Конфуций: боронғо аҡыл эйәһе һәм Ҡытай философы

孔子, пиньинь: Kǒngzǐ, палл.: Кун-цзы, Чжэнчжан: [*kʰloːŋʔ ʔslɯʔ]^?; һирәгерәк ҡыт. ғәҙәти 孔夫子, ябайл. 孔夫子, пиньин: Kǒngfūzǐ, палл.: Кун Фу-цзы, Чжэнчжан: [*kʰloːŋʔ pa ʔslɯʔ]^?; Confucius тип латинлаштырылған ; яңғыҙлыҡ исемдәр 孔丘 Кун Цю и 孔仲尼 Кун Чжунни , б. э. т. 551(-551) тирәһендә, Цюйфу — б. э. т. 479 тирәһендә, Цюйфу) — боронғо аҡыл эйәһе һәм Ҡытай философы. Уның тәғлимәттәре Ҡытай һәм Көнсығыш Азия тормошонда тәрән эҙ ҡалдыра, конфуцианлыҡ булараҡ билдәле булған философия системаһы нигеҙенә әйләнә. Конфуций тәүге университетҡа нигеҙ һала һәм төрлө кенәзлектәрҙә яҙылған йылъяҙмаларҙы тәртипкә килтерә. Конфуцийҙың кенәз, чиновник, яугир һәм крәҫтиәндәрҙең тәртибе ҡағиҙәләре тураһындағы тәғлимәте, Ҡытай менән Һиндостанда Будданың тәғлимәте нисек киң таралған булһа, шул кимәлдә уҡ таралыу ала. Ысын исеме — Кун Цю (孔丘 Kǒng Qiū), ләкин әҙәбиәттә йыш ҡына Кун-цзы, Кун Фу-Цзы («учитель Кун») йәки ябай ғына итеп Цзы — «Уҡытыусы» тип алына. 20 йәштән саҡ ҡына өлкәнерәк сағында уҡ ул Ҡытайҙың тәүге профессиональ педагогы булараҡ таныла. Ул кешелекте кеше сифаттарына өйрәтә.

Конфуций
ҡыт. 孔子 ҡыт. 孔夫子
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	Лу[d]
Тыуған ваҡыттағы исеме	ҡыт. 孔丘
Хөрмәтле исеме	仲尼
Кана әлифбаһында исеме	こうし
Тыуған көнө	б. э. т. 551
Тыуған урыны	Цюйфу, Лу[d]
Вафат булған көнө	б. э. т. 479
Вафат булған урыны	Си[d], Лу[d]
Үлем төрө	тәбиғи үлем[d]
Ерләнгән урыны	Конфуций зыяраты[d]
Атаһы	Шулян Хэ[d]
Әсәһе	Yan Zhengzai[d]
Бер туғандары	Meng Pi[d]
Хәләл ефете	Qiguan Shi[d]
Балалары	Kong Li[d]
Туған тел	тарихи ҡытай теле[d]
Сығышы	Qufu[d]
Һөнәр төрө	фәлсәфәсе, уҡытыусы, яҙыусы
Эшмәкәрлек төрө	фәлсәфә, Ижтимағи фәлсәфә һәм этика
Уҡыусылар	Zilu[d], Цзэн-цзы[d], Янь Хуэй (конфуцианство)[d], Дуаньму Цзи[d], Zhuansun Shi[d], Zai Yu[d], Ran Qiu[d], Ran Yong[d], Q24835307?, Q24835393?, Q24834907?, Gongbo Liao[d], Gongye Chang[d], Q24835291?, Gongsun Long[d], Gongxi Ai[d], Q16903777?, Q24835331?, Q6853486?, Q24835065?, Công Tây Châm[d], Gongxi Chi[d], Q24835041?, Q24834934?, Ran Geng[d], Nangong Kuo[d], Q24835267?, Yuan Xian[d], Q24835319?, Q12603391?, Q24835981?, Q10916692?, Hou Chu[d], Q10923186?, Shang Qu[d], Q24835146?, Q24835327?, Bu Shang[d], Q16159585?, Fu Buqi[d], Q24835280?, Q11058327?, Q24835311?, Q11085100?, Q24834886?, Zeng Dian[d], Ю Жо[d], Q24834895?, Q24835323?, Xu Fan[d], Q24835138?, Qidiao Kai[d], Q24835989?, Q24835985?, Tantai Mieming[d], Q24835261?, Di Hei[d], Q24835365?, Q24835057?, Q24835303?, Q24835295?, Q24835049?, Q24835045?, Q24835077?, Yan Yan[d], Q24835272?, Q16259876?, Q24835129?, Min Sun[d], Yan Wuyou[d], Q24835285?, Q24835276?, Nhan Khoái[d], Q24834921?, Q24835287?, Q24835085? һәм Цзы-гао[d]
Әүҙемлек урыны	Лу[d]
Сәнғәт йүнәлеше	Конфуцианлыҡ
Телгә алынған хеҙмәттәр	Classic of Filial Piety[d]
Эра	Яҙҙар Һәм Көҙҙәр дәүере
Изображается на	Bust of Confucius[d]
Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы	авторлыҡ хоҡуҡтарының ғәмәлдә булыу ваҡыты үткән[d]
Авторҙың Викимилектәге ҡалыбы	Confucius
Конфуций Викимилектә

