Vilajeti Shqiptar

Në disa propozime përfshiu edhe Vilajetin e Selanikut. Krijimi i Vilajetit u konfirmua në shtator 1912, por negociatat u ndërprenë një muaj më vonë në tetor me fillimin e Luftës së Parë Ballkanike. Planet për një vilajet shqiptar humbën me copëtimin e Shqipërisë.

Një supervilajet i veçantë shqiptar ishte pjesë e agjendës së shumë organizatave dhe shoqërive shqiptare që nga viti 1877, gjatë periudhës së njohur si Rilindja Kombëtare Shqiptare. Krijimi i një vilajeti të tillë u ra dakord midis kryengritësve shqiptarë dhe përfaqësuesve të autorizuar të qeverisë osmane më 4 shtator 1912, pas revoltës shqiptare të vitit 1912. Megjithatë, menjëherë pas kësaj marrëveshje, shpërtheu Lufta e Parë Ballkanike dhe pjesa më e madhe e territorit të mbetur evropian të Perandorisë Osmane u pushtua nga shtetet anëtare të Lidhjes Ballkanike. Pasi ushtria e Mbretërisë së Serbisë pushtoi Shkupin, Ismail Qemali ftoi një grup shqiptarësh nga të katër vilajetet osmane që ishin dakorduar të bashkoheshin në Vilajetin Shqiptar, për të marrë pjesë në një Kongres mbarëshqiptar në Vlorë. Atje ata shpallën pavarësinë më 28 nëntor 1912 dhe krijuan Qeverinë e Përkohshme të Shqipërisë.

Të njëjtat territore pretendoheshin nga kombet e rajonit që tashmë e kishin ngritur zhvillimin e tyre kombëtar në shtetësi të pavarur: vilajeti i Shkodrës u pretendua nga serbët dhe malazezët, vilajeti i Kosovës nga serbët, malazezët dhe bullgarët, vilajeti i Manastirit nga serbët, grekët dhe bullgarët dhe Vilajeti i Janinës nga grekët. Pak javë pas fillimit të Luftës së Parë Ballkanike, pjesa më e madhe e territoreve të destinuara për Vilajetin Shqiptar ishte në duart e shteteve anëtare të Lidhjes Ballkanike, si bashkëpronësi. Kufijtë përfundimtarë midis anëtarëve të Lidhjes Ballkanike dhe Principatës së re të Shqipërisë u vendosën nga traktatet e Londrës dhe Bukureshtit, dhe u shpërfillën kufijtë e Vilajetit të propozuar shqiptar, duke lënë popullsi të konsiderueshme shqiptare të jetonin jashtë shtetit-komb shqiptar të sapokrijuar.

Komiteti Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave Shqiptare

Komiteti Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave Shqiptare ishte një organizatë e themeluar në qytetin e Stambollit, Turqi, në Perandorinë Osmane në vitin 1877 nga një grup influencial intelektualësh, patriotësh dhe politikanësh shqiptarë, si Sami Frashëri, Vaso Pasha, Abdyl Frashëri e shumë të tjerë. Kryetar i Komitetit ishte Abdyl Frashëri.

Ky Komitet e botoi idenë për bashkimin e vilajeteve të Manastirit, Shkodrës, Kosovës dhe Janinës në një vilajet shqiptar në gazetën Tercüman-ı Hakikat. Ndryshe nga sa thuhet shpesh, pretendimi për territore shumë shpesh përfshinte edhe Vilajetin e Selanikut.

Lidhja e Prizrenit 1878

Lidhja e Prizrenit ishte një organizatë politike shqiptare e themeluar më 10 qershor 1878 në Prizren, në provincën (vilajetin) e Kosovës të Perandorisë Osmane. Qëndrimi fillestar i Lidhjes, bazuar në solidaritetin fetar të pronarëve dhe njerëzve të lidhur me administratën osmane dhe autoriteteve fetare, ishte arsyeja e emërtimit të Lidhjes "Komiteti i Muslimanëve të vertetë". Në mbledhjen e parë të Lidhjes u shkrua një memorandum vendimi (kararname) që nuk përmendte reformat, autonominë apo bashkimin e vilajeteve të populluara nga shqiptarët në një vilajet.

Menjëherë pas mbledhjes së parë të kësaj organizate ajo miratoi një axhendë të re, nën ndikimin e Abdyl Frashërit, që përfshinte krijimin e Vilajetit Shqiptar. Nuk ishte një thirrje për pavarësinë e Shqipërisë, madje as për autonomi brenda Perandorisë Osmane, por, siç propozoi Pashko Vasa, thjesht bashkim i të gjithë territorit shqipfolës brenda një vilajeti.

Lidhja e Pejës 1899

Lidhja e Pejës ishte një organizatë politike shqiptare e themeluar në vitin 1899 në qytetin e Pejës (Pejë), Kosovë. Ajo drejtohej nga Haxhi Zeka, një ish-anëtar i Lidhjes së Prizrenit dhe ndante të njëjtën platformë në kërkimin e një vilajeti autonom shqiptar brenda Perandorisë Osmane. Ishin dy grupe anëtarësh. Grupi i parë i anëtarëve konservatorë dhe më të moderuar kërkonin që pesë vilajete (përfshirë Vilajetin e Selanikut) të bashkoheshin në vilajetin shqiptar dhe grupi i dytë i anëtarëve më radikalë kërkonte autonomi të plotë administrative për katër vilajetet e bashkuara në vilajetin shqiptar.

