Конфуций

Конфуций (лат. Confucius, кыд.

551 – б.э.м. 479) – Кыдаттың эрте-бурунгу бодалчызы болгаш филосову. Ооң өөредии Кыдат болгаш Чөөн Азия чоннарының амыдыралынга улуг салдарны чедирип, конфуцианство деп ат алганы-биле билдингир апарган философчу системаның үндезини болган.

Конфуций

кыд. 孔(夫)子

Конфуций
Төрүмел ады Кун Цю (кыд. 孔丘) [*kʰloːŋʔ kʰʷɯ]
Төрүттүнген хүнү: 551 б. э. ч.
Төрүттүнген чери:
Мөчээн хүнү: 479 б. э. ч.
Мөчээн чери:
Чурт:
Эртем сферазы: Философия, социальная философия[d] биле этика[d]
Билдингир өөреникчилери: көвей санныг чөөн философтар,
Христиан фон Вольф,
Роберт Каммингс Невилл
Конфуций
Конфуций («Кыдаттың тоолчургу чугаалары» деп номдан алган чурук — E.T.C. Werner, 1922)

Конфуций бир-ле дугаар университетти үндезилеп тургускаш, аңгы-аңгы ноян баштаан черлерге чыып тургускан чылдар бижилгезин чурумчуткан кижи болур. Конфуцийниң нояннар, дүжүметтер, дайынчылар болгаш тараачыннарның боттарын ап чоруурунуң дугайында өөредии Кыдатка «Индияга Будданың өөредии»-биле бир дөмей тарап нептерээн. Чогум ады Кун Цю (孔丘 Kǒng Qiū), ынчалзажок литературада болганчок-ла Кун-цзы, Кун Фу-Цзы («Кун башкы»), азы анаа Цзы – «Башкы» деп адап бижээн турар. Ол 20 хире харлыг тургаш Дээр адаанда чурттуң бир-ле дугаар тускай эртемниг башкызы болуп алдаржаан. Легизм деп школа тиилээриниң мурнунда Конфуций школазы «Чүс школа» деп аттыг болган үе-шагда философияның хөй угланыышкыннарының бирээзи турган.

Цинь күрүне буурап дүшкен соонда-ла катап тыптып сайзырай берген конфуцианство күрүне идеологиязының статузунга чедип, туружун түр када буддизм биле даосизмге чайлап, XX чүс чылдың эгезинде оскунган.

Намдары

Конфуций Кун деп ызыгуурлуг өг-бүлениң салгалы турган. Ортаакы чүс чылдар үезинде кыдат авторларның экидир шинчилеп көргени ооң төрел-салгалы Чжоу күрүнениң эжен хааны Чэнь-ванның шынчы талалакчызы болур Вэй-цзы деп аттыг кижиден эгелээн. Ол шынчы, эрес-дидим чоруу дээш удел-биле (хаанныг күрүне) шаңнаткаш, болур-чогууру-биле хоу чжоу деп ат-дужаалга төлептиг болган. Ынчалза-даа сөөлүнде барып Конфуцийниң өг-бүлези ооң мурнундагы ат-алдарын оскунгаш, ядарай берген; ооң өгбелериниң бирээзи болур Му Цзинфу деп аттыг кижи төрээн черинден дезип, Лу деп хары чуртка турумчуур ужурга таварышкан.

Конфуций 63 харлыг шериг кижи болур Шулян Хэ (叔梁纥, Shūliáng Hé) болгаш Янь Чжэнцзай (颜征在 Yán Zhēngzài) деп аттыг он чеди харлыг ынакшааны кыс кижизиниң оглу болган. Келир үедеги философтуң адазы оглу чүкүй-ле бир хар чартык апаарга мөчээн. Конфуцийниң иези Янь Чжэнцай биле 2 улуг кадайы аразында хорадажыр болган. Ооң чылдагааны улуг кадайы төл божуп шыдавас, а ийи дугаар улуг кадайы Шулян Хэге аарыг оол (ады Бо Ни) божуп бергенинде турган. Ындыгның төлээзинде Конфуцийниң иези оглу-биле кады бажыңын каггаш, төрээн чурту Цюйфуже чанып келгеш, ада-иезинге-даа турумчуп кирбейн, боду-ла чурттай берген.

