مەککە یان مەککەی پیرۆز، (بە عەرەبی: مكة المكرمة) شارێکی پیرۆزە لای موسڵمانان، مزگەوتی حەرامی تیایە لەگەڵ کەعبە کە بە قیبلەی موسڵمانان دادەنرێت لە نویژەکانیاندا، مەککە ئەکەوێتە حیجازەوە لە شانشینی سعودیە، و پایتەختی ناوچەی مەککەیە، نزیکەی ٤٠٠ کیلۆمەتر لە مەدینەو دوورە لە ئاڕاستەی باشووری ڕۆژاواییدا، و نزیکەی ١٢٠ کم لە تائیفەوە دوورە لە ئاڕاستەی ڕۆژھەڵاتیەەوە، و لە دووری ٧٢کم لە شاری جددە و کەنارەکانی دەریای سوور، و نزیکترین بەندەر لێوەی بەندەری جددەی ئیسلامییە، و نزیکترین فڕۆکەخانە لێوەی فڕۆکەخانەی مەلیک عەبدول عزیزی نێودەوڵەتییە، مەککە ئەکەوێتە یەکتربڕینی پلەی پانی ٢٥/٢١ باککوری، و درێژی ٤٩/٣٩ی ڕۆژھەڵاتی، و ئەم شوێنەش بە یەکێک لە قورسترین پێکھاتووە جیۆلۆجییەکان دادەنرێت، ڕووبەری شاری مەککە ٨٥٠ کم²، ٨٨ کم² خەڵکی تێدایە، و ڕووبەری ناوەندی ناوچەی مزگەوتی حەرام نزیکەی ٦ کم²، و بەرزی مەککە لە ئاستی دەریاوە نزیکەی ٣٠٠ مەترە.
مەککە | |
---|---|
وڵات | عەرەبستانی سعوودی |
ناوچە | مەککە |
پارێزگا | مەککە |
بەرزایی | ٦٠٨ مەتر (١٬٩٩٥ پێ) |
ژمارەی دانیشتووان (٢٠٠٧) | |
• سەرجەم | ١٬٧٠٠٬٠٠٠ |
وێبگە | [١] |
مێژووی دامەزراندنی مەککە ئەگەڕێتەوە بۆ ٢٠٠٠ ساڵ پێش زایینی، و لە سەرەتادا گوندێکی بچوک بوو ئەکەوتە دۆڵێکی ووشکەوە و لە ھەر چوارلاوە دەورە دراوە بە شاخ، پاشان خەڵک نیشتەجێبوون تیایدا لە سەردەمی پێغەمبەر ئیبراھیم و پێغەمبەر ئیسماعیل، ئەمەش دوای ئەوەی پێغەمبەر ئیبراھیم ھاجەری خێزانی و ئیسماعیلی کوڕی بە جێ ھێشت لە دۆڵە بیابانییە وشکەدا، ئەمەش بە گوێڕایەڵی بۆ فەرمانی خوا بوو، لە دۆڵەکەدا مانەوە تا بیری زمزم ھەڵقوڵا، پاشان لە دوای ئەوە یەکەم ھۆزە لە مەککە جێگیر بوون ھۆزی جرھم بوون، یەکێک لە ھۆزە یەمەنییە کۆچەرەکان بوون، و ھەر لەو ماوەیەدا پایەکانی کەعبە بەرزکرایەوە لەسەر دەستی پیغەمبەر ئیبراھیم و ئیسماعیلی کوڕی.
بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠٠٧، ژمارەی دانیشتوانی مەککە نزیکەی ١٧٠٠٠٠٠ کەسە، دابەشبوون لە لاکانی مەککەی کۆن و نوێدا، مەککە چەندین شوێنەواری پیرۆزی ئیسلامی لە خۆ دەگرێت، کە گرنگترینیان مزگەوتی حەرامە و بە لای موسڵمانانەوە پیرۆزترین شوێنە لە جیھاندا، لەبەر ئەوەی کەعبەی پیرۆزی قیبلەی موسڵمانان لە خۆ ئەگرێت، لەگەل ئەوەشدا مەککە شوێنی مەبەستی موسڵمانانە لە وەرزی حەج و عومرەدا.