Легизм еңгәнгә тиклем, Йөҙ мәктәп исеме аҫтында билдәле булған осорҙа, Конфуций мәктәбе Һуғышыусы батшалыҡтарҙың интеллектуаль тормошонда бик күп йүнәлештәрҙең береһе генә була. Цин ҡолатылғас ҡына тергеҙелгән конфуцианлыҡ дәүләт идеологияһы статусына еткерелә һәм, ваҡытлыса ғына буддизм һәм даоцизмға юл ҡуйып, ХХ быуат башына тиклем һаҡлана. Был Конфуций фигураһын ҙурлауға, уны дини пантеонға әйләндереүгә килтерә.

Конфуций затлы Кун нәҫеле вариҫы була. Уның урта быуатта Ҡытай авторҙары тарафынан бик яҡшы итеп өйрәнелгән нәҫел тамыры Вэй-цзы исемен йөрөткән, тоғролоғо һәм ғәййәрлеге өсөн Сун батшалығы һәм шуға ярашлы чжу хоу титулы бирелгән Чжоу Чэнь-ван династияһы императорының тоғро вариҫына барып тоташа. Әммә быуындар алмашыныуы менән Конфуций нәҫеле элекке йоғонтоһон юғалта һәм ярлылана; уның Му Цзинфу исемле ҡарт олатаһына тыуған кенәзлеген ҡалдырырға һәм сит ерҙәрҙә, Лу батшалығында төпләнергә тура килә.

Конфуций 63 йәшлек хәрби хеҙмәткәр Шулян Хэ (叔梁纥, Shūliáng Hé) һәм Янь Чжэнцзай (颜征在 Yán Zhēngzài) исемле ун ете йәшлек әсир ҡыҙҙан тыуа. Буласаҡ философтың атаһы уға йәш ярым булғанда вафат була. Конфуцийҙың әсәһе Янь Чжэнцзай һәм атаһының ике өлкән ҡатыны араһындағы мөнәсәбәт бик көсөргәнешле була, сәбәбе — малай таба алмаған өлкән ҡатынының иренә малай табып биргән йәш ҡатынға ҡарата асыуы, ул осорҙа ҡытай ир-егеттәре өсөн ғаиләлә малайҙың булыуы бик мөһим була. Сибек һәм сирләшкә малай (уны Бо Ни тип атайҙар) тапҡан икенсе ҡатыны ла йәш әсәне күрә алмай. Шуға күрә лә Конфуцийҙың әсәһе, улын алып, йорттарынан сығып китә һәм тыуған яғына Цюйфу ҡалаһына ҡайтып урынлаша, әммә ата-әсәһенә ҡайтмайынса үҙаллы йәшәүҙе хуп күрә..