Биче өг-бүлези ядыы чурттап турган ужун Конфуций кара чажындан хөй ажыл кылып өскен. Ынчалзажок иези Янь Чжэнцзай өгбелеринге чалбарып тургаш (Кыдаттың чер бүрүзүнге өгбелерге чүдүүр чоруктуң эргежок чугула кезээ турган), оглунга адазы, өгбелерниниң кылып чораан улуг ажыл-херээниниң дугайында чугаалап берип турган. Ынчангаш Конфуций ада-өгбелериниң төлептиг туружун ээлээр ужурлуг дээрзин медереп билгеш, боду-ла өөренип, ол үеде Кыдаттың ызыгууртан кижи бүрүзүнүң билген турары эргежок чугула уран чүүлдерин шиңгээдип эгелээн. Кызымаа-биле өөренгени үре-түңнелин берип, Конфуцийни Лу хаанныг күрүнениң Цзи омак-сөөктүглериниң (Чөөн Кыдат, амгы Шаньдун можузу) тараа хүлээп алыр, бээр хүлээлгелиг, дараазында мал харыылааар дүжүмединиң албан-дужаалынга томуйлаттырып турган. Аңгы-аңгы шинчилекчилерниң үнелээшкини-биле алырга, ынчан келир үениң филосову 20-25 харлыг турган (19 харлыында өлгенгеш, оол божудуп алган).

Чжоу күрүне буурап дүжүп, эжен хаанының күчү-күжү суларап, патриархалдыг ниитилел тарап, аймак ызыгууртаннарының орнунга билиг чок дүжүметтер-биле хүрээлеттирген каш күрүнелерниң чагырыкчылары олурупкан үе турган. Ооң түңнелинде эрги шагның өг-бүле үндезиннери буурап, чон аразында маргыжып, дүжүметтер хээли ап, чазый-чилбизинге алзып, карачал кижилерге ажыг-човалаң таварышкан. Бо бүгү болуушкуннар эрги шагның ëзу-чаңчылдарын сагып чаңчыккан кижилерниң чидиг шүгүмчүлелин алган.

Күрүнениң политиказынга салдар чедириптер аргажогун медереп билген Конфуций халашкаш, өөреникчилерин эдертип алгаш Кыдатка аян-чорук кылып чорааш, аңгы-аңгы можуларның чагырыкчыларынга бодунуң идеяларын чедирерин оралдажып турган. 60 хире харлыг назынында Конфуций ээп чанып келгеш, амыдыралының сөөлгү чылдарын чаа өөреникчилер ап, оларын өөредип сургап, Ши-цзин (Ырлар ному), И цзин (Өскерлиишкиннер ному) болгаш өске-даа ол ышкаш эрткен үениң литературлуг салгалын чурумчудар ажылга тураскааткан.

Конфуцийниң өөреникчилери башкызының чугаалап чораан сөстери кирген материалга үндезилеп, «Лунь Юй» («Чугаа болгаш бодал») деп сөөлүнде конфуцианствонуң онза хүндүткелдиг болган номун чырыкче үндүрген.

Классиктиг номнардан чүгле Чуньцю («Час болгаш Күс», бистиң эраның мурнунда 722-481 чч Лу хаанныг күрүнениң демдеглелдери) Конфуцийниң чогаалы деп санаттынары чугаажок. Чеже-даа Конфуцийниң өөреникчилерин кыдат эртемденнер 3000, ооң иштинде аңаа эң чоогу 70 хире өөреникчи деп тодаратса, херек кырында алдаржаан 26 чигзиниг чок өөреникчизин-не санап болур.

Өөредии

Конфуций 
Конфуций
Конфуций 
Төрээн Цюйфу хоорайында Конфуцийниң салгакчыларының бажыңнары.

Чамдык кижилер конфуцианствону шажын деп көөр. Ынчалза-даа ооң тускай хүрээ-хииди чок, бурган дугайында айтырыг аңаа чугула эвес. Конфуцианство этиказы бурганга чүдүүр чорук-биле холбаа чок. Конфуцианствонуң кол идеязы – кижи бүрүзү боду хүлээлгелиг, бурунгу шагда дег аразында эп-найыралдыг ниитилелди тургузарында болур. Эп-найралдыг ниитилелге дарга болгаш аңаа чагырткан кижилер бот-боттарынга шынчы болуру эргежок чугула. Конфуций ук этиканың алдын дүрүмүн мынчаар илереткен: «Бодуңга күзевексээриң чүүлдү өске кижиге күзеве».