مەککە بەپێی سەردەمەکان نزیکەی ٥٠ ناو و نازناوی ھەیە. ھەندێک دەڵێن بۆیە پێی دەوترێت مەککە بەھۆی قەرەباڵەغی خەڵکییەوە. و بەککەشی پێ دەڵێن چونکە ھیچ کەسێک ناتوانێت داگیری بکات و وێزانی بکات. بەڵام وشەی بەک لەزمانی سامیدا بەواتای دۆڵ دێت. ھەروەھا لە قورئان و کتێبە دێرینەکاندا ناوی ھێنراوە.
مەککە بەچەند شێوەیەک لەقورئاندا ناوی ھاتووە، لەوانە:
بەپێی گێڕانەوەکانی پێغەمبەری ئیسلام سەرەتای مەککە و کەعبە دەگەڕێتەوە بۆ پێش دروستبوونی مرۆڤ. یەکەم جار بەفەرمانی خوا، فریشتەکان کەعبەیان بنیادناوە.
یەکەم ماڵی دروستکراو و دانراوی تێدایە بۆ مرۆڤەکان بۆ ئەوەی خواپەرستی ئەنجام بدەن، وەکو خوای گەورە دەفەرمووێت: إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِّلْعَالَمِينَ (ئالی عیمران:٩٦).
بەپێی گۆڕانە جیۆلۆجییەکانی زەوی گۆڕانکاری بەسەرداھاتووە و کەعبە ڕووخاوە، بەڵام بنچینە و پێکھاتە سەرەکییەکانی شارەکە و کەعبە گۆڕانیان بەسەردانەھاتووە، تا خوای گەورە فەرمان دەکات بۆ خۆشەویستی خۆی ئیبراھیم کە دەبێت ئیسماعیل و دایکی لەو ناوچە وشکانییە بەجێبھێڵێت و دوای ماوەیەک دەگەڕێتەوە و خوا فەرمانی پێدەکات کەلەگەڵ کوڕە تاقەنەکەیدا بنچینەی ماڵەکەی بەرزبکەنەوە.
لە ماوەی پێغەمبەرایەتی و ژیانی پێغەمبەری ئیسلامدا، مەککە کاریگەری و ڕۆڵی خۆی ھەبووە ڕێگای بازرگانی بووە و دەستپێکی ڕاگەیاندنی ئابنی ئیسلام لەو شارەبووە و ئێستاش یەکێکە لەجێگا رێزلێنراو و خۆشەویستەکان لەلای خوا و پێغەمبەری خوا و موسڵماناندا.
مەککە دەکەوێتە سنووری تهامە لە ڕۆژاوای نیمچە دوورگەی عەرەبی، ٨٠ کم لە دەریای سوورەوە دووری هەیە. لە نێو پێکهاتەکانی قەڵغانی عەرەبی کە لە بەردە موتەوتەو بەردەکانی ژێر زەوی و ئیندوسی و بەردی گرانایی. دۆڵەکانی بە چەڵ و شنە و لمی داپۆشراوە و زۆربەی ئەم دۆڵانەی کە مەککە پێک ئەهینن لە پێکهێنانیدا شوێن پێی هەڵقرچو و هەڵخڵکان کە لە کاتی زەویناسیی کۆندا لە قەڵغانی عەرەبی دا تێپەڕبوون، بەدوای خۆیدا دێن. مەککە نزیکەی ٢٧٧ مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزە.