Ғаилә ярлылыҡта йәшәгәнлектән, Конфуцияға кесе йәштән үк бик күп эшләргә тура килә. Әммә әсәһе, Янь Чжэнцзай, улына уның атаһының һәм уның бынан алдағы нәҫеленең бөйөк эштәре тураһында һөйләр була. Шулай итеп, Конфуцийҙа уның нәҫеле лайыҡ булған юғары урынды яуларға тейешлеге тураһындағы фекере нығығандан-нығый бара, шуға ла ул үҙ алдына белем алыу менән шөғөлләнә, иң тәүге сиратта — ул ваҡыттағы һәр Ҡытай аристократына кәрәкле сәнғәтте өйрәнә. Уғата тырышып уҡыуы үҙ емештәрен бирә һәм Конфуцийҙы Лу батшалығының Цзи кланында (Көнсығыш Ҡытай, хәҙерге Шаньдун провинцияһы) келәттәрҙе тикшереүсе (игенде ҡабул итеү һәм үлсәп ебәреп тороу өсөн яуаплы чиновник) итеп ҡуялар, шунан һуң малдар өсөн яуаплы чиниовник була ул. Ул мәлдә буласаҡ фәйләсүфҡа — тикшеренеүселәрҙең фаразы буйынса — 20 - 25 йәш тирәһе була. Ул 19 йәшендә өйләнә, Ли исемле улы була.

Был осорҙа Чжоу империяһы бөтөүгә табан бара: император власы һанға һуғылмай, патриархаль йәмғиәт тарҡалыуға дусар ителә, һәм затлы нәҫел урынына ябай чиновниктарҙы үҙ тирәһенә йыйған айырым батшалыҡтар хакимдары килә. Ғаилә-клан бүленешенең боронғо нигеҙҙәренең емерелеүе, үҙ-ара талаш-тартыш, чиновниктарҙың һатылыуы һәм ҡомһоҙлоғо, ябай халыҡтың бөлгөнлөккә төшөүе һәм ыҙа сигеүе — йәмғиәттең боронғолоҡто һаҡларға тырышҡан вәкилдәрендә ҡырҡа тәнҡит тыуҙыра.

Дәүләт сәйәсәтенә йоғонто яһай алмаясағын аңлағандан һуң Конфуций отставкаға китә һәм уҡыусылары менән бергә Ҡытай буйлап сәйәхәт итә башлай. Сәйәхәте барышында ул үҙенең идеяларын төрлө өлкәләр хакимдәрына еткерергә тырыша. Яҡынса 60 йәшендә Конфуций өйөнә ҡайта һәм ғүмеренең һуңғы йылдарында яңы уҡыусыларына белем биреү, шулай уҡ Ши-цзин (Йырҙар Китабы), И цзин (Үҙгәрештәр Китабы) һәм башҡа элек яҙған әҙәби хеҙмәттәрен системаға һалыу менән шөғөлләнә. Конфуцийҙың уҡыусылары остазының әйткән фәһемле һүҙҙәре һәм әңгәмәләре буйынса «Лунь Юй» («Әңгәмәләр һәм фекерҙәр») китабын баҫтырып сығара, ул конфуцианлыҡты хөрмәт иткән китап була (Конфуцийҙың тормош сәхифәләре араһында уның улы Бо Юй 伯魚 иҫкә алына, икенсе төрлө уны Ли 鯉 тип тә йөрөтәләр; биографияһының ҡалған мәлдәре күбеһенсә Сым Цяндың «Тарихи яҙмаларында» урын ала).