Тураскаалы болгаш салгалы

Конфуцианствонуң Барыын Европага тарап нептерээни

Конфуций 
Ухань хоорайның № 6 ортумак школазының чанында Конфуцийниң турскаалы

XVII чүс чылдың ортан үезинде Барыын Европага Кыдат болгаш Чөөн чүк-биле холбашкан бүгү чүвеге хандыкшыыры аян болган. Кижилер кыдат философияны өөренип, ооң дугайында магадап чугаалаар апарган. Роберт Бойль деп англичан кижи кыдаттар биле индийлерни эрте-бурунгу улуг гректер, римляннар-биле дөмейлеп көрүп турган.

1687 чылда Конфуцийниң бижээн «Лунь Юй» деп чогаалының латин очулгазы чырыкче үнген. Очулганы бөлүк иезуит шинчилекчилери кылган. Ол үеде иезуиттерниң Кыдатка төлээ черлери хөй санныг турган. Парлап үндүргеннерниң бирээзи Филипп Купле, Мишель деп ат-биле шажынга кирген кыдат аныяк оол-биле кады Европаже чанып келген. 1684 чылда оолдуң Кыдаттан Версаль хоорайже кылган аян-чоруу европейжилерниң кыдат культурага сонуургалын немей күштелдирген.

Француз философ Николя Мальбранш «Христиан бодалчының кыдат бодалчы-биле кылган чугаазы» деп 1706 чылда парлап үндүрген номунда конфуцианствога удур үзел-бодалын илереткен. Мельбранш бодунуң номунда христан философияның үнелиг чүүлүн хары угда угаан-бодал культуразынга-даа, шажынның үнелиг чүүлдеринге-даа даянып турар деп бадыткаан. Ол конфуцианствону угаан-бодалче артык кичээнгей салып, шажынның чугулазын барымдаалавайн турар деп көрген.

Готфрид Вильгельм Лейбниц Конфуцийниң өөредиин Платоннуң философчу туружу болгаш христан философия-биле дөмейлеп шинчилээн. Ол конфуцианствонуң «Ли» деп аттыг болган кол принцивин Платоннуң «дээди чаагай чоруунуң» дугайында билии болгаш христиан шажынның Бурган дугайында билии-биле кончуг дөмей деп түңнелге келген. Бо бүгү философиялар өртемчейниң алыс бүдүжү, дес-дараалашкаан тодарадыр кандыг-бир дээди алыс ужур азы үндезин бар деп илереткени ол.

Лейбництиң метафизиказының талалакчызы, нептередикчизи, Чырыдыышкын үезиниң эң ат-алдарлыг философтарының бирээзи Христиан фон Вольф башкызындан кыдат культура, ылаңгыя конфуцианствога хүндүлээчел хамаарылгазын салгап алган. Ол «Кыдаттарның мөзү-шынар өөредииниң дугайында чугаа» деп чогаалы болгаш өске-даа ажылдарында Конфуцийниң өөредииниң улуг ужур-дузалыы, ону Барыын Европага экидир өөренип көөрү эргежок чугула дээрзин каш-даа удаа онзалап демдеглеп турган.

Билдингир герман төөгүчү Иоганн Готфрид Гердер Кыдаттың культуразы болгаш Конфуцийниң өөредииниң дугайында эпчок тайылбыр кылган. Ол кыдат культураны өске чоннарның культуразындан чыдып каап, чогууру-биле хөгжүвейн турар деп көрген. Төөгүчү оон ыңай Конфуцийниң өөредии кижини чүгле чалча болдуруп, даштыкы делегейден чардыктырып, мораль-даа, культура-даа талазы-биле хөгжүтпес деп бадыткап турган.