مەککە سەرەڕای بیابانی جێگاکەی بەڵام بەچەند شاخێک دەورە دراوە. لەوانە:
|
|
|
بەپێی ئاماری ساڵی ٢٠١٥، مەککە ژمارەی دانیشتوانی ١،٥٧٨،٧٢٢ کەسە. بەسەر گەڕەکە کۆن و تازەکانی مەککەدا بڵاوبوونەتەوە خێزانەکانی مەککە بەسەر دوو جۆردا دابەش کراون: خێزانی ناوکی و درێژکراوە، نزیکەی ١١٪ ی هەموو خێزانەکانی مەککەن. لەکاتێکدا خێزانە ناوکییەکان هەژماری مانەوەی ٨٩ ٪ ، دەکەن و لەڕووی دابەشکردنی دانیشتوانەوە بەنەتەوە: نزیکەی ٧٥٪ی دانیشتوانی مەککە سعودییە و ئەو ٢٥٪ ی کە ماونەتەوە، سعودینین. کۆمەڵگای برماویە گەورەترین کۆمەڵگای غەیرە سعودییە لە مەککە، کە ١٩٪ ی هەموو ناسعودییەکان هەژمار دەکات، هەروەها هەشت کۆمەڵگای لوتکەلە مەککە بە ٧٥٪ ی کۆی گشتی، کە ئەمانەن یەمەنی و پاکستانی و میسری و میانماری و بەنگالی و نێجیریایی و سوودانی و مالییەکان.
تێکڕای قەبارەی خێزان لە مەککە نزیکەی پێنج کەس دەبێت، ئەمەش بە دیاریکراوی ئەوە دەگەیەنێت کە هەر ١٠ خێزان لە مەککە دا تێکڕای ٥٢ کەس هەیە . گەورەترین ڕێژەی خێزانەکان لە دوو بۆ حەوت کەس ەوە زیاترە، کە ٧٤٪ کۆی گشتیان، لەکاتێکدا ئەو خێزانە گەورەن کە زیاتر لە دەرزەن ئەندامیان هەیە تەنها ٤٪ گەورەترین ڕێژەی خێزانەکانی مەککە لە شوقە و باڵەخانە یان خانوودا دەژین کە نزیکەی ٦٥٪ ن و نزیکەی ١٣٪ ی ئەوانەی لە ماڵە شەعبییەکان دەژین و لە ١٠٪ خێزانەکانیش لە ویلا سەربەخۆکان دەژین. ٢٠٪ی خانووەکانی مەککە کەمترە لە ١٠٠ مەترە، نزیکەی ٦٥٪ ی خانووەکان ڕووبەرەکەی لە ٢٠٠ مەتر کەمترە، هاوکات نیشتەجێبونەکانی ٤٠٠ مەتر زیاتر هەژمار دەکات نزیکەی ١٥٪ . نزیکەی ٤٦٪ی کۆی گشتی دانیشتوان لە خانووی تایبەت نیشتەجێن، نزیکەی ٥١٪ لە خانووی کرێدا دەژین، نزیکەی ١٠٠٪ی دانیشتووان توانای ئاوی خواردنەوەیان هەیە.