Чуньцю («Яҙ һәм Көҙ», Лу еренең беҙҙең эраға тиклем 722 йылдан 481 йылға тиклемге осоро йылъяҙмаһы) китабын ғына Конфуцийҙың классик әҫәре тип атарға мөмкин; артабан бәлки ул Ши-цзинды («Шиғырҙар китабы»н) мөхәррирләгәндер, тигән фекер ҙә йәшәй. Ҡытай ғалимдары Конфуцийҙың 3000 шәкерте булған, шуларҙың 70-е — иң яҡыны тип иҫәпләһә лә, ғәмәлдә 26 шәкертенең генә исемдәре билдәле; Янь-юань иң яратҡан шәкерте булған. [Цзэн-цзы]] һәм Ю Жоны ла ул үҙенә яҡын тартҡан (см. en:Disciples of Confucius).

Конфуцианлыҡты йыш ҡына дин тип атаһалар ҙа, унда ғибәҙәтханалар институты юҡ, уның өсөн теология мәсьәләләре мөһимерәк. Конфуцианлыҡ этикаһы дингә бәйләнмәгән. Конфуцианлыҡтың идеалы — боронғо өлгө буйынса һәр шәхестең билдәле бер тәғәйенләнеше булған гармоник үҫешкән йәмғиәт булдырыу. Гармоник йәмғиәт тоғролоҡ (чжун, 忠) идеяһында ҡорола. Конфуций этиканың алтын ҡағиҙәһен уйлап таба: «Үҙеңә теләмәгәнде, кешегә ҡарата ҡулланма».

1. Кешелеклелек
2. Ғәҙеллек
3. Йолаларға тоғролоҡ
4. Аҡыллылыҡ
5. Эскерһеҙлек

 

XVII быуат уртаһында Көнбайыш Европала Ҡытайҙа сыҡҡан бөтә нәмәгә, ғөмүмән көнсығыш экзотикаһына мода барлыҡҡа килә. Ошо мода менән бергә ҡытай философияһын үҙләштерергә тырышыу ҙа барлыҡҡа килә, хатта был философия менән һоҡланыуға тиклем барып етәләр. Мәҫәлән, инглиз яҙыусыһы Роберт Бойль ҡытайҙарҙы һәм индустарҙы гректар һәм римлеләр менән сағыштыра.

1687 йылда Конфуцийҙың «Лунь юя» китабы латинсаға тәржемә ителә. Тәржемәне иезуит ғалимдары әҙерләй. Был тарихи осорҙа иезуиттар Ҡытайҙа күп тапҡырҙар үҙҙәренең эштәре менән була. Авторҙарҙың береһе, Филипп Купле, Европаға йәш ҡытай егете менән бергә ҡайта, уны Мишель исеме аҫтында суҡындыралар. 1684 йылда был йәш егет Версальдәге сараға саҡырыла, шул ваҡиғанан һуң Европала ҡытай мәҙәниәтенә ҡыҙыҡһыныу тағы ла арта төшә.

Иң танылған иезуит тикшеренеүселәренең береһе, Маттео Риччи, ҡытай рухи тәғлимәттәре менән харистианлыҡ араһында концептуаль бәйләнеш булыуын табырға тырыша^{[сығанаҡ 3840  көн күрһәтелмәгән]}. Бәлки уның тикшеренеү программаһына европаны үҙәкләштереү^{[сығанаҡ 3840  көн күрһәтелмәгән]} хас булғандыр, ләкин тикшеренеүсе Ҡытай, христианлыҡ ҡиммәттәрен ҡабул итеп алмаһа ла, уңышлы үҫешә алыр, тип башына ла килтермәй. Риччи «Конфуций ҡытай-христиан синтезен булдырыу өсөн асҡыс»^{[сығанаҡ 3840  көн күрһәтелмәгән]} тип билдәләй. Бынан тыш ул, һәр диндең нигеҙ һалған кешеһе булырға тейеш, тип иҫәпләй, шуға ла Конфуцийҙы «конфуциан диненә» нигеҙ һалыусы тип атай.

Француз философы Николя Мальбранш үҙенең «Христиан аҡыл эйәһенең ҡытай аҡыл эйәһе менән әңгәмәһе» китабында (1706 йылда баҫылып сыҡҡан) конфуцианлыҡ тураһындағы фекерҙәрен әйтә. Шулай итеп, Мальбранш, Конфуций — дингә нигеҙ һалыусы түгел, ә саф рационализм вәкиле, тип белдерә.