Гегель философия төөгүзүнүң лекцияларынга XVII-XVIII чүс чылдарда Барыын Европага конфуцианствону сонуургап турганынга чигзинип турган. Ооң бодалы-биле «Лунь юй» деп чогаалда онзагай азы кайгамчык дээн чүү-даа чок – ол ону анаа мөзү-шынар принциптериниң чыындызы деп көрген. Гегель Конфуцийни Барыын Европаның философиязындан ылгалып турар практиктиг мерген угаанның чижээ деп санап турар. Конфуцийниң ажылдарын өске дылдарже очулдурбаан турган болза, оон артык билдингир боор турган деп бодалын база ол илереткен.

Вебер «Кыдаттың шажыны: конфуцианство болгаш даосизм» деп ажылында конфуцианствону эртем-билиглиг шажынчы эвес кижилерниң боттарын ап чоруурунуң дүрүмнери кирген канчаар-даа аажок улуг кодекс болур деп демдеглээн. Оон ыңай ол Кыдаттың шажыннарын өөренип көрбүшаан капитализм чүге даштыкының салдары чокка-ла кыдат культурадан тывылганын тайылбырлаар дээш оралдашкан.

Бижимел тураскаалдар

Конфуций-биле холбаалыг чогаалдардан ылап болгаш ооң үзел-бодалынга эң чоогу «Лунь Юй» болур дээрзи-биле эртемденнерниң хөй кезии чөпшээрежир. Ол сөзүглелди өөреникчилери Конфуций чок апарган соонда демдеглелдеринден чыып бижээн.

Конфуцийниң чугаалаан сөстери «Кун-цзы цзя юй» 孔子家語 дээш өске-даа эрте сөзүглелдерде бижиттинген.

Аңаа ханы хүндүткел

Чоорту Конфуций Кыдаттың классиктиг өөредилгезинде онза чугула кижи апарган. Эгезинде ооң адын Мо-цзы-биле кады азы Кыдат эжен хаанныг күрүне болурунуң мурнундагы үениң өске-даа угаанныг кижилериниң даңзызынга демдеглеп айтып турган.

Хань күрүнениң үезинде Конфуций кончуг ат-сураглыг кижи турган. Ооң ниитилде ролю чүгле башкылаар, төре херээнге киржир эвес, а хоойлу чогаадыр, караң көрнүр, ол-даа байтыгай барык бурганга санаттырып турган. Ооң ажылдарын өөренип көрген кижилер ону дээрден онзагай айыс алган дээш «дүжүлгеге саадатпаан хаан» деп адаар турганын айтып бижээн.

Баштай бистиң эравыстың 1 дугаар чылында күрүне ону хүндүткеп, тускай хүндүлүг аттарны тыпсып эгелээн. Дараазында бистиң эравыстың 59 чылдан эгелеп тус черниң деңнелинде аңаа хүндүткел көргүзүп эгелээн. 241 чылда ызыгууртаннар пантеонунче киирип, 739 чылда (Тан күрүнениң үезинде) ван деп ат-дужаалды тывыскан. 1530 чылда (Мин күрүнениң үезинде) Конфуций «Эрткен үениң башкыларының аразында дээди мерген угаанныг кижи» деп атты алган.

Амгы үеде

Конфуцийге алдар кылдыр Кыдат Улус Республиказының Өөредилге яамызы аңгы-аңгы чурттарның албан черлери-биле кады тургускан өөредилге төптериниң четкизи болур Конфуций институдун үндезилеп тургускан. Конфуций институттары Кыдат болгаш өске-даа чурттарның аразында культура, өөредилге талазы-биле солчуушкун ажылын чорудуп турар.

1867 чылда Калифорнияда Трансконтиненталдыг демир орукка кыдат ажылчыннар ажыл соксадыышкынын чарлап тургаш, Конфуцийниң өөредиглеринге үндезилеттинген аргаларны ажыглап турганы билдинген.

