Kongresi Gjithë Shqipëtar

Suksesi i Kryengrtijes Shqiptare të vitit 1912 dërgoi një sinjal të fortë për vendet fqinje që Perandoria Osmane ishte e dobët. Mbretëria e Serbisë e kundërshtoi planin për një Vilajet shqiptar, duke preferuar një ndarje të territorit evropian të Perandorisë Osmane midis katër aleatëve ballkanikë. Aleanca Ballkanike planifikuan ndarjen e territoreve evropiane të Perandorisë Osmane mes tyre dhe ndërkohë që territori i pushtuar ishte pajtuar që të ketë statusin e godinës në bashkëpronësi.

Ushtritë e kombinuara të aleatëve ballkanikë kapërcyen ushtritë osmane numerikisht inferiorë dhe strategjikisht të pafavorizuar dhe arritën sukses të shpejtë. Si rezultat i suksesit të tyre, pothuajse të gjitha territoret e mbetura evropiane të Perandorisë Osmane u kapën nga aleatët e Ballkanit, të cilat shkatërruan planet për autonominë dhe pavarësinë e Shqipërisë. Rreth dy javë përpara mbajtjes së kongresit, krerët shqiptarë i kërkuan Franc Jozefit, Perandorit të Austro-Hungarisë, duke shpjeguar situatën e vështirë në vendin e tyre të ndarë në katër vilajete të pushtuara nga aleatët ballkanikë. Austro-Hungaria dhe Italia e kundërshtuan me forcë arritjen e ushtrisë serbe në detin Adriatik, sepse ata e konsideronin atë si trajtim ndaj dominimit të tyre në Adriatik dhe kishin frikë se portet serbe të Adriatikut mund të bëheshin një bazë ruse.

Kur Ismail Qemali erdhi në Shqipëri në javën e tretë të nëntorit 1912, ai diskutoi të ardhmen e popullit shqiptar me pjesëmarrësit e pranishëm të kongresit. Edhe pse kishte një konsensus për pavarësinë e plotë, ata ishin gjithashtu për marrëdhënie miqësore me Perandorinë Osmane. Prandaj, ata dërguan telegrame për ushtrinë osmane perëndimore, ushtrinë e Vardarit dhe kështjellën e Janinës, duke premtuar mbështetje të vazhdueshme për luftën kundër shteteve krishtere.

Më 28 nëntor 1912 u mbajt seanca e parë e kongresit në shtëpinë e Xhemil bej në Vlorë. Qemali ftoi shqiptarët nga të katër vilajetet (Kosova, Shkodra, Manastiri dhe Janina) brenda Vilajetit të projektuar shqiptar për të marrë pjesë në kongres. Në fillim të seancës, Ismail Qemali mori fjalën dhe, duke iu referuar kërcënimeve për të drejtat që shqiptarët kishin fituar nëpërmjet kryengritjes të suksesshme që nga viti 1908, ua njoftoi delegatëve se ata duhet të bëjnë gjithçka të nevojshme për të shpëtuar Shqipërinë.

Pas fjalimit të Ismail Qemalit, ata filluan duke shqyrtuar kredencialet e delegatëve. Delegatët ishin si më poshtë:

• Berati:Iljaz bej Vrioni, Hajredin bey Cakrani, Xhelal bey Skrapari, Jorgji Karbunara, Taq Tutulani, Sami bej Vrioni (akoma duke pritur);
• Dibra: Myfti Vehbi Dibra, Sherif Langu;
• Durrësi: Abaz Efendi Çelkupa, Mustafa Agë Hanxhiu, Jahja Ballhysa, Nikollë Kaçorri;
• Elbasani: Lef Nosi, Shefqet Dajiu, Qemal Karaosmani, Dervish bej Biçakçiu;
• Gjirokastra (prej telegramit): Elmaz Boçe, Veli Harxhi, Azis Efendi
• Peja (Gjakova, Plav dhe Gucia): Rexhep Mitrovica, Bedri Pejani dhe Salih Gjuka
• Kruja:Abdi bej Toptani, Mustafa Asim Efendi
• Lushnja: Qemal Mullaj, Ferit Bej Vokopola, Nebi Sefa;
• Ohri dhe Struga: Zyhdi Ohri, Myrteza Aliu dhe Nuri Sojliu
• Shijaku: Xhelal Deliallisi, Ymer Deliallisi, Ibrahim Efendiu;
• Tirana: Abdi bej Toptani, Murad bej Toptani;
• Vlora: Ismail Qemali, Zihni Abaz Kanina, Aristidh Ruci, Qazim Kokoshi, Jani Minga, Eqrem bej Vlora;
• Kolonia shqiptare e Bukureshtit: Dhimitër Zografi, Dhimitër Mborja, Dhimitër Berati dhe Dhimitër Ilo

Pjesëmarrësit që munguan në Kongres

• Korça: Pandeli Cale, Thanas Floqi, Spiro Ilo,
• Shkodra: Luigj Gurakuqi
• Përmet: Veli Këlcyra, Mit'hat Frashëri;
• Ohri dhe Struga: Hamdi Ohri dhe Mustafa Baruti

Pjesëmarrësit tjerë të humbur të kongresit që më vonë erdhën në seancën e saj dhe nuk u zëvendësuan nga shqiptarët e tjerë janë:

• Çamëria: Veli Gerraj, Jakup Veseli, Rexhep Demi, Azis Tahir Ajdonati;
• Delvina: Avni bej Delvina;
• Gramsh-Tomorricë: Ismail Qemali Gramshi (të mos ngatërrohet me Ismail bej Qemal Vlora);
• Janina: Kristo Meksi, Aristidh Ruci;
• Kosova, Gjakova, Plavë-Guci: Mehmet Pashë Deralla, Isa Boletini, Riza bej Gjakova-Kryeziu, Ajdin Draga, Dervish bej Ipeku, Zenel bej Begolli, Qerim Begolli;
• Peqin: Mahmud Efendi Kaziu;
• Pogradeci: Hajdar Blloshmi;
• Skrapar: Xhelal Koprencka; Hajredin bej Cakrani;
• Tepelena: Feim Mezhgorani;

Pasi u kontrolluan dokumentet, Ismail Qemali mori përsëri fjalën dhe mbajti një fjalim duke deklaruar se ai beson se mënyra e vetme për të parandaluar ndarjen e territorit të Vilajetit shqiptar midis aleatëve të Ballkanit është ta ndajë atë nga Perandoria Osmane. Propozimi i Qemalit u pranua në mënyrë unanime dhe u vendos që të formohet Kuvendi i Vlorës dhe të nënshkruhet deklarata e pavarësisë së Shqipërisë. Me nënshkrimin e deklaratës së pavarësisë së Shqipërisë, deputetët e tanishëm të Kuvendit të Vlorës refuzuan autonominë e dhënë nga Perandoria Osmane në Vilajetin Shqiptar, të parashikuar disa muaj më parë. Konsensusi u bë për pavarësinë e plotë.

Sesioni u pezullua dhe anëtarët e Asamblesë Kombëtare të sapokrijuar shkuan në shtëpinë e Ismail Qemalit dhe ngritën flamurin e Skënderbeut në ballkon të shtëpisë së tij, para njerëzve të mbledhur.