Готфрид Вильгельм Лейбниц та Конфуций тәғлимәтенә байтаҡ ваҡытын сарыф итә.

Лейбництың метафизикаһын популярлаштырыусы шәкерте, абруйлы философтарҙың береһе Христиан фон Вольф уҡытыусыһынан ҡытай мәҙәниәтенә, атап әйткәндә, конфуцианлыҡҡа ҡарата ихтирамлы ҡарашлы мираҫ итеп ала.

Ә бына танылған немец тарихсыһы Иоганн Готфрид Гердер ҡытай мәҙәниәтенә төнҡит күҙлегенән ҡарай һәм, Конфуций этикаһы тик ҡолдарҙы ғына тыуҙырырға һәләтле, тип билдәләй.

Гегель философия тарихы буйынса лекцияларында XVII—XVIII быуаттарҙа Көнбайыш Европала конфуцианлыҡҡа ҡарата ҡыҙыҡһыныуҙың артыуына тәнҡит күҙлегенән ҡарай.

Конфуций белемдең нигеҙе — яҡшылыҡ принцибы тип иҫәпләй. Идара иткән кешеләр идеаль булырға тейеш. Уларҙын йәшәйеше йолаларға буйһонорға тейеш. Улар гуманист, бурысын үтәргә, белемгә ынтылырға тейеш. Дәүләт — ҙур ғаилә. Ил башлығының маҡсаты халыҡты ашатыу һәм өйрәтеү. Байҙарға һәм ярлылыларға бүленеү насар түгел.

Конфуций буйынса енәйәт өсөн язаны ҙурайтыу йәмғиәттә енәйәтселекте кәметмәй.

 

Конфуций шәхесе классик ҡытай мәғарифының титул фигураһына әкренләп, эҙмә-эҙлекле рәүештә әүерелә. Тәүҙә уның исеме Мо-цзы (Кун-мо 孔墨) менән йәнәш йәки империя булғанға тиклемге башҡа интеллектуалдар исемлегендә атала. Ваҡыты менән ул жу 儒 термины менән яраштырыла — әммә шуныһы аҙаҡҡа тиклем аңлайышлы түгел: ул конфуцианлыҡтан башҡа интеллектуаль йолаларҙы күҙҙә тотҡанмы, әллә юҡмы (артабан был төшөнсәне конфуцианлыҡ менән тигеҙләү тураһында, см.).

Конфуцийҙың популярлығы Хань династияһы осоронда күтәрелә: был дәүер әҙәбиәтендә ул уҡытыусы һәм сәйәсмән генә булып түгел, ә закон сығарыусы, пәйғәмбәр һәм ярымалла кимәленә еткерелә. «Чуньцю»ға аңлатмалар яҙыусылар, Конфуций «күк мандаты» алыуға өлгәшкән, тигән һығымтаға килә, шуға ла уны «тәхеткә ултыртылмаған ван» тип атай. Беҙҙең эраның I быуатында Кофуций дәүләт табыныуы объектына әйләнә (титул 褒成宣尼公); беҙҙең эраның 59-сы йылынан даими рәүештә урындағы кимәлдә уға баш эйеү, табыныу раҫлана; 241 йылда (өс батша осоро) аристократик пантеонға күтәреү тамамлана, ә 739 йылда (Таң династияһы) ван титулы ла Конфиций исеме янына теркәлә. 1530 йылда (Мин династияһы) Конфуций 至聖先師 атамаһына лайыҡ була, йәғни «үткән замандар уҡытыусылары араһында иң юғары аҡыл эйәһе» тип таныла.