Демдеглелдер

Ажыглаан литература

  • Буранок С. О. Проблема интерпретации и перевода первого суждения в «Лунь юй» // Научная конференция «Интеллектуальная культура исторической эпохи» УрО РОИИ, Екатеринбург, 26-27 апреля 2007 г.
  • Васильев В. А. Конфуций о добродетели // Социально-гуманитарные знания. 2006. № 6. С.132-146.
  • Головачёва Л. И. Конфуций о преодолении отклонений при просветлении: тезисы // XXXII научная конференция «Общество и государство в Китае» / Институт востоковедения РАН. М., 2002. С.155-160.
  • Головачёва Л. И. Конфуций о цельности // XII Всероссийская конф. «Философии Восточно-Азиатского региона и современная цивилизация» / РАН. Ин-т Дал. Востока. М., 2007. С. 129—138. (Информ. материалы. Сер. Г; Вып.14)
  • Головачёва Л. И. Конфуций поистине непрост // XL научая конференция «Общество и государство в Китае». М., 2010. С.323-332. (Учён. зап. / Отд. Китая; Вып.2)
  • Го Сяо-ли. Мир трансцендентный и мир действительный: сравнительный анализ культурного мышления через призму произведений Достоевского, Конфуция и Лао-цзы Архивтен хоолга, 25 Бир айның 2019 – Wayback Machine // Вопросы философии. 2013. № 3. С.103-111.
  • Гусаров В. Ф. Непоследовательность Конфуция и дуализм философии Чжу Си // Третья научная конференция «Общество и государство в Китае». Тезисы и доклады. Т.1. М., 1972.
  • Илюшечкин В. П. Конфуций и Шан Ян о путях объединения Китая // XVI Научная конференция «Общество и государство в Китае». Ч.I, М., 1985. С.36-42.
  • Карягин К. М. Конфуций, его жизнь и философская деятельность : биографический очерк / с портр. Конфуция, гравир. в Лейпциге Геданом. — СПб.: Типография Ю. Н. Эрлих, 1891. — 77, [4] с., [1] л. ил., портр. (Жизнь замечательных людей : биографическая библиотека Ф. Павленкова)
  • Кобзев А. И. Конфуций против Конфузия с глинозёма, или Уточнение данных о первом китайском философе и его главном произведении // Философские науки. 2015. № 2. С.78-106.
  • Майык:НФЭ
  • Кравцова М. Е., Баргачева В. Н. Культ Конфуция // Духовная культура Китая. — М., 2006. T.2. С.196-202.
  • Кычанов Е. И. Тангутский апокриф о встрече Конфуция и Лао-цзы // XIX научная конференция по историографии и источниковедению истории стран Азии и Африки. — СПб., 1997. С.82-84.
  • Лукьянов А. Е. Лао-цзы и Конфуций: Философия Дао. — М.: Восточная литература, 2001. — 384 с. — ISBN 5-02-018122-6
  • Малявин В. В. Конфуций. [1-е изд.] М.: Молодая гвардия, 1992. — 336 с. (ЖЗЛ) — ISBN 5-235-01702-1; 2-е изд., испр. и доп. 2001, — ISBN 978-5-235-03023-7; 3-е изд. 2007, — ISBN 978-5-235-03023-7; 4-е изд. 2010, — ISBN 978-5-235-03344-3.
  • Маслов А. А. Конфуций // Маслов А. А. Китай: колокольца в пыли. Странствия мага и интеллектуала. — М.: Алетейа, 2003. С.100-115.
  • Переломов Л. С. Конфуций. Лунь Юй. Исследование; перевод древнекитайского, комментарии. Факсимильный текст Лунь юя с комментариями Чжу Си. — М.: Восточная литература, 1998. — 588 с. — ISBN 5 02 018024 6
  • Переломов Л. С. Конфуций: жизнь, учение, судьба. — Москва: Наука, 1993. — ISBN 5-02-017069-0.
  • Попов П. С. Изречения Конфуция, учеников его и других лиц. — СПб., 1910.
  • Роузман, Генри. О знании (чжи): дискурс-руководство к действию в «Аналектах» Конфуция // Сравнительная философия: Знание и вера в контексте диалога культур / Институт философии РАН. — М.: Восточная литература. 2008. С.20-28. (Сравнительная философия) — ISBN 978-5-02-036338-0.
  • Чепурковский Е. М. Соперник Конфуция: библиографическая заметка о философе Мо-цзы и об объективном изучении народных воззрений Китая. — Харбин, 1928.
  • Ян Хин-шун, Донобаев А. Д. Этические концепции Конфуция и Ян Чжу // X научная конференция «Общество и государство в Китае» Ч.I. М., 1979. C. 195—206.
  • Bonevac, Daniel; Phillips, Stephen. Introduction to world philosophy. — New York: Oxford University Press, 2009. — ISBN 978-0-19-515231-9.
  • Creel, Herrlee Glessner. Confucius: The man and the myth. — New York: John Day Company, 1949.
  • Dubs, Homer H. The political career of Confucius // Journal of the American Oriental Society (англ.). — 1946. — Т. 4, № 66.
  • Golovacheva L. I. Confucious Is Not Plain, Indeed // Современная миссия конфуцианства — сборник докладов междунар. науч. конф. в память 2560 годовщины Конфуция. — Пекин, 2009. В 4 т. — С.405-415. 《儒学的当代使命——纪念孔子诞辰2560周年国际学术研讨会论文集(第四册)》 2009年.
  • Hobson, John M. The Eastern origins of Western civilisation. — Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
  • Chin, Ann-ping. The authentic Confucius: A life of thought and politics. — New York: Scribner, 2007. — ISBN 978-0-7432-4618-7.
  • Kong Demao; Ke Lan; Roberts, Rosemary. The house of Confucius. — Hodder & Stoughton, 1988.
  • Parker, John. Windows into China: The Jesuits and their books, 1580-1730. — Trustees of the Public Library of the City of Boston, 1977. — ISBN 0-89073-050-4.
  • Phan, Peter C. Catholicism and Confucianism: An intercultural and interreligious dialogue // Catholicism and interreligious dialogue. — New York: Oxford University Press, 2012. — ISBN 978-0-19-982787-9.
  • Rainey, Lee Dian. Confucius & Confucianism: The essentials. — Oxford: Wiley-Blackwell, 2010. — ISBN 978-1-4051-8841-8.
  • Riegel, Jeffrey K. Poetry and the legend of Confucius's exile // Journal of the American Oriental Society. — 1986. — Т. 106, № 1.
  • Yao Xinzhong. Confucianism and Christianity: A Comparative Study of Jen and Agape. — Brighton: Sussex Academic Press, 1997. — ISBN 1-898723-76-1.
  • Yao Xinzhong. An Introduction to Confucianism. — Cambridge: Cambridge University Press, 2000. — ISBN 0-521-64430-5.
  • Yu, Jiyuan. The Beginnings of Ethics: Confucius and Socrates // Asian Philosophy 15 (July 2005). Pр.173-89.
  • Yu, Jiyuan. The Ethics of Confucius and Aristotle: Mirrors of Virtue. — Routledge, 2007. — 276 p. — ISBN 978-0-415-95647-5.

