Tritiko (Triticum) estas genro de graminacoj (poacoj).
Tritiko | ||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Biologia klasado | ||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||
Aliaj Vikimediaj projektoj | ||||||||||||||||||||||||
La diversaj tritikoj kaj aliaj specoj de graminacoj (ankaŭ maizo), kiuj havas mueleblajn grajnojn kaj uzeblan farunon, nomiĝas grenoj.
La tritiko konsistigas la plej etendan kultivon por la agro sur ĉiu kontinento. La plej gravaj tritikoeksportaj landoj estas Usono, Kanado, Aŭstralio, Argentino kaj Francio; pri la produkto unuaranga estas Ĉinio, aldonendas Rusio, kaj Ukrainio (vidu la plisubajn statistikojn). Tritiko estas homa baznutraĵo (panogreno) en multaj landoj kaj en la moderna intensa agrikulturo estas ankaŭ multe uzata en la gregobredado. La durum-tritiko (malmola tritiko) havas apartan uzadon por pastaĵoj.
Tritikospecioj alkutimiĝis al seka kaj varma klimato. Antaŭ kelkaj jardedoj oni elfaris krucadon de tritiko kaj sekalo, la rezulto estas nomita tritikalo, kaj ĝi konvenas al pli malvarmeta klimato, kun samtempe la produktpovo de tritiko, tamen tiu novaĵo ne renkontis grandan sukceson, en Francio nur kelkmiloj da hektaroj da tio kultivatas.
La spiko enhavas du vicojn da spiketoj kun du ĝis kvin floroj. Unu aŭ du finaj floroj estas viraj aŭ senfruktaj. Kiel elitrigio, latera flanko de spiketo situas kontraŭ la akso de la spiko.
La plej malnovaj spuroj de la tritikokultivado estas el la 7-a jarmilo a.K. en la montaraj regionoj de Okcident-Azio. De tie ĝi disvastiĝis al Eŭropo, Nordafriko, Azio, kie ĝi estis grava kultivplanto.
La Unugrajna tritiko (T. dugidum monococcum) estas la origina formo de la kultivitaj tritikoj, kies specioj ankoraŭ vivas sovaĝforme. El tiuj formiĝis per kruciĝo kun aliaj specioj (verŝajne (T. speltoides aŭ Aegilops speltoides la tetraploida Dugrajna tritiko, el kiu formiĝis poste la durumo kaj la T. turgidum polonicum.
Per plia hibridigo kun Dugrajna tritiko kaj T. tauschii (aŭ Aegilops squarrosa (Kaprotritiko)) estiĝis la moderna tetraploida tritiko, unue en la Transkaŭkazio, sur la armena altebenaĵo.
En tradiciaj agrikulturaj sistemoj, tritikaj populacioj kutime konsistas el lokrasoj, kultivataj varioj ne formale klasifikitaj, kiuj ofte konservas altan morfologian diverson. Oni ne plu kultivas lokrasojn en Eŭropo kaj Norda Ameriko, sed ili restas gravaj aliloke. La origino de formala selektado de tritiko troviĝas en la 19-a jarcento, kiam oni kreis unuliniajn variojn per selektado de semoj de unuopa planto, kies deziratajn ecojn oni rimarkis. Moderna selektado de tritiko evoluis en la komencaj jaroj de la 20-a jarcento, lige kun la evoluo de mendela genetiko. La norma metodo selekti tritikan kultivoformon estas kruci du liniojn post permana senanterigo kaj poste fekundigi la idojn per ĉies propra poleno aŭ endogamie inter si. Oni identigas selektaĵon (t.e. montras, ke ĝi havas la genojn kaŭzantajn la karakterojn de la variaĵo) dek aŭ pli generaciojn antaŭ ol prezenti ĝin kiel variaĵon aŭ kultivoformon.
Gravaj celoj de selektado estas interalie alta grenproduktado, bona kvalito, rezisto kontraŭ malsanoj kaj insektoj kaj tolero de nebiologiaj stresoj, ekzemple mineralaj faktoroj, malseko kaj varmo. En moderklimataj medioj la plej gravaj malsanoj estas, aranĝitaj proksimume de la plej malvarmaklimataj al la plej varmaklimataj: la "okula malsono", la makula malsano kaŭzata de Phaeosphaeria nodorum, la flava aŭ stria rusto, melduo, la makula malsano kaŭzata de Septoria tritici, la bruna aŭ folia rusto, la velka malsano kaŭzata de Gibberella zeae, la flavmakula malsano kaj nigra rusto. En tropikaj medioj gravas ankaŭ la makuleta malsano.
Ĉe tritiko estas praktikita mutacia selektado, per gama-radiado, ikso-radiado, ultraviola radiado, aŭ damaĝaj kemiaĵoj. La tiel kreitaj tritikvarioj nombras je kelkaj centoj kaj estiĝis ekde 1960, pli multe da ili en pli loĝataj landoj kiel Ĉinujo. Kaj per gama-radia kaj per kutima selektado oni evoluigis panan tritikon kun alta enhavo de fero kaj zinko.