پێگەی ستراتیژیی مەککە وەک وێستگەیەکی کاروانی نێوان باکوور و باشوور سوودی لەڕۆژانی نەزانی لەگرتنی کۆنترۆڵی بازرگانی نێوان حزبەکانی نیمچە دوورگەی عەرەبی و لەنێوان هەردوو حیزبی کێبڕکێکاردا بینی فارس و روم. هەروەها مەککە لەو بازاڕانەی کە بۆ بازرگانی دایمەزراندووە و بۆ وەرگرتنی کۆڕو مەکۆ ئەدەبییەکان و بەناوبانگترین بازارەکانی مەککە لە جاهلییە سێ بازاڕ بوو: بازاڕی عەکاز، بازاری مەجنە بە زیلمەجاز، مەککە لە ڕێگەی پراکتیزەی بازرگانی ناوخۆ و دەرەوە، بارودۆخی ئابووری تا رادەیەکی باش چێژی لێ وەرگرت و بە ورای خەڵکەکەی بۆ بەدەستهێنانی سامانێکی مەزن لە مانە دەوڵەمەندی یەکی مەزن لەم کەسانە و بە دەست هێنانی سامانێکی گەورە لە مانە، و مەککە لە ڕێگەی پراکتیزەکردنی بازرگانی ناوخۆ و دەرەوە، و بە رادەیەکی باش لە بارودۆخی ئابووری باش بوو لە ڕێگەی پراکتیزەکردنی بازرگانی ناوخۆ و دەرەوە، و بە ورای بە خەڵک ەکەی کە دەوڵەمەندی یەکی زۆر مەزن لە مانە بەدەست بهێنێت و سامانێکی گەورە لە مانە بەدەست بهێنێت. بازرگانەکانی مەککە، توانییان پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ هەردوو ئەحباش و میسرییەکان دروست بکەن، بە سوود وەرگرتن لە نزیکبوونەوەی لە دەریای سوور بە بەکارهێنانی کەشتییە بازرگانە خۆبەکارەکان. ئابووری هاوچەرخی مەککە بەشێوەیەکی سەرەکی پشت بە دوو بابەتی سەرەکی دەبەستێت: وەرزە ئایینییەکان و خەرجییەکانی حکوومەت. وەرزی حەج و عەمرە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی خەڵکی مەککەیە و ئەو کەلوپەل و خزمەتگوزارییانەی لەلایەن مەککە و پێشکەش بە سەردانیکەرانی مزگەوتی گەورە دەکرێت، هەناردەی نادیارن، چونکە زۆربەی سەردانکەرانی مەککە بە تەمابوون هەندێک بیرەوەری یان دیاری بۆ خۆشەویستانیان بکڕن ته سەرنجی دیکه ی ئابووری مەکیاڤیللی خەرجکردنی حکومه ته بودجەی ساڵانەی حکوومەتی سعودیە بۆ سکرتارییەتی پایتەختی پیرۆز بە ٥٠ ملیۆن دۆلار خەمڵێنراوە دۆلار و لەخزمەتگوزاریە بنەڕەتییەکانی ژێرخانی ئابوری و پلانی پەرەپێدان و جێبەجێکردن و دروستکردنی خانووبەرە و دروستکردنی ڕێگەوباو ، هەروەها گرنگیدان بەمزگەوتی گەورە و هەستی پیرۆزو فراوانکردن و نۆژەنکردنەوەو چاککردنەوەکانی.
پڕۆژەی پەرەپێدانی شامییە: ئەم پڕۆژەیە بە ئامانجی پەرەپێدانی ژینگەیەکی شارستانی و هاوچەلەلەگەڵ سروشتی مزگەوتی حەرام و تێکەڵکردنی پلانی پێکهاتەیی بۆ گەشەپێدانی ناوچەی ناوەندی ئێم کە بۆ دروستکردنەوەی تۆڕی ڕێگا بۆ فراوانکردنی گۆڕەپانەکانی زانکۆ بۆ جێگرتنی گەورەترین ژمارەی پەرستپەرستان و دڵنیابوون لە سەلامەتی گشتی دانیشتوان و سەردانکەران بە جیاکردنەوەی ترافیکی پیادە لە ترافیکی مۆتۆر، دەرچوونێکی سەلامەت و خێرای حاجیان لە لای باکووری حەرەمی زانکۆ، و بۆ ئاسانکردنی فشاری پەرەسەندنی شارستانی لە ناوچەکە لەسەر سنووری پیرۆزگا ڕاستەوخۆیە.
