46°53′ ш. б. / 43.100° с. е.
Дағыстан Республикасы (авар. Дагъистаналъул Республика, әз. Dağıstan Respublikası, лезг. Дагъустандин Республика, дарг. Дагъистала Республика, құм. Дагъыстан Джумгьурият, лак. Дагъусттаннал Республика, таб. Дагъустандин Республика, шеш. ДегIeстан Республика) — Ресей Федерациясының Солтүстік Кавказ федералды округінің құрамына кіретін ең оңтүстікте орналасқан республика.
Ресей Федерациясының субъектісі | |||||
Дағыстан Республикасы | |||||
| |||||
Елордасы | Махачқала | ||||
52-ші | |||||
Барлығы | 50 270 км² | ||||
11-ші | |||||
Барлығы | ▲3 153 857 (2022) 62,74 адам/км² | ||||
ЖАӨ | 35-ші | ||||
Барлығы, ағым. баға | 285,3 млрд руб. (2010) 78,3 мың руб. | ||||
Солтүстік Кавказ | |||||
Солтүстік Кавказ | |||||
орыс, авар, ағұл, әзірбайжан, даргин, құмық, лак, лезгин, ноғай, рутуль, табарасан, тат, цахур, шешен | |||||
Республика президентінің м.а. | Сергей Меликов | ||||
Үкімет төрағасы | Абдулмуслим Абдулмуслимов | ||||
Халық кеңесінің төрағасы | Заур Аскендеров | ||||
РФ субъектісінің коды | 05 | ||||
ISO 3166-2 бойынша коды | RU-DA | ||||
MSK (UTC+4) | |||||
Ресми сайты: | http://www.government-rd.ru/ |
Астанасы — Махачқала қаласы.
1921 жылдың 20 қаңтарында құрылған.
Дағыстан оңтүстігінде Әзірбайжанмен, оңтүстік-батысында Грузиямен, сондай-ақ Ресейдің батысында Шешен Республикасымен, солтүстік-батысында Ставрополь өлкесімен және солтүстігінде Қалмақстан Республикасымен шектеседі.
Өз заманында Дағыстан әр түрлі тарихи кезеңдерге байланысты «Албания», арабтарда «Ард ас-Сарир», ал грузиндер «Лекетия» деп атаған.
«Дағыстан» - сөзі түркінің «дағ» - тау, парсының «стан» - ел, мемлекет деген сөзінен, «Таулы ел» деген мағына береді.
Кавказдың солтүстік-шығысында орналасқан, солтүстігінде - ойпат, ал оңтүстігінде - Үлкен Кавказ тауы орналасқан. Жер көлемі шамамен солтүстіктен оңтүстікке дейін 400 км, ал батыстан шығысқа дейін 200 км болады.
Шығыстан Дағыстан аумағын Каспий теңізінің сулары шайып жатыр. Республиканың оңтүстігі мен орта бөлігін Үлкен Кавказдың таулары мен тау бөктерлері алып жатыр, солтүстікте Каспий маңы ойпаты басталады.
Республиканың орталық бөлігінен Терек және Сұлақ өзендері ағып өтеді.
Дағыстанда 6255 өзен ағып жатыр (оның ішінде ұзындығы 25 км-ден асатын 100 негізгі және 100 км-ден астам су жинағыш, 185 кіші және 5900-ден астам ең кіші өзен), олардың ең ірілері Терек, Сұлақ, Самур, Рубас салалары бар.
Кавказ картасы | Дағыстанның физикалық картасы |
Таулар 25,5 мың км² аумақты алып жатыр, ал Дағыстанның бүкіл аумағының орташа биіктігі 960 м.Ең биік нүктесі Базардюзю (4466 м).
Каспий жағалауы және Терско-Құма және Терско-Сұлақ ойпатының көп бөлігі теңіз деңгейінен 27 м төмен жатыр.
Дағыстан әрқашан тарихи-географиялық аймақтарға бөлінген: Авария, Лакия, Дидоэтия, Лекия, Қайтаг, Құмықия, Табасаран және т.б.
Дағыстан аумағы шамамен 2 миллион жыл бұрын мекендеген: Приморск Дағыстанындағы Рубас-1 учаскесі (2,2-2,3 миллион жыл бұрын), сонымен қатар Айникаб-1 және 2 учаскелері, Мұхкай 1, Мұхкай 2 қабат 80 (1,8 миллион жыл бұрын), Мұхкай 2 қабат 129 (2,5-тен 1,9 миллион жыл бұрын), Гегалашур 1-3, Ругужа, Ұрма-1 Орталық Дағыстанда.