La ĉefa internacia institucio por tritika selektado estas la Internacia Centro por Plibonigado de Maizo kaj Tritiko en Meksiko. La Internacia Centro por Agrikultura Esplorado en la Sekejoj estas alia internacie grava publika tritikselektejo, kvankam ĝi devis translokiĝi el Sirio dum la siria enlanda milito.
Tritiko kaj ĝiaj patogenoj estas en konstanta kunevoluo. Sporproduktaj rustofungoj de tritiko estas adaptitaj por sukcesa dissemado de sporoj, praktike por alta R0. Tial ili tendencas al evoluaj tirpunktoj kun alta R0.
Kelkaj genoj estas gravaj por la produktokvanto de tritiko. Genoj por la naneca trajto, kiujn uzis unue japanaj selektistoj por krei mallongatigan tritikon, havis grandan efikon al la produktado de tritiko tutmonde, kaj estis gravaj faktoroj en la sukceso de la verda revolucio en Meksiko kaj Azio gvidata de Norman Borlaug. Nanigaj genoj permesas ke karbono fiksita en la planto dum fotosintezo estu alicelita al produktado de semoj. Ili ankaŭ helpas kontraŭ la problemo, ke semproduktaj tigoj estas faligitaj de la vento kaj putras sur la grundo, kio okazas pli ofte kiam intensa nitrogena sterkado faras la tritikplantojn pli altaj kaj pli falemaj. Ĝis 1997, 81% de la tritikeja areo de malriĉaj landoj jam estis semita per duonnanaj tritikoj, pro kio kaj la produktokvanto kaj la reago al nitrogenaj sterkaĵoj pliboniĝis.
Triticum polonicum, kies glumoj kaj greneroj estas pli grandaj, estas miksita en la ĉefajn tritikajn liniojn por pligrandigi ties grenerojn. Ĝi verŝajne kontribuis tiujn trajtojn al T. petropavlovskyi kaj la portugala lokrasaro "Arrancada".
Kiel ĉe multaj plantoj MADS-box influas la kreskon de la floroj, kaj pli specife, kiel ĉe aliaj kultivataj poacoj, grave influas la totalan produktitan pezon de la grenprodukta procezo. Tamen, ĝis 2021 malmulta esplorado estis farita pri MADS-box kaj pri la genetiko de tritikaj floroj kaj spikoj.
La rekorda poarea produktado de tritiko estas proksimume 17 tunoj en hektaro, atingita en Nov-Zelando en 2017.
Sovaĝaj tritikoj, rilataj genroj, kaj aliaj cerealoj, ekzemple sekalo, estas fonto de malsanrezistaj trajtoj por selektado kaj genmodifado de kultivataj tritikoj ekde la jardeko de 1930. Iuj rezistaj genoj kontraŭ Pyrenophora tritici-repentis estas identigitaj, precipe kontraŭ rasoj 1 kaj 5, la plej problemaj en Kazaĥujo. El la sovaĝa parenco Aegilops tauschii fontas kelkaj genoj efikaj kontraŭ TTKSK/Ug99 - nome Sr33, Sr45, Sr46, kaj SrTA1662 - el kiuj Sr33 kaj SrTA1662 estis malkovritaj de Olson k. al. 2013, kaj Sr45 kaj Sr46 estas mallonge revuitaj de la samaj.
Rezisto kontraŭ Gibberella zeae estas alia grava selektocelo. Permarka selektado kun uzo de KASP estas farebla. Singh k. al. 2019 identigis genetikan markon por geno simila al porofaraj toksoj kiu donas reziston kontraŭ G. zeae.
Oculimacula yallundae, Mycosphaerella graminicola, Puccinia graminis kaj Claviceps purpurea parazitas tritikon.
Ŝtato | 1985 | 1995 | 2005 | 2007 |
---|---|---|---|---|
Ĉinio | 85 807 | 102 211 | 96 160 | 109 860 |
Barato | 44 069 | 65 767 | 72 000 | 74 890 |
Usono | 65 975 | 59 404 | 57 106 | 53 603 |
Rusio | — | 30 119 | 45 500 | 49 389 |
Francio | 28 784 | 30 880 | 36 922 | 33 219 |
Kanado | 24 252 | 24 989 | 25 547 | 20 641 |
Aŭstralio | 15 999 | 16 504 | 24 067 | 13 039 |
Germanio | 13 802 | 17 763 | 23 578 | 21 367 |
Pakistano | 11 703 | 17 002 | 21 591 | 23 520 |
Turkio | 17 032 | 18 015 | 21 000 | 17 678 |
Dum la lastaj jardekoj ĉiam Ĉinio estis kun diferenco la plej grava potenco produktanto de tritiko pro la ampleksaj teritorioj dediĉataj al tiu kultivado kaj pro la enorma logantaro kiun ĝi devas nutri; Barato preterpasis Usonon jam en la fino de la 20a jarcento ankaŭ pro preskaŭ samaj tialoj. Dume produktiveco estas pli alta en Usono pro pli disvolvigitaj agrikulturaj teknikoj (industria agrikulturo).