Конфуцийҙың шулай ныҡ популярлашып китеүен шул замандағы тарихи процестар менән бәйләргә кәрәк. Мәҫәлән, «тәхеткә ултыртылмаған ван», йәғни Конфуций, Ван Ман тәхетте законһыҙ рәүештә биләүенә бәйле илдә тыуған көрсәктән һуң, тәхеткә ултырған Хань династияһын лигитимлаштырыу өсөн бик кәрәк була (шул осорҙа яңы баш ҡалала тәүге будда ғибәҙәтханаһы) ҡалҡып сыға.

Имтихандар системаһы үҫешә барыу менән, Ҡытайҙа Конфуцийға (en:Temple of Confucius) арналған ғибәҙәтханалар төҙөү киң ҡолас ала. Уның тыуған яғындағы Конфуций ғибәҙәтханаһы, Цюйфулағы, Шанхайҙағы, Пекиндағы, Тайчжундағы ғибәҙәтханаларҙы шулар иҫәбенә индерергә була.

Ҡытай тарихында Конфуций образының төрлө ҡиәфәттә һүрәтләнеүенә ҡарата Гу Цзеган ирониялы комментарий ҙа яҙа.

• 2010 — Конфуций / Confucius / Kong Zi (реж. Ху Мэй / Hu Mei) — нәфис фильм, Конфуций ролендә — Чоу Юнь-Фат / Yun-Fat Chow
• 2015 — Конфуций / Confucius (реж. Хьюго Макгрегор / Hugo Macgregor) — документаль-уйын фильмы, Конфуций ролендә — Минлинь Цяо / Minglin Qiao

• Конфуцианские святыни в Цюйфу
• Родовое древо Конфуция (NB Кун Чуйчан 孔垂長, р. 1975, советник президента Тайваня)
• Памятник Конфуцию в Киеве

	Конфуций Викиөҙөмтәлә
	Конфуций Викикитапханала
	Конфуций Викимилектә
	Конфуций Викияңылыҡтарҙа

• Книга «Беседы и суждения» Конфуция, пять переводов на русский «на одной странице» 2017 йыл 1 июнь архивланған.
• Конфуций. Китайская философия.
• Труды Конфуция и сопутствующие материалы на 23 языках (Confucius Publishing Co.Ltd.)
• Религия Китая