Revolta shqiptare e vitit 1912

 

Revolta Shqiptare e vitit 1912 ishte një nga revoltat e shumta shqiptare në Perandorinë Osmane dhe zgjati nga janari deri në gusht 1912. Revolta filloi në pjesën perëndimore të vilajetit të Kosovës dhe u drejtua nga Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Bajram Curri, Riza Beu e të tjerë. Hasan Prishtina, i cili ishte në vilajetin e Kosovës gjatë revoltës, dhe Ismail Qemali, i cili ishte në Evropë duke mbledhur armë dhe para dhe duke u përpjekur për të tërhequr opinionin publik evropian për kauzën e kryengritjes, mbajtën komunikim përmes Konsullatës Britanike në Shkup. Esad Pashë Toptani e mori përsipër të organizonte kryengritjen në Shqipërinë e Mesme dhe në Mirditë.

Pas një sërë suksesesh, kryengritësit shqiptarë arritën të merrnin qytetin e Shkupit, qendrën administrative të vilajetit të Kosovës gjatë sundimit osman. Revolta përfundoi kur qeveria osmane pranoi të gjitha kërkesat (duke shpërfillur vetëm atë të fundit, gjyqin ushtarak për oficerët osmanë që u përpoqën të shtypnin revoltën) më 4 shtator 1912.

Lista e kërkesave të pranuara

Më 9 gusht 1912 kryengritësit shqiptarë paraqitën një listë të re kërkesash (e ashtuquajtura lista e katërmbëdhjetë pikave ) në lidhje me vilajetin shqiptar që mund të përmblidhet si më poshtë:

• sistemi autonom i administratës dhe drejtësisë
• Shqiptarët të kryejnë shërbimin ushtarak vetëm në territorin e katër vilajeteve, përveçse gjatë kohës së luftës
• punësimi i zyrtarëve që njohin gjuhën dhe zakonet vendase, por jo domosdoshmërisht shqiptarë,
• ngritja e liceve dhe shkollave të reja bujqësore në rrethet më të mëdha
• riorganizimi dhe modernizimi i shkollave fetare dhe përdorimi i gjuhës shqipe në shkollat laike
• lirinë për të krijuar shkolla dhe shoqëri private
• zhvillimin e tregtisë, bujqësisë dhe punëve publike
• amnisti e përgjithshme për të gjithë shqiptarët e përfshirë në revoltë
• gjyqi ushtarak për ata oficerë osmanë që u përpoqën të shtypnin revoltën

Qeveria osmane i dha fund revoltave shqiptare duke pranuar të gjitha kërkesat (duke shpërfillur vetëm të fundit) më 4 shtator 1912. Hasan Prishtina po planifikonte të fillonte një revoltë të re për tre-katër muaj, sepse qëllimi i tij kryesor nuk ishte autonomia, por pavarësia e Vilajetit Shqiptar. Megjithatë Lufta e Parë Ballkanike shpërtheu shpejt dhe shkatërroi planet e tij.

Lufta e Parë Ballkanike

 

Kur shpërtheu Lufta e Parë Ballkanike, anëtarët e Lidhjes Ballkanike pushtuan pjesën më të madhe të territorit që ishte premtuar të ishte Vilajeti Shqiptar në periudhën tetor-dhjetor 1912. Aleatët ballkanikë planifikuan ndarjen e territorit evropian të Perandorisë Osmane midis tyre dhe ndërkohë u ra dakord që territori i pushtuar të kishte statusin e Bashkësisë. Fati përfundimtar i territorit të pushtuar do të vendosej nga Traktati i Londrës dhe Traktati i Bukureshtit.

Deklarata e Pavarësisë së Shqipërisë

Kur ushtria e Mbretërisë së Serbisë fitoi betejën e Kumanovës dhe pushtoi Shkupin dhe kur ushtria bullgare pushtoi Kırk Kilisen, në fillim të Luftës së Parë Ballkanike, Ismail Qemali vendosi t'u dërgonte telegrame shqiptarëve të vilajetit shqiptar për të ardhur në kongres në Vlorë më 28 nëntor 1912. Ata shpallën pavarësinë dhe krijuan një qeveri të përkohshme.

Traktatet e Londrës dhe Bukureshtit

 

Traktatet e Londrës dhe Bukureshtit trajtuan ndryshimet territoriale që dolën nga përfundimi i Luftërave Ballkanike. Kufijtë e Principatës së sapokrijuar të Shqipërisë mbulonin vetëm një pjesë të territorit të vilajetit shqiptar, ndërsa pjesa më e madhe e tij u bë pjesë e shteteve sllave dhe Greqisë (Lidhja Ballkanike). Mbretëria e Bullgarisë humbi pjesët e pushtuara të vilajetit shqiptar gjatë Luftës së Dytë Ballkanike.