Ҡара Диңгеҙ

Амшын/Амшын Еиқәа, бор. грек. Εὔξενος Πόντος, грек. Μαύρη Θάλασσα, лат. Pontоs Euxinus)-- Атлантик океан бассейнындағы эcке диңгеҙ. Босфор боғаҙы аша Мәрмәр диңгеҙе, артабан Дарданелдар боғаҙы аша Эгей һәм Урта диңгеҙ менән тоташа; Керчь боғаҙы аша — Азов диңгеҙе менән тоташа. Төньяҡтан диңгеҙгә Ҡырым ярымутрауы уйылып кергән. Ҡара диңгеҙ аша Европа менән Кесе Азия сиге үтә.

Ҡара диңгеҙ
Координаты: пропущена долгота
Майҙаны	422 000 км²
Күләме	547 000 км³
Яр буйы оҙонлоғо	3400 км
Иң ҙур тәрәнлек	2210 м
Уртаса тәрәнлек	1240 м
Һыу йыйыу майҙаны	более 2 млн км²
Ҡара диңгеҙҙә ҡояш байыу. Ҡырым, Ласпи бухтаһы
Ҡара диңгеҙ Викимилектә

Ҡара диңгеҙ Рәсәй, Украина, Румыния, Болгария, Төркиә, Абхазия һәм Грузия илдәренең ярҙарын йыуа.

Ҡара диңгеҙ төньяҡтан көньяҡҡа 1150 км-ға, көнсығыштан көнбайышҡа 580 км-ға һуҙылған.

Утрауҙар һаны бик аҙ. Иң ҙуры — Украиналағы Джарылгач утрауы, майҙаны 62 км². Башҡа утрауҙар 1 км²-ҙан да артыҡ түгел.

Ҡара диңгеҙгә ҡойоусы иң эре йылғалар: Дунай, Днепр, Днестр һәм бәләкәйерәктәре — Мзымта, Псоу, Бзыбь, Риони, Кодори, Эшли-Ирмак, Сакарья, Көньяк Буг йылғалары.

Диңгеҙ порттары булған ҡалалар:

• Рәсәй: Новороссийск, Сочи, Туапсе, Евпатория, Керчь, Севастополь, Ялта, Судак;
• Болгария: Бургас, Варна;
• Грузия: Батуми, Поти;
• Абхазия: Сухум;
• Румыния: Констанца;
• Төркиә: Самсун, Трабзон;
• Украина: Одесса, Черноморск, Южный.

Диңгеҙҙең иң элекке атамаларының береһе - боронғо грузинсанан Спериса диңгеҙе (груз. ზღვა სპერისა [згва спериса]), ул боронғо Колхидала Спери тигән төбәктә йәшәгән халыҡ исеменән алынған. Боронғо грек атамаһы иһә — Понтос Аксенос (бор. грек. Πόντος Ἄξενος, «Ҡырыҫ ддиңгеҙ»), «Скиф диңгеҙе» тигән атама ла осрай. Страбон «География»һында (7.3.6) атама диңгеҙҙең навигация өсөн ауыр булыуы, шулай уҡ ярҙарында ҡырағай, яуыз холоҡло ҡәбиләләр йәшәүенә бәйлелер тип фараз итә.

Шулай ҙа гректар урындағы скиф-сармат телендәге *axšaina — «ҡараһыу күк», «ҡарағусҡыл» һәм грек телендәге «ҡырыҫ» һүҙҙәренә лә таянып атағандарҙыр. Һуңғараҡ,грек колонистары үҙҙәре уңышҡа өлгәшкәс, диңгеҙҙе Понтос Эвксиоконос (грек. Πόντος Εὔξενος, «Ҡунаҡсыл диңгеҙ») тип исем бирә.

Тора бара, X—XIV быуаттарҙа, боронғо рус, ғәрәп һәм көнбайыш сығанаҡтарында инде «Урыҫ диңгеҙе» (рус. Русское море) тигән атама күренә башлай

Хәҙерге замандағы «Ҡара диңгеҙ» (рус. Чёрное море) атамаһы бында Урта Азиянан килеп сыҡҡан күсмән төркиҙәрҙең «Кара Дениз» тигән һүҙҙәренән килеп сыҡҡан . Ул күп кенә телдәрҙә сағылыш тапҡан: абх. Амшын Еиқәа, адыг. Хы шӏуцӏэ, ҡаб.-черк. Хы фӏыцӏэ, грек. Μαύρη θάλασσα, болг. Черно море, укр. Чорне море, груз. შავი ზღვა, рум. Marea Neagră, ҡырымтат. Qara deñiz, төр. Karadeniz (төрөктәр Урта диңгеҙҙе Akdeniz «Аҡ диңгеҙ» тип атай), ингл. Black Sea һәм башҡалар Атаманың шундай вариантта килеп сығыуы тураһында төрлө фараздар йәшәп килә:

• Бер фараз Азияның ҡайһы бер илдәрендә яҡтарҙы «төҫтәр» менән билдәләүгә бәйле: «ҡара» төньяҡты билдәләүсе һүҙ, шуға күрә Ҡара диңгеҙ — төньяҡ диңгеҙе.
• Икенсе бер гипотеза буйынса, металл әйберҙәрҙең 150 метрҙан тәрәнерәккә оҙайлы ваҡытҡа төшөргәндә (мәҫәлән, якорь) ҡарайыуы менән бәйле

 

 

 

Диңгеҙҙең үҫемлектәр донъяһы 270 төр күп күҙәнәкле йәшел, көрән, ҡыҙыл һыу төбө ылымыҡтарынан тора. Фитопланктон составында — алты йөҙҙән кәм түгел төр.

Ҡара диңгеҙ фаунаһы Урта диңгеҙгә ҡарағанда һиҙелерлек ярлы, атап әйткәндә, бында юҡ диңгеҙ йондоҙо, диңгеҙ терпеһе, |лилия диңгеҙ ләләһе, губка, каракатица, кальмар, мәрйендәр юҡ.

Ҡара диңгеҙҙә 2500 төр хайуан тереклек итә(уларҙың 500 төрө бер күҙәнәкле, 200 төрө умыртҡалылар — балыҡтар һәм һөтимәрҙәр, 500 төр ҡыҫала кеүектәр, 200 төр моллюскылар, башҡалары — төрлө умыртҡаһыҙҙар), сағыштырыу өсөн, Урта диңгеҙҙә — 9000 тирәһе төр. Диңгеҙҙең хайуандар донъяһының сағыштырмаса ярлы булыуында бер нисә сәбәп бар. Төп сәбәптәр араһында :

• һыуҙың тоҙлолоғо түбән булыуы;
• 150  метрҙан тәрәнерәк урындарҙа даими рәүештә көкөртлө водород сығып тора. 

Ҡара диңгеҙҙә ағыулы балыҡтар ҙа бар — диңгеҙ аждаһаһы, скорпена, диңгеҙ бесәйе кеше өсөн хәүеф тыуҙыра. Диңгеҙ төлкөһө ағыулы түгел, мәгәр ҡойроғонда сәнскәктәре менән яралай ала

Ҡара диңгеҙ климаты уның континенталь торошо, башлыса континентальн климат мөхитендә урынлашҡан булыуы менән бәйле. Кавказдың Ҡара диңгеҙ яры һәм Ҡырымдың көньяҡ яры тауҙар менән уратылыу арҡаһында төньяҡ һалҡын елдәрҙән ҡурсыулы һәм йомшаҡ Урта диңгеҙ климатына эйә, ә Туапсенан көньяҡ-көнсығыштараҡ  — дымлы субтропик климат хөкөм һөрә.

Ҡара диңгеҙҙең һауа торошона Атлантик океан да йоғонто яһай. Йәй көнө диңгеҙ өҫтөндә Азор антициклоны һауа торошона тәьҫир итә. Шуға күрә диңгеҙҙең күпселек өлөшөндә ҡышын һауа йылы, дымлы, ә йәйгеһен эҫе, ҡоро.

Ҡара диңгеҙ һыуы, ҡағиҙә булараҡ, туңмай. Әммә оҙайлы һалҡын ҡыштарҙа ярҙарында сыйҙым барлыҡҡа килгеләй, әммә был бер нисә тиҫтә йылға бер була. Һыу температураһы уртаса +7…+8 °C-тан артыҡ төшмәй .. 2011—2012 йылдар арауығында һыу өҫтө температураһы 6 °C-тан түбәнерәк төшә.

Ҡара диңгеҙ, Ҡырым тәбиғәте билдәле урыҫ рәссамы, маринист Иван Айвазовский өсөн илһам сығанағы булған . Штормдар һәм тымыҡ һыу, пляждар, ҡаялар, аулаҡ бухталар рәссамдың күп эштәре өсөн натура булып хеҙмәт итә. Феодосияла И. К. Айвазовский исемендәге милли картиналар галерияһы бар.

Элекке СССР-ҙың күп һанлы кинематографистары ҡояшлы климаты өсөн Ҡара диңгеҙ яры буйын һайлай. Одесса, Ялта киностудиялары, шулай уҡ совет осоро тарихына инеп ҡалған киностудиялар төшөргән фильмдар ошонда ижад ителгән .