• Буранок С. О. Проблема интерпретации и перевода первого суждения в «Лунь юй» 2008 йыл 1 апрель архивланған. // Научная конференция «Интеллектуальная культура исторической эпохи» УрО РОИИ, Екатеринбург, 26-27 апреля 2007 г.
• Васильев В. А. Конфуций о добродетели // Социально-гуманитарные знания. 2006. № 6. С.132-146.
• Головачёва Л. И. Конфуций о преодолении отклонений при просветлении: тезисы // XXXII научная конференция «Общество и государство в Китае» / Институт востоковедения РАН. М., 2002. С.155-160.
• Головачёва Л. И. Конфуций о цельности // XII Всероссийская конф. «Философии Восточно-Азиатского региона и современная цивилизация» / РАН. Ин-т Дал. Востока. М., 2007. С. 129—138. (Информ. материалы. Сер. Г; Вып.14)
• Головачёва Л. И. Конфуций поистине непрост // XL научая конференция «Общество и государство в Китае». М., 2010. С.323-332. (Учён. зап. / Отд. Китая; Вып.2)
• Го Сяо-ли. Мир трансцендентный и мир действительный: сравнительный анализ культурного мышления через призму произведений Достоевского, Конфуция и Лао-цзы 2019 йыл 25 ғинуар архивланған. // Вопросы философии. 2013. № 3. С.103-111.
• Гусаров В. Ф. Непоследовательность Конфуция и дуализм философии Чжу Си // Третья научная конференция «Общество и государство в Китае». Тезисы и доклады. Т.1. М., 1972.
• Илюшечкин В. П. Конфуций и Шан Ян о путях объединения Китая // XVI Научная конференция «Общество и государство в Китае». Ч.I, М., 1985. С.36-42.
• Карягин К. М. Конфуций, его жизнь и философская деятельность : биографический очерк / с портр. Конфуция, гравир. в Лейпциге Геданом. — СПб.: Типография Ю. Н. Эрлих, 1891. — 77, [4] с., [1] л. ил., портр. (Жизнь замечательных людей : биографическая библиотека Ф. Павленкова)
• Кобзев А. И. Конфуций против Конфузия с глинозёма, или Уточнение данных о первом китайском философе и его главном произведении // Философские науки. 2015. № 2. С.78-106.
• Конфуций / А. И. Кобзев // Новая философская энциклопедия : в 4 т. / пред. науч.-ред. совета В. С. Стёпин. — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Мысль, 2010. — 2816 с.
• Кравцова М. Е., Баргачева В. Н. Культ Конфуция // Духовная культура Китая. — М., 2006. T.2. С.196-202.
• Кычанов Е. И. Тангутский апокриф о встрече Конфуция и Лао-цзы // XIX научная конференция по историографии и источниковедению истории стран Азии и Африки. — СПб., 1997. С.82-84.
• Лукьянов А. Е. Лао-цзы и Конфуций: Философия Дао. — М.: Восточная литература, 2001. — 384 с. — ISBN 5-02-018122-6
• Малявин В. В. Конфуций. [1-е изд.] М.: Молодая гвардия, 1992. — 336 с. (ЖЗЛ) — ISBN 5-235-01702-1; 2-е изд., испр. и доп. 2001, — ISBN 978-5-235-03023-7; 3-е изд. 2007, — ISBN 978-5-235-03023-7; 4-е изд. 2010, — ISBN 978-5-235-03344-3.
• Маслов А. А. Конфуций 2008 йыл 29 февраль архивланған. // Маслов А. А. Китай: колокольца в пыли. Странствия мага и интеллектуала. — М.: Алетейя, 2003. С.100-115.
• Переломов Л. С. Конфуций. Лунь Юй. Исследование; перевод древнекитайского, комментарии. Факсимильный текст Лунь юя с комментариями Чжу Си. — М.: Восточная литература, 1998. — 588 с. — ISBN 5 02 018024 6
• Переломов Л. С. Конфуций: жизнь, учение, судьба. — Москва: Наука, 1993. — 440 с. — ISBN 5-02-017069-0.
• Попов П. С. Изречения Конфуция, учеников его и других лиц. — СПб., 1910.
• Роузман, Генри. О знании (чжи): дискурс-руководство к действию в «Аналектах» Конфуция // Сравнительная философия: Знание и вера в контексте диалога культур / Институт философии РАН. — М.: Восточная литература. 2008. С.20-28. (Сравнительная философия) — ISBN 978-5-02-036338-0.
• Чепурковский Е. М. Соперник Конфуция: библиографическая заметка о философе Мо-цзы и об объективном изучении народных воззрений Китая. — Харбин, 1928.
• Ян Хин-шун, Донобаев А. Д. Этические концепции Конфуция и Ян Чжу // X научная конференция «Общество и государство в Китае» Ч.I. М., 1979. C. 195—206.