پڕۆژەی کێوی عومەر: ئەم پڕۆژەیە دەکەوێتە سەر کێوی عومەر لە ئاڕاستەی ڕۆژاوای مزگەوتی حەرام، ڕووبەرێکی نزیکەی ٢٣٠ هەزار مەتر دووجا دەگرێتەوە و ئەو شوێنەی دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی شەقامی ئیبراهیم خەلیلەوە، کە باکوور دەپێدا تا ببێتە دایکی شارەکان، ئامانجیشی ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچانەی کە حەرەمی دەپێچێتەوە و لە خۆی خاوەنی، گەشە، پێشکەوتن، بەڕێوەبردن، وەبەرهێنان و کرێکرێ، تایبەتمەندیی چاودێری کردنی پیرۆزگا و جێبەجێکردنی هەموو کارێکی ئەندازیاری و بیناسازی و بیناسازی پێویستە بۆ ڕووپێوکردن و بیناسازی و بیناسازی و چاککردن و تێکدان و دابینکردنی شوێنی نیشتەجێبوون و بازرگانی گونجاو لەگەڵ ئەو ئاسانکاری و خزمەتگوزارییانەی کە پێویستیەتی.
پڕۆژەی کێوی خەندەمە: یەکێکە لەو پڕۆژانەی کە ئێستا لە مەککە دروست دەکرێت، شوێنی چیای خەندەمە نزیکە لە مزگەوتی حەرام، کە زەوییەکەی دەکەوێتە نێوان بازنەکانی یەکەم و دووەم و چێژ لە دیمەنەکانی لایەنی ڕۆژاوای پیرۆزگا و ئەو دەستوپێنەدەدات، و ڕووبەری بنەڕەتی پڕۆژەکە ١٢٥ هەزار مەتر دووجا بەسەر بناری باکوور و ڕۆژاوای شاخەکە بەسەر ئەڵقەی دووەم و شاری مەککە دا و بەسەر لایەنی باشووریدا لە تونێلەکانی شا عەبدولعەزیز ڕێگای شەقامی ئەجیاد ئال سعد و یەکەم ڕێگای بازنەیی، بەسەر ڕووی باشووری دا تێپەڕین.
پڕۆژەی مزگەوتی حەرام: زیادکردنی گۆڕەپانەکانی باکووری حەرەم کە لەقوڵایی نزیکەی ٣٨٠ مەترو تونێلی پیادەو وێستگەیەکی خزمەتگوزاری نزیکەی ٣٠٠ هەزار مەتری تەختدایە، گروپی سعودی بن لادن ئەرکی ئەنجامدانی کاری فراوانکردنەکەی پێڕاپەراندووەو نزیکەی ١٠٠٠ تایبەتمەندیش بەقازانجی ئەم پڕۆژەیە لادەبرێت کە مەبەست لێی زیادکردنی توانای مزگەوتی حەرامە. ئەو ناوچەیەی کە بڕیارەکانی لابردن دایپۆشیوە شێوەی هیلالی وەردەگرێت، لە هۆتێلی نەجد لە غەزە لە ڕێگەی قەرارە و قەڵای فلفل و قوتابخانەی عەرەفاتەوە تا ناوەندی هەلالی ئەحمەر لە گەرەکەکانی باب. ئەم ناوچەیە سروشتێکی شاخاوییە و هۆتێل و خانووی نیشتەجێبوونی تا بەرزترین بەرزی ٢٠ نهۆم و لە تەنیشت مزگەوتی حەرام هەیە، پڕۆژەی بەردیش لەم ناوچەیە جێبەجێ دەکرێت.