Ҡара диңгеҙ тематикаһы әҙәби, музыкаль әҫәрҙәрҙә лә сағылыш таба: миҫалға Валентин Катаев;Михаил Булгаков; Константин Паустовский; Юрий Кузнецов; Леонид Утёсов; Юлий Ким; Георг Отс ижадын килтерергә мөмкин.

• Виноградов К. А. Очерки по истории отечественных гидробиологических исследований на Чёрном море. — Киев: Изд-во АН УССР, 1958.
• Виноградов К. А. Ихтиофауна северо-западной части Чёрного моря. — К., 1960.
• Ҡалып:Книга:Рыбы Чёрного моря
• Заика В. Е. Черноморские рыбы и летопись их промысла. — Севастополь, 2008.
• Агбунов М. В. Античная лоция Чёрного моря. — М.:Наука, 1987. — 156 с.
• Сорокин Ю. И. Чёрное море: Природа, ресурсы. — М.:Наука, 1982. — 217 с.
• Филиппов Д. М. Циркуляция и структура вод Чёрного моря. — М.: Наука, 1968. — 136 с.
• Кузьминская Г. Г. Чёрное море. — Краснодар: Кн. изд-во, 1972. — 92 с.
• Степанов В., Андреев В. Чёрное море. — Л.: Гидрометеоиздат, 1981. — 160 с.
• Зайцев Ю. П., Поликарпов Г. Г. Экологические процессы в критических зонах Чёрного моря (синтез результатов двух направлений исследований с середины XX до начала XXI веков) // Мор. екол. журн. — 2002. — 1, N 1. — С. 33-55  (урыҫ). repository.ibss.org.ua. Дата обращения: 17 декабрь 2019.(недоступная ссылка)
• Иванов М. В., Вайнштейн М. В., Гальченко М. Ф. и др. Распределение и геохимическая активность бактерий в осадках // Изучение генезиса нефти и газа в Болгарском секторе Чёрного моря. София, 1984. С. 150—181.
• Биркун А. А. мл., Кривохижин С. В. Звери Чёрного Моря. — Симферополь: Таврия, 1996. — 96 с. ISBN 5-7780-0773-6
• Как «Александр Ковалевский» Бориса Савинкова спасал. «Природа», № 7, 2001  (урыҫ). vivovoco.astronet.ru. Дата обращения: 17 декабрь 2019.

• Атлас Черного моря.  (билдәһеҙ) (1841). Дата обращения: 3 февраль 2019.
• Южное отделение Института океанологии РАН  (урыҫ). www.ocean.ru. Дата обращения: 17 декабрь 2019. 2009 йыл 13 ғинуар архивланған.
• The Southern Branch of the P.P. Shirshov Institute of Oceanology (ингл.). www.ocean.ru. Дата обращения: 17 декабрь 2019. 2009 йыл 13 ғинуар архивланған.
• Институт биологии южных морей им. А. О. Ковалевского  (урыҫ). ibss.nas.gov.ua. Дата обращения: 17 декабрь 2019.
• Сайт Комиссии по защите Чёрного моря от загрязнения (ингл.). www.blacksea-commission.org. Дата обращения: 17 декабрь 2019.
• Космический мониторинг побережья и акватории Чёрного моря  (билдәһеҙ). www.BlackSea-online.com. Дата обращения: 17 декабрь 2019. 2019 йыл 16 май архивланған.
• Структура водных слоев Чёрного моря  (урыҫ). hmhsbritannic.ucoz.ru. Дата обращения: 17 декабрь 2019. статья Р. Тузикова, кандидата геолого-минералогических наук.
• Петко Димитров, Димитър Димитров. Чёрное море, Потоп и древние мифы. Варна, 2008  (билдәһеҙ). www.researchgate.net. Дата обращения: 17 декабрь 2019.
• Особенности Чёрного моря  (билдәһеҙ). anapacity.com. Дата обращения: 17 декабрь 2019.

Фауна

• Дельфины Чёрного моря 2007 йыл 26 февраль архивланған.
• Крабы Чёрного моря  (урыҫ). russian.crabs.ru. Дата обращения: 17 декабрь 2019.
• Проблема экзотических видов в Чёрном, Азовском и Каспийском морях  (билдәһеҙ). www.caspianenvironment.org. Дата обращения: 17 декабрь 2019.
• Чёрное море и его обитатели  (урыҫ). www.partenit.ru. Дата обращения: 17 декабрь 2019.