• Bonevac, Daniel; Phillips, Stephen. Introduction to world philosophy. — New York: Oxford University Press, 2009. — ISBN 978-0-19-515231-9.
• Creel, Herrlee Glessner. Confucius: The man and the myth. — New York: John Day Company, 1949.
• Dubs, Homer H. The political career of Confucius // Journal of the American Oriental Society (инг.)баш.. — 1946. — Т. 4. — № 66.
• Golovacheva L. I. Confucious Is Not Plain, Indeed // Современная миссия конфуцианства — сборник докладов междунар. науч. конф. в память 2560 годовщины Конфуция. — Пекин, 2009. В 4 т. — С.405-415. 《儒学的当代使命——纪念孔子诞辰2560周年国际学术研讨会论文集（第四册）》 2009年.
• Hobson, John M. The Eastern origins of Western civilisation. — Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
• Chin, Ann-ping. The authentic Confucius: A life of thought and politics. — New York: Scribner, 2007. — ISBN 978-0-7432-4618-7.
• Kong Demao; Ke Lan; Roberts, Rosemary. The house of Confucius. — Hodder & Stoughton, 1988.
• Parker, John. Windows into China: The Jesuits and their books, 1580-1730. — Trustees of the Public Library of the City of Boston, 1977. — ISBN 0-89073-050-4.
• Phan, Peter C. Catholicism and Confucianism: An intercultural and interreligious dialogue // Catholicism and interreligious dialogue. — New York: Oxford University Press, 2012. — ISBN 978-0-19-982787-9.
• Rainey, Lee Dian. Confucius & Confucianism: The essentials. — Oxford: Wiley-Blackwell, 2010. — ISBN 978-1-4051-8841-8.
• Riegel, Jeffrey K. Poetry and the legend of Confucius's exile // Journal of the American Oriental Society. — 1986. — Т. 106. — № 1.
• Yao Xinzhong. Confucianism and Christianity: A Comparative Study of Jen and Agape. — Brighton: Sussex Academic Press, 1997. — ISBN 1-898723-76-1.
• Yao Xinzhong. An Introduction to Confucianism. — Cambridge: Cambridge University Press, 2000. — ISBN 0-521-64430-5.
• Yu, Jiyuan. The Beginnings of Ethics: Confucius and Socrates // Asian Philosophy 15 (July 2005). Pр.173-89.
• Yu, Jiyuan. The Ethics of Confucius and Aristotle: Mirrors of Virtue. — Routledge, 2007. — 276 p. — ISBN 978-0-415-95647-5.

Онлайн-публикациялар

• Ahmad, Mirza Tahir Confucianism  (билдәһеҙ). Ahmadiyya Muslim Community (???). Дата обращения: 7 ноябрь 2010. Архивировано 15 октябрь 2012 года.
• Baxter, William H.; Sagart, Laurent Baxter-Sagart Old Chinese reconstruction  (билдәһеҙ) (20 февраль 2011). Архивировано 15 октябрь 2012 года. 2012 йыл 25 апрель архивланған.
• Confucius descendents say DNA testing plan lacks wisdom  (билдәһеҙ). Bandao (21 август 2007). Архивировано 7 июль 2011 года. 2011 йыл 7 июль архивланған.
• Confucius family tree to record female kin  (билдәһеҙ). China Daily (2 февраль 2007). Архивировано 16 октябрь 2012 года.
• Confucius' Family Tree Recorded biggest  (билдәһеҙ). China Daily (24 сентябрь 2009). Архивировано 16 октябрь 2012 года.
• Confucius family tree revision ends with 2 mln descendants  (билдәһеҙ). China Economic Net (4 ғинуар 2009). Архивировано 15 октябрь 2012 года. 2012 йыл 1 ноябрь архивланған.
• DNA Testing Adopted to Identify Confucius Descendants  (билдәһеҙ). China Internet Information Center (19 июнь 2006). Архивировано 15 октябрь 2012 года.
• DNA test to clear up Confucius confusion  (билдәһеҙ). Ministry of Commerce of the People's Republic of China (18 июнь 2006). Архивировано 15 октябрь 2012 года. 2012 йыл 14 ғинуар архивланған.
• Riegel, Jeffrey Confucius // The Stanford Encyclopedia of Philosophy. — Stanford University Press, 2012. Архивировано из первоисточника {a.
• Qiu, Jane Inheriting Confucius  (билдәһеҙ). Seed Magazine (13 август 2008). Архивировано 15 октябрь 2012 года. 2009 йыл 22 июль архивланған.
• Yan, Liang Updated Confucius family tree has two million members  (билдәһеҙ). Xinhua (16 февраль 2008). Архивировано 15 октябрь 2012 года.
• Zhou, Jing. New Confucius Genealogy out next year, China Internet Information Center (31 October 2008).

• Конфуций // Большая советская энциклопедия: В 66 томах (65 т. и 1 доп.) / Гл. ред. О. Ю. Шмидт. — 1-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1926—1947.