Айтыглар

Tags:

Конфуций НамдарыКонфуций ӨөредииКонфуций Тураскаалы болгаш салгалыКонфуций ДемдеглелдерКонфуций Ажыглаан литератураКонфуций АйтыгларКонфуцийКыдат дылЛатин дыл

🔥 Trending searches on Wiki Тыва:

Иргит, Бадра Үжүней-оглуРузвельт, Франклин ДеланоТатарстанКарл Өндүр-УлугИсландияҮүлеМен тыва менГенч, НуруллaxНогаан Дарийги Бурганга мактал ыдык ырларЧиңгис-хаанМетеоритТос аржаан2013 чылЭР КИЖИНИҢ АЖЫП ЭРТЕР ТОС БЕРГЕЗИГепардЧесГенералиссимусЧүве адыВашингтон, Джордж2020 чылдарРоссияПарижКазах-джунгар дайыныФерментилер15Шанель, КокоГарсиа Маркес, ГабриэльДегдириишкин22 Он бир айАзербайджанНаречиеФизикаИрбишПушкин, Александр СергеевичТогду25 Дөрт айПолитикаБай-Тайга кожуунуСинанГитлер, АдольфДойларАда-ие болгаш уруглар кижизидилгезиЛайдып Антонина МаксимовнаКызылЧилиКенин-Лопсаң, Моңгуш Бора-Хөө оглуУйгу чок Улуг-ХемТюргэн КамХостуг хүрешке Россия чемпионады 2002Анна Ивановна БеломытцевКалендарьЕвропа КубогуТөвүт аттарТос ЧагыгОрус дылАлександр Македонский1944 чылДиас, НейтБ🡆 More