گەنم، گەندم، گەنەم، گەنمێ خەلە یان غەلە (بە ناوی زانستی Tritticum Spp) لە خێزانی گیایییە بەناوی Poaceae، گیای ئاڵێکی بە ساقەتەی گرێ گرێ و ھڵۆڵ، گەڵای درێژ و بەری زەردی بچووکەوەیە.
ئەم وتارە بەزۆری یان بەتەواوی پشت بە تەنیا یەک سەرچاوە دەبەستێت. (فێربە کەی و چۆن ئەم داڕێژەیە لابەریت) |
ئەم وتارە لەوانەیە پێویستی بە خاوێنکردن ھەبێت تا بگات بە شێوازی ستانداردی نووسین. |
ھەروەھا بە دەنکی ئەو گیایە دەگۆترێت کە دەیھاڕن و ئاردەکەی دەکەنە نان و بژیوی مرۆڤە. بە جاڕی گەنم گەنمەجاڕ، گەنمزار یان مەزرای گەنم دەگۆترێت.
وا باوەڕە کە گەنمی ئارد لە سێ جۆری خۆرسک پێکھاتبێ و نیشتمانی ڕاستەقینەشی کوردستانە، لێکۆڵەرەوە مێژوویەکانیش ئەوە نیشان دەدەن کە بەر لە ھەموو شوێنێک مرۆڤی کوردستان ئاشناییان لەگەڵ گەنم ھەبووە و بۆ خۆراکی خۆیان بە کاریان ھێناوە، ھەروەک لە گوندی چەرمۆی نزیک چەمچەماڵ و ھەزار مێردی نزیک سولەیمانی و گوندی عەلی قوش لە کوردستانی ڕۆژھەڵات دۆزرایەوە، کە لەو ھەڵکۆڵراوەی لەسەر گردی چەرمۆ و دەرکەوتووە کە (١٠–١٦) ھەزار ساڵ بەر لە ئێستا مرۆڤ لەو ناوچەیە نیشتەجێ بووە و ھەر لەو کاتییەوە گەنمیان بۆ خۆراک بەکار ھێناوە. لەدوایش بەرە بەرە بۆ ۆلاتانی تری ئاسیا و ئەفریقیا و ئنجا بۆ ئەورووپا بڵاو بووەتەوە، ھەموو بەڵگە مێژوویییەکانیش ئەوە دەردەخەن کە شارستانییەتی لە میزۆپۆتامیا (وڵاتی نێوان دوو ڕووبارەکە) لەسەر بنچینەی بەروبوومی گەنم بووە.
لەبەر ئەوەی گەنم بە بەروبوومێکی سەرەکی دادەنرێت بۆ خۆراکی مرۆڤ بۆیە پایەکی بەرزی ھەیە لە ئابووری ھەموو وڵاتێکدا و ھەر لە چاخەکانی پێش مێژووەوە خۆراکی مرۆڤ بووە سەرەتا بە برژاوی خواردوویانە، ئنجا دوایی کردوویانەتە ئارد و ھەویر و تاکوو توانیویانە نانی لێ دروستبکەن. چونکە لە ناو دەنکی گەنمی ورددا جۆرێک لە گلۆتین لەناو پڕۆتین دا ھەیە کە شێوەیەکی لاستیکی ھەیە و بە ئاسانی دەبێتە نان و سەموون، بەڵام جۆرێک لە گەنمی ورد ھەیە گڵۆتینەکەی زۆر لاستیکی نییە بۆیە ئەو جۆرانە بۆ دروستکردنی کێک و بسکویت بەکار دەھێنرێن، بەڵام گەنمی درشت کە گڵۆتینی ڕەقە و لاستیکی نییە بۆ بەرھەمھێنانی ھەڕشتە و ساوار بەکار دەھێنرێت. ئاردی گەنم (١٢–١٧٪) پڕۆتینە و (٧٥٪) کاربۆھیدراتە و (١٫٥٪) ڕۆنە ھەروەھا ڤیتامینی B1, B1 خوێیە کانزایییەکانی وەک کالسیۆم و مەگنسیۆم و فۆسفۆر و ئاسنی تێدایە.
بە کورتی دەتوانین گرنگی ئابووری گەنم لەم خاڵانە چڕبکەینەوە:
دەکرێ گەنم لەزۆربەی ناوچەکانی جیھان بچێنرێ، بەڵام بەرێژەی (٧٥٪) لە باکووری گۆی زەوی دەچێنرێت، لە ناوچە دەشتایییەکانی یەکسان لەگەڵ ئاستی ڕووی دەریا ھەتا بەرزایی (٤٥٠٠) م دەچێنرێ، و (٧٪) چاندنی گەنم بەشێوەی دێمەکارییە واتە پشت بە باران دەبەستێت، وەک بەروبوومێکی زستانە دەناسرێت، بەڵام بە ڕێژەیەکی کەم وەک بەھارە دەچێنرێت بە تایبەتی لە ناوچە زۆر ساردەکان.
گرنگترین ئەو وڵاتانەی کەگەنم بەشێوەیەکی فراوان دەچێنن و ھەناردەی دەرەوەی دەکەن، وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و چین و ڕووسیا و ئوسترالیا و ھند. لە عێراقیش گەنم بە ڕێژەی ھەرە زۆری لە کوردستان دەچێنرێ، بە تایبەتی گەنمی درشت، وەک لە پارێزگاکانی ھەولێر و سلێمانی و کەرکووک و دھۆک و مووسڵ و ھەروەھا لە دیالە و تکریت و کوت.
