dóls ciamàt nètare. El scópo biològic dei netàre l'è chèl de completà la funsiù de reciàm de la coròla per ciamà i 'nsècc, che pò i è sfrötàcc per trasportà 'l pòlen.
L'androcèo l'è 'l tèrs vertezèl fiuràl, furmàt dei órghegn de reprodusiù maschìi, ciamàcc stam. El stam l'è furmàt d'en filamènt piö o méno lónc che 'l té sö l'antéra. Del pónt de vìsta de la sitemàtica g'ha 'na grant importànsa 'l nömer e 'l svelöp dei stam, la sò dispuzisiù, la fùrma de le antére e come le antére le se dèrf per lasà nà 'l pòlen.
El nömer dei stam el pöl véser precìs o l'endópe de chèl dei pétali o sedenò superiùr. De rar gh'è dele spéci de piànte che g'ha 'l nömer dei stam inferiùr a chèl dei dei pétali. Segónt el nömer dei stam, se dopèra la terminulugìa indicàda ché sóta:
A segónda del rapórt anatòmic che gh'è 'ntra i stam se fa distinsiù tra i càzi che sóta:
Se 'l fiùr el g'ha dei stam de tìpi diferèncc se pöl distìnguer du càzi particolàr:
En sìma al filamènt vé fò l'antéra, che la pöl vìga 'na fùrma bislónga, a öf, o a balìna, de spès bi- o tetralobàda. L'antéra l'è furmàda de dò téche, che g'ha ognöna giöna o dò scarsèle de pòlen.
A segónda de cóme che la antéra la vé fò del filamènt se g'ha i càzi discriìcc ché sóta:
A segónda de cóme che le antére le se dèrf per molà 'l pòlen se dopèra la terminulugìa riportàda ché sóta:
Ciamàt apò pestél, l'è la pàrt feminìl del fiùr, furmàda de tré elemèncc morfològic che i è fondamentài per la clasificasiù dèle spéci 'n botànica. Endèla strütüra piö sèmplice, 'l ginecèo 'fa nì 'n mènt la fùrma d'en fiàsc, có la part piö bàsa piö gròsa, ciamàda ovàre, furmàda de giü o piö carpèi, la part de mès piö o méno bislónga (àle ólte la gh'è mìa) ciamàda stil, e la pàrt ensìma, de fùrma vària, ciamàda stìgma.
Semài che se töl en considerasiù el nömer dei pestéi se pöl distìnguer tré càzi co la sò terminulugìa speciìfica:
I fiùr dei öltem du tìpi de sòlit i g'ha apéna 'n stil con ensìma giü o divèrsi stìgmi, tacc, quacc che i è i carpèi.
L'ovàre l'è 'n órghen encaàt, dividìt en divèrse lòze o stansète, endóche dét se fùrma i gametòficc feminìi, ciamàcc òvuli. I elemèncc de distinsiù per la determinasiù sistemàtica i è 'l nömer de le lòze de l'ovàre, el nömer dei òvuli, el rapórt anatòmic che l'òvulo 'l g'ha co l'ovàre, ciamàt placènta e, öltem, la puzisiù de l'ovàre respèt al resetàcol e a i óter vertezèi del fiùr.
A segónda del nömer de lòze, l'ovàre l'è ciamàt uniloculàr, biloculàr, pluriloculàr. La spartisiù en divèrse lozète l'è fàda 'n manièra che le sédi le se desterböéses en simetrìa radiàl entùren al as del ovàre. Le placènte, per fenéser, le se tróa sö la parét de l'ovàre o se nò endèla part centràl.
La puzisiù de l'ovàre 'n relasiù al resetàcol l'è giü de i aspècc de clasificasiù piö 'mportànti e 'l vé discriìt co chèsta terminulugìa:
El stigma l'è la part ansìma al pestél e l'è l'órghen endóche se pòsta i granilì del pólen endèl momènt de la 'mpolinasiù. La fùrma del stìgma l'è 'n óter elemènt de clasificasiù sistemàtica. El pöl véser furmàt d'en còrp ünic, piö o méno slargàt, o se nà dividìt en lòbi piö o méno bislónc 'nfìna a ciapà la fùrma de filamèncc.
El schéma genèric discriìt de sùra el g'ha dèle variàcc a segónda de la prezènsa o nò de l'androcèo o del ginecèo. El fiùr tìpo l'è ermafrudìt cioè el g'ha töcc du i órghegn de reprodusiù. En fiùr ermafrudìt el pöl véser ünisesuàl de pónt de vìsta fisiològic perchè i órghegn de riprudusiù de giü dei du sèsi i è stérii.
I fiùr ünisesuài i è discriìcc cóme staminìfer o maschìi, semài che i g'ha apéna l'androcèo, e cóme pistilìfer o feminìi se i g'ha apéna 'l ginecèo. En prezènsa de fiùr ünisesuài, le piànte i è ciamàde monòiche, se le g'ha fiùr mascc e fiùr fèmina, o diòiche se le g'ha fiùr d'en zèner apéna. En chèsto öltem càzo se pàrla de piante mascc e piànte fèmina.
Giü dei elemèncc piö vistùs doperàcc per fà la determinasiù sistemàtica de le spéci l'è la simetrìa fiuràla, che la ciàpa 'n cunsiderasiù la coròla o, piö 'n generàl, el pereànse. A segónda del gràdo se simetrìa se pöl distìnguer chèste categorìe de fiùr:
Per i fiùr zigomòrf àle ólte se dopèra 'na paròla specìfica per ensegnà 'na fùrma particulàr, caraterìstica de sèrte categorìe sistemàtiche:
This article uses material from the Wikipedia Lumbaart article Fiùr, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). El contegnud a l'è disponibil sota la licenza CC BY-SA 4.0, se l'è minga indicad diversament. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Lumbaart (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.