Vilajeti I Janinës

Në fund të shekullit të 19-të, thuhet se kishte një sipërfaqe prej 18,320 km katror. Ajo u krijua nga bashkimi i pashallëkut të Janinës dhe pashallëkut të Beratit me sanxhaqet e Janinës, Beratit, Gjirokastrës, Prevezes, Tërhallës dhe Kosturit. Kosturi më vonë u degradua në kaza dhe u kufizua me Vilajetin e Manastirit dhe Tërhalla iu dha Greqisë në 1881.

Sanxhakët e Vilajetit:

1. Sanxhaku i Janinës (Janina, Ajdonat, Filat, Meçova, Leskovik, Konice)
2. Sanxhaku i Gjirokastrës (Gjirokastër, Delvine, Saranda, Përmet, Frasher, Tepelenë, Kurvelesh, Himare)
3. Sanxhaku i Prevezes (Preveze, Lluri, Margëlliç)
4. Sanxhakut Beratit (Berat, Vlora, Leshnjë, Fier)

Lëvizja Kombëtare Greke në Epir

 

 

Megjithëse një pjesë e popullsisë vendase kontribuoi shumë në Luftën e Pavarësisë së Greqisë (1821–1830), rajoni i Epirit nuk u bë pjesë e shtetit grek në atë kohë. Në vitin 1878 shpërtheu një rebelim me revolucionarët, kryesisht epirotët, duke marrë nën kontroll Sarandën dhe Delvinën. Megjithatë, ajo u shtyp nga trupat osmane, të cilët dogjën 20 fshatra të rajonit.

Në vitin pasardhës, popullsia greke e rajonit të Janinës autorizoi një komitet për të paraqitur para qeverive evropiane dëshirën e tyre për bashkim me Greqinë.

Në vitin 1906 u themelua organizata Shoqëria Epirote nga anëtarët e diasporës epirote, Panagiotis Danglis dhe Spiro Milo, që synonte aneksimin e rajonit në Greqi duke furnizuar grekët vendas me armë zjarri.

Rilindja Kombëtare Shqiptare

Vilajeti i Janinës ishte një nga qendrat kryesore të jetës kulturore dhe politike të shqiptarëve që jetonin në Vilajetin e Janinës dhe Vilajetin e Manastirit. Një nga arsyet më të rëndësishme ishte ndikimi i arsimit dhe kulturës greke të shkrimtarëve shqiptaro-jugor që morën në shkollën e famshme greke të Janinës, Zosimea. Abdyl Frashëri, ideologu i parë politik i Rilindjes Kombëtare Shqiptare ishte një nga gjashtë deputetët e Vilajetit të Janinës në Parlamentin e parë osman në vitet 1876–1877. Abdyl Frashëri, nga Frashëri, Shqipëria moderne, së bashku me Mehmet Ali Vrionin nga Berati dhe disa anëtarë të komunitetit shqiptar të Janinës, themeluan Komitetin Shqiptar të Janinës në maj 1877. Frashëri luftoi kundër vendimeve të Traktatit të Shën Stefanit. Megjithatë, Lidhja e Prizrenit, ishte kryesisht shqiptare myslimane, ndërsa të krishterët ortodoksë vendas ndjenin më shumë simpati ndaj çështjes greke.

Fundi i sundimit osman

Gjatë Revoltës Shqiptare të vitit 1912 Vilajeti i Janinës u propozua si një nga katër vilajetet që do të përbënin Vilajetin Shqiptar. Qeveria osmane i dha fund revoltave shqiptare duke pranuar pothuajse të gjitha kërkesat e kryengritësve shqiptarë më 4 shtator 1912, që përfshinte formimin e vilajetit më vonë në 1912.

Pas Luftës së Parë Ballkanike të 1912-1913 dhe Traktatit të Londrës, pjesa jugore e vilajetit, duke përfshirë Janinën, u përfshi në Greqi. Greqia kishte pushtuar edhe Epirin e Veriut gjatë Luftërave Ballkanike, por Traktati i Bukureshtit, i cili përfundoi Luftën e Dytë Ballkanike, ia caktoi Epirin e Veriut Shqipërisë.

Ka pasur një sërë vlerësimesh për përkatësinë etnike dhe fetare të popullsisë vendase. Perandoria Osmane klasifikonte dhe numëronte qytetarët e saj sipas fesë dhe jo etnisë, gjë që çoi në regjistrime joefikase dhe mungesë klasifikimi të popullsive sipas grupeve të tyre etnike. Vilajeti ishte i banuar kryesisht nga shqiptarët dhe grekët, ndërsa fetë kryesore ishin Islami dhe Ortodoksia e Krishterë.

Sipas Aram Andonjan dhe Zavren Biberjan në vitin 1908 nga një popullsi totale prej 648,000, 315,000 banorë ishin shqiptarë, shumica e të cilëve ishin myslimanë dhe ortodoksë, dhe disa që ishin ndjekës të katolicizmit romak. Arumunët dhe grekët ishin përkatësisht rreth 180,000 dhe 110,000. Komunitetet më të vogla përfshinin bullgarët, turqit, romët dhe hebrenjtë.

Sipas Michail Sakellariou, me një popullsi totale prej 550,000, grekët ishin më të shumtët me 300,000, shqiptarët të dytët me 210,000, dhe kishte gjithashtu 25,000 arumunë dhe 3,000 hebrenj. Sanxhakët e Janinës, Prevezës dhe Gjirokastrës ishin kryesisht grekë, sanxhaku i Igumenicës (atëherë Gümeniçe, Reşadiye midis 1909 dhe 1913 për nder të Mehmet V, Sulltanit Osman) kishte një shumicë të vogël grekësh dhe ai i Beratit në veri ishte kryesisht shqiptar.

Sipas Sir Hamilton Alexander Rosskeen Gibb në 1895 ka pasur rreth 224.000 myslimanë. Popullsia ortodokse përfshinte rreth 118.000 grekë dhe rreth 129.500 shqiptarë dhe popullsia hebreje arrinte në 3.500 veta. Sipas Zafer Golen dy të tretat e popullsisë ishin myslimanë shqiptarë, ndërsa sipas Dimitrios Chasiotis shek. 419,403 nga popullsia e përgjithshme ishin grekë, së bashku me 239,000 turq dhe shqiptarë, dhe 6,000 hebrenj. Lontos vlerësoi se 3/4 e popullsisë ishin të krishterë.