گەنم زیاتر حەز بە کەش و ھەوای فێنک دەکات بۆیە لە کوردستان بە تایبەتی لە پێدەشتەکان بە بەرفراوانی دەچێنرێ بە ئاوی باران، لە ناوەراست و خوارووی عێراق زیاتر بە ئاودێری دەچێنرێ، ژینگەی گونجاوی گەنم زیاتر دەکرێ لەم خاڵانەی خوارەو کۆ بکرێتەوە:
قۆناغ پلەی گەرما
سەوزبوون ٣–٤ س◦
لق وچڵ دەرکردن ١٣–١٤ س◦
پێگەیشتن ٢٣ س◦
پۆلەکانی گەنم: گەنم بەگوێرەی جۆری ئاردەکەی دەبێتە دووپۆل:
بەگوێرەی وەرزی چاندنیش گەنم دەکرێ بە دوو جۆر:
چونکە گەنم لە کوردستان بۆ چاندن پشت بە ئاوی باران دەبەستێت، بۆیە کاتی چاندنی دەوەستێتە سەر کاتی بارانبارین لە کوردستان لە ١٥/١٠ تاکو ١٥/١٢ دەچێنرێ دەشکرێ درەنگتریش بچێنرێ، بەڵام بەرھەمی کەم دەبێت.
بڕی تۆو بۆ چاندن: دەوەستێتە سەر ئەم خاڵانەی خوارەوە:
گەنمی ورد (مەکسیباک) بڕی تۆو گەنمی درشت (ڕەشگوڵ) بڕی تۆو ناوچەی دێمی (باران) ٣٠ کگم/دۆنم ناوچەی دێمی (باران) ٣٥ کگم/دۆنم ناوچەی بەراو (ئاوی) ٢٥ کگم/دۆنم ناوچەی بەراو (ئاوی) ٣٠ کگم/دۆنم
لە کوردستان وا باشە لەدوای دروێنەی بەروبوومی زستانە کێڵانێکی بەقووڵی (١٢–١٥) سم بکرێ ئەمەش چەند سوودێکی دەبێت :-
زیاتر لە کوردستان بەھاوینان زەوی بە بەیار دەمێنێتەوە بە تایبەتی لە ناوچە دێمەکارییەکان ئنجا لە پاییز کێڵانی بۆ دەکرێتەوە، دەبێت خاکەکە بە قووڵی (٥ – ٧٫٥) سم نەرم و شل بکرێتەوە، لە خاکی بەپیت و تێکەڵ کێڵانی ڕووکار بە گونجاوتر دادەنرێ لە ھی قووڵ، و لێکۆڵینەوەکانیش سەلماندوویانە کێڵانی بەھارە زۆر پێویستە لە پێش ھی پاییزە بکرێت. کردارەکانیش ئەمانەن:-
لە کوردستان لەو شوێنانەی بڕی بارانبارین لە (٥٠٠) ملم دەبێت لە ساڵێکدا (٦٦) کگم/دۆنم یۆریا، (٤٤) کگم/دۆنم سۆپەر فۆسفاتی کالسیۆمی سیانەیە، بەڵام لەو ناوچانەی بڕی بارانبارین لە خوار (٤٥٠) ملم بێت پێویستی بە (٢٢) کگم یۆریا و (٢٢) کگم سۆپەر فۆسفاتی کالسیۆمی سێیانەیە بۆ یەک دۆنم، لە ھەر دوو حاڵەتدا نیوەی نایترۆجین (یۆریا) کە و ھەموو فۆسفاتەکە لە وەختی چاندنەکە واتە لە دواکێڵان بە زەوییەکە دادەکرێت، بەڵام نیوەکەی تری نایترۆجینەکە (یۆریا) دوای ئەوەی بەرزی گەنمەکە دەگاتە(٣٠–٤٠)سم یان (٣–٤) گەڵای دەکات ئنجا پێی دادەکرێت، و لە کاتی جاری دووەمیش پێویستە زەوییەکە شێدار بێت تا زوو یۆریاکە بتوێتەوە، ٤- ڕێگای چاندن:- بە دوو ڕێگا دەکرێ بچێنرێ:-
أ- بە ئامێری تۆدەر: ڕێگایەکی زانستیانەو سەرکەوتووە پێویستە دووری نێوان ھێڵەکان (١٥)سم بێت، قووڵی چاندنیش(٥–٧)سم بێت لە زەوی لماوی پێویستە قووڵی کێڵان زۆربێت لە چاو زەوی قورس. ب- بە دەست وەشاندن: ڕێگایەکی کۆنە و دووری نێوان ڕوەکەکان یەکسان نابێت، لێرەدا جووتیار بە دەست تۆوەکە دەوەشێنی، بەڵام نابێ لە کاتی ھەڵکردنی با دابکرێت.
گەنم لە دوای چاندن ئەوەندە پێویستی بە کاری خزمەتگوزاری نییە تەنھا ئاودان و پەینکردن و لەناوبردنی مێروو و گژوگیای زیانبەخشە.
kshtwkal.info
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە گەنم تێدایە. |
This article uses material from the Wikipedia Soranî / کوردی article گەنم, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). ناوەرۆک لەبەردەستە لەژێر CC BY-SA 4.0دا، مەگەر پێچەوانەی وترابێ. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Soranî / کوردی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.