Айникаб-1 алаңында ежелгі адамдардың отты игеруі шамамен 1,7 миллион жыл бұрын, бірақ 1,24 миллион жылдан кешіктірілмейді.
Дарвагчай өзенінде жарты миллион жылдан астам тұрақ.
Біздің дәуіріміздің басында қазіргі Дағыстанның бір бөлігі Кавказ Албаниясының құрамында болды.
Бұл кезде Дағыстанның жазық бөлігі Хазар қағанаты мен Ғұн патшалығының құрамында болды. Жағалау аймағында көптеген ғұн-хазар қалалары, соның ішінде Семендер, Варачан және т.б.
Ұлттық құрамы
Дағыстан Ресейдің ұлттық құрамы ең көп Республикасы.
Халық | ||
---|---|---|
Аварлар | 758,4 (29,4 %) | 850,0 (29,4 %) |
Дарғындар | 425,5 (16,5 %) | 490,4 (17,0 %) |
Құмықтар | 365,8 (14,2 %) | 431,7 (14,9 %) |
Лезгиндер | 336,7 (13,1 %) | 385,2 (13,3 %) |
Лактар | 139,7 (5,4 %) | 161,3 (5,6 %) |
Әзербайжандар | 111,7 (4,3 %) | 130,9 (4,5 %) |
Табасарандар | 110,2 (4,3 %) | 118,9 (4,1 %) |
Орыстар | 120,9 (4,7 %) | 104,0 (3,6 %) |
Шешендер | 87,9 (3,4 %) | 93,7 (3,2 %) |
Ноғайлар | 36,2 (1,4 %) | 40,4 (1,4 %) |
Агулдер | 23,3 (0,9 %) | 28,1 (1,0 %) |
Рутулдар | 24,3 (0,9 %) | 27,8 (1,0 %) |
Сахурлар | 8,2 | 9,8 |
Армяндар | 5,7 | 5,0 |
Татарлар | 4,7 | н. д. |
Украиндар | 2,9 | н. д. |
Яһудилер | 1,5 | н. д. |
Таулы яһудилер | 1,1 | 0,5 |
1000 адамнан саны жоғары халықтар көрсетілген |
Дағыстанға 42 аудан мен 10 қалалық аймақ кіреді:
№ | Муниципалды аудан | Тұрғындары | Тығыздығы, адам./км² | Аймақ | Әкімшілік орталық |
---|---|---|---|---|---|
1 | Агул ауданы | ↘10 224 | 14 | Оңтүстік | Типиг а. |
2 | Ақуша ауданы | ↗53 369 | 84 | Таулы | Ақуша а. |
3 | Ахвах ауданы | ↗24 887 | 73 | Таулы | Қарата а. |
4 | Ахты ауданы | ↘30 951 | 29 | Оңтүстік | Ахты а. |
5 | Бабажұрт ауданы | ↗48 425 | 14 | Солтүстік | Бабажұрт а. |
6 | Бежта аумағы | ↗8289 | 17 | Таулы | Бежта а. |
7 | Ботлих ауданы | ↗59 757 | 77,2 | Таулы | Ботлих а. |
8 | Бұйнақ ауданы | ↗82 080 | 40 | Орталық | Бұйнақ қ. |
9 | Гергебил ауданы | ↗21 889 | 52 | Таулы | Гергебил а. |
10 | Гумбет ауданы | ↗23 113 | 25 | Таулы | Мехелта а. |
11 | Гуниб ауданы | ↗27 432 | 42 | Таулы | Гуниб а. |
12 | Дахадай ауданы | ↗36 440 | 25 | Оңтүстік | Уркарах а. |
13 | Дербент ауданы | ↗101 643 | 113,4 | Оңтүстік | Дербент қ. |
14 | Дөккөзпара ауданы | ↘14 852 | 33 | Оңтүстік | Усухшай а. |
15 | Қазыбек ауданы | ↗49 162 | 75 | Солтүстік | Дылым а. |
16 | Қайтақ ауданы | ↗33 218 | 51 | Оңтүстік | Мәжіліс а. |
17 | Қарабұтақкент ауданы | ↗86 437 | 50 | Орталық | Қарабұтақкент а. |
18 | Қайыкент ауданы | ↗56 704 | 87 | Орталық | Жаңа Қайыкент а. |
19 | Қызылжұрт ауданы | ↗72 281 | 150 | Орталық | Қызылжұрт қ. |
20 | Қызлар ауданы | ↗74 607 | 21 | Солтүстік | Қызлар қ. |
21 | Кули ауданы | ↗11 034 | 16 | Таулы | Уаши а. |
22 | Құмторқала ауданы | ↗27 376 | 18 | Орталық | Қорықмасқала а. |
23 | Құраһ ауданы | ↘14 472 | 20 | Оңтүстік | Құраһ а. |
24 | Лак ауданы | ↗11 805 | 17 | Таулы | Құмық а. |
25 | Левашы ауданы | ↗78 461 | 82 | Таулы | Левашы а. |