مەککە لە رووی ئیدارییەوە دابەش بووە بەسەر دە شارەوانی لاوەکیدا و هەر یەک لەو شارەوانییانە بەسەر گەڕەکەکاندا دابەش کراون، هەروەها ئەو گەڕەکانەی مەککە بە جیاوازی جیاوازی یان لە نێوان گەڕەکە مێژووییەکاندا دەپشکنن کە لە سەردەمی جاهلییدا ڕەگوڕیشەیان هەیە، کە هێشتا ناوەکانیان و ئەوانی دیکە کە لە بنەڕەتەوە لەگەڵ پێشکەوتنی شارستاندا مۆدێرنن، دەهێڵنەوە، کە ئەویش ئاوایە:
مەککە چەندین پارکی هەیە کە ژمارەیان ٤٧٦ پارک دەبێت و کۆی گشتی یان ٢،٠٧٤،٤٢٩ مەتری دووجا، کە ١٧٠ یاری منداڵانیان هەیە. یەکێک لە پارکە گرنگەکانی مەککە، باخچەی (مسلەفە)یە، کە ڕووبەرەکەی نزیکەی ٢٣ هەزار ممدوو لە گەڕەکی مسفەلە، پارکی ڕەسیفە، پارکی نیمچە دورگەی عەرەبی، یەکێکە لەگەورەترین باخچەکانی مەککە، ڕووبەرەکەی نزیکەی ١٧٠،٠٠٠ مەتری دووجایە، دەکەوێتە سەر ڕێگای بازنەی سێیەم، پارکی بەدر ، باخچەی مەڕمەڕ ، باخچەی مەرمەر ، باخچەی کەعکییە، دایەنخانەی پیرۆزی ئەمانات گەورە، سەرچاوەی سەرەکی درەخت و دار خورما لەباخچەکانی مەککە، لەگەڵ ڕووبەرەکەی نزیکەی ٢٢٥،٠٠٠ هەزار مەتری دووجایە. بۆ شوێنی ڕابواردن ، مەککە چەندین پارکی ڕابواردنی هەیە ، کە گرنگترینیان پارکی منداڵان ، پارکی حەکیر، نەعمان، پارکی بەدر، پارکی مەککە مۆڵ و پارکی ڕابواردنی موسفەلە، هەروەها ١٠ پێپێ بە درێژییەکی خەمڵێنراو بە ٩٥٧٥ م، هەروەها چوار یانەی وەرزشی.
ئابوری مەککە بەشێوەیەکی سەرەکی لەسەر فرۆشتنی کاڵاو بەرهەم بەخەڵکی مەدینەو حاجیانە بۆیە چەندین ناوەندی بازاڕو سەنتەری بازرگانی لەوێ هەن. هێندێک لەهەرە دیارەکانی ئەو بازاڕانە:
مەککە چەندین هۆتێلی هەیە، کە هەندێکیان لەناو ناوچەی ناوەندی دەوروبەری مزگەوتی حەرام چڕبوونەوە. گرنگترینیان ئەمانەن: تاوەری هۆتێل، هۆتێلی تاوەرەکانی مکه هیلتۆن، هۆتێلی مەککە هیلتۆن، هۆتێلی دارۆلتەوحید ئینتەرکونتیننتال، هۆتێلی ئیتەرکونتیننتال، هۆتێلی ئومولقۆرا گراند مارکەر، هۆتێلی مەککە شیراتۆن و هۆتێلی کۆشکی پۆلیتان پاڵاسی مێکا میترۆ.
مەککە مزگەوتی زۆری هەیە، هێندێک لە مزگەوتە کۆنەکان بریتینلە:
مەککە نزیکەی ١٤ نەخۆشخانە و ٨١ بنکەی تەندروستی هەیە، بنکەی تەندروستی لە ناوچە جیاجیاکانی مەککە بڵاوبوونەتەوە، ئەو ناوەند و نەخۆشخانانە نزیکەی هەزار و ٣٧٥ پزیشکیان هەیە. ئەمانەی خوارەوە گرنگترین نەخۆشخانەکانی مەککەن:
ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە مەککە تێدایە. |
This article uses material from the Wikipedia Soranî / کوردی article مەککە, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). ناوەرۆک لەبەردەستە لەژێر CC BY-SA 4.0دا، مەگەر پێچەوانەی وترابێ. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Soranî / کوردی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.