En 2011, tutmonda pokapa tritikkonsumo estis de 67 kg (148 funt.), kun la plej alta pokapa konsumo de 239 kg (527 funt.) trovitaj en Azerbajĝano. En 1997, tutmonda tritikkonsumo estis 101 kg (223 funt.) pokapa, kun la plej alta konsumo 623 kg (1,373 funt.) pokapa en Danio, sed la plej granda parto de tio (81%) estis por furaĝo. Tritiko estas la primara pormanĝa bazvaro en Nordafriko kaj la Proksima Oriento, kaj kreskas en populareco en Azio. Male al rizo, tritikoproduktado estas pli ĝeneraligita tutmonde kvankam la parto de Ĉinio preskaŭ estas unu-sesono de la mondo.
"Ekzistas malgranda pliiĝo en ĉiujara kultivaĵa rendimenta komparo je la jaro 1990. La kialo de tio estas ne en evoluo de semada areo, sed la malrapida kaj sinsekva kreskado de la mezaveraĝa rendimento. Mezume 2.5 tunoj da tritiko estis produktita en unu hektaro de kultivotereno en la mondo en la unua duono de 1990-aj jaroj, aliflanke tiu valoro estis proksimume 3 tunoj en 2009. En la mondo pokape tritikproduktanta areo ade malpliiĝis inter 1990 kaj 2009 konsiderante la ŝanĝon de monda loĝantaro. Ekzistis neniu signifa ŝanĝo en tritikproduktanta areo en tiu periodo. Tamen, pro la plibonigo de mezaveraĝaj rendimentoj ekzistas iu fluktuo en ĉiu jaro pripensante la pokapan produktadon, sed ekzistas neniu konsiderinda malkresko. En 1990 pokape produktado estis 111.98 kg/pokape/jare, dum ĝi jam estis 100.62 kg/pokape/jare en 2009. La malkresko estas evidenta kaj la pokapa produktad-nivelo de la jaro 1990 ne povas esti realisma samtempe kun la kresko de monda loĝantaro malgraŭ la pliigitaj mezumaj rendimentoj. En la tuta periodo la plej malsupra pokapa produktado estis en 2006."
En la 20-a jarcento, tutmonda tritikoproduktado vastiĝis proksimume 5-oble, sed ĝis proksimume 1955 la plej granda parto de tio reflektis pliiĝojn en tritika kultivadareo, kun pli malgrandaj (proksimume 20%) pliiĝoj en kultiv-rendimentoj per area unuo. Post 1955 tamen, ekzistis spektakle dekobla pliiĝo en la indico de tritikrendimenta pliboniĝo je jaro, kaj tio iĝis la plej grava faktoro permesanta al tutmonda tritikoproduktado pliiĝi. Tiel teknologia novigado kaj scienca kultiv-administrado kun sinteza nitrogeno-sterko, irigacio kaj tritikreproduktado estis la ĉefaj ŝoforoj de tritika produktokresko en la dua duono de la jarcento. Ekzistis kelkaj signifaj malkreskoj en tritikkultivaj areoj, ekzemple en Nordameriko.
Pli bona sema stokado kaj pli bona ĝermada kapablo (kaj tial pli malgranda postulo rikolti kultivaĵon por la semado de venonta jaro) estas alia 20-a-jarcenta teknologia novigado. En Mezepoka Anglio, farmistoj ŝparis unu-kvaronon de sia tritikrikolto kiel semo por la venonta kultivaĵo, forlasante nur tri kvaronojn por diversaj elspezoj, manĝaĵo kaj furaĝforuzo. Antaŭ 1999, la tutmonda mezuma semuzo de tritiko estis proksimume nur 6% de produktaĵo.
Pluraj faktoroj nuntempe bremsas la indicon de tutmonda vastiĝo de tritikoproduktado: loĝantarkreskaj indicoj falas dum tritikaj rendimentoj daŭre altiĝas, kaj la pli bona ekonomia profiteco de aliaj kultivaĵoj kiel ekzemple sojfaboj kaj maizo, interligitaj kun investado en modernaj genetikaj teknologioj, antaŭenigis ŝanĝojn al aliaj kultivaĵoj.
This article uses material from the Wikipedia Esperanto article Tritiko, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). La enhavo estas disponebla laŭ CC BY-SA 4.0, se ne estas alia indiko. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Esperanto (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.