26 | Маһарамкент ауданы | ↘61 464 | 93 | Оңтүстік | Маһарамкент а. |
27 | Новолак ауданы | ↗35 856 | 126 | Солтүстік | Новолак а. |
28 | Ноғай ауданы | ↘18 222 | 3 | Солтүстік | Тереклі Мектеп а. |
29 | Рутул ауданы | ↘20 939 | 11 | Оңтүстік | Рутул а. |
30 | Сергоқала ауданы | ↘27 640 | 54 | Орталық | Сергоқала а. |
31 | Сүлеймен-Стал ауданы | ↘55 563 | 83 | Оңтүстік | Қасымкент а. |
32 | Табасаран ауданы | ↗50 316 | 68 | Оңтүстік | Хұшни а. |
33 | Тарамух ауданы | ↗33 271 | 11 | Солтүстік | Тарамух а. |
34 | Тіләрата ауданы | ↗24 575 | 15 | Таулы | Тіләрата а. |
35 | Унсокол ауданы | ↗31 625 | 51 | Таулы | Шәмілқала к. |
36 | Хасажұрт ауданы | ↗159 886 | 100 | Солтүстік | Хасажұрт қ. |
37 | Хив ауданы | ↘20 786 | 32 | Оңтүстік | Хив а. |
38 | Хунзах ауданы | ↗33 271 | 56 | Таулы | Хунзах а. |
39 | Тсумада ауданы | ↗26 021 | 21 | Таулы | Агвали а. |
40 | Тсунта ауданы | ↗20 511 | 14 | Таулы | Тсунта а. |
41 | Шарода ауданы | ↗13 146 | 11 | Таулы | Тсуриб а. |
42 | Шәміл ауданы | ↗29 869 | 29 | Таулы | Хебда а. |
Қалалық аймақтардың жалпы жер көлемі гектармен (жылдағы көрсеткіштердің мәні)
Дағыстан Республикасының қалалық аймақтары | 2006 | 2007 | 2008 | Аймақтар |
---|---|---|---|---|
Махачқала қаласы | 49 801 | 49 801 | 46 813 | Орталық |
Бұйнақ қаласы | 2095 | 2095 | 2095 | Орталық |
Дағыстан Оттары қаласы | 927 | 927 | 927 | Оңтүстік |
Дербент қаласы | 7100 | 7100 | 6963 | Оңтүстік |
Ізбірбас қаласы | 2292 | 2292 | 2255 | Орталық |
Каспийск қаласы | 3294 | 3294 | 3294 | Орталық |
Қызылжұрт қаласы | 2370 | 2370 | 2370 | Орталық |
Қызлар қаласы | 3231 | 3231 | 3231 | Солтүстік |
Хасажұрт қаласы | 3848 | 3848 | 3848 | Солтүстік |
Оңтүстік Сухокумск қаласы | 9170 | 9170 | 9170 | Солтүстік |
Ресми деректерге сәйкес, 2018 жылы республиканың ЖӨӨ 625,063 млрд рубльді құрады млрд рублей.
2020 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша ауыл тұрғындарының саны 1701 мың адамды құрайды, бұл Дағыстан халқының шамамен 55%.
2021 жылдың басында Дағыстандағы бау-бақшалардың ауданы 28,9 мың гектарды құрады, оның 21,4 мың гектары жеміс беру кезеңінде.
2022 жылдың 1 қаңтарына Дағыстанда 940,1 мың бас ірі қара (2020 жылдың соңындағы көрсеткіштен 0,7%-ға көп) болды, оның 461,0 мыңы сиыр. Тұрғындардың шаруашылықтарында сәйкесінше 742,0 және 351,0 мың бас мал ұсталды. 2021 жылы облыстың шаруашылықтарында 935,4 мың тонна сүт (+0,4%) өндірілді, оның 620,2 мың тоннасы (+0,8%) халықтың үй шаруашылығында өндірілді.
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Дағыстан |
This article uses material from the Wikipedia Қазақша article Дағыстан, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Мәлімет CC BY-SA 4.0 лицензиясы аясында қолжетімді (басқа шарттар көрсетілмеген жағдайда). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Қазақша (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.