Еврейлер: семит халықтарының бірі

יְהוּדִים‎ [йеhудим], идишше ייִדן/אידן [й/идн]), немесе Яһуди, ауызекі атауы жебірей, — бастапқы атауы және көне еврей халықтарынан тарайтын әртүрлі елдерде тұратын халықтардың жалпы этностық атауы. 2018 жылы еврейлердің саны Berman Jewish DataBank мәліметтері бойынша 14,6-17,8 миллион адамды құрады, оның 44,9% Израильде және 39% АҚШ-та тұрады.

ивр. יְהוּדִים‎
Еврейлер
Ең көп таралған аймақтар
Израиль	6 772 000
АҚШ	5 425 000-6 814 000
Франция	478 000
Канада	380 000
Ұлыбритания	290 000
Ресей	190 000
Аргентина	181 500
Германия	108 000
Аустралия	112 500
Бразилия	85 200
Тілдері
идиш тілі, иврит тілі
Діні
иудаизм

Еуропа мен Америкада тұратын еврейлердің көпшілігі индоеуропалық тілдер әулетінің герман тобына жататын идиш тілінде сөйлейді. Израильде еврейлердің көп бөлігі семит әулетіне жататын иврит тілінде сөйлейді. Балкан мен Таяу шығыстағы еврейлердің бір бөлігі роман тобына жататын испаноль (ладино) тілінде сөйлейді.

Иуда діні еврейлердің этникалық бірлігін айқындайтын ең маңызды белгісі. Иудаизмнен басқа дінге өткендер еврей боп саналмаған.

Ерте заманғы Еврей этносы б.з.б. 2-ші мыңжылдықта қазіргі Палестина аумағында қалыптасқан. Б.з.б. 1-мыңжылдықта ежелгі еврей мемлекеттері - Израиль патшалығы мен Иудея патшалығы салтанат құрған. Біріншісін Ассирия (б.з.б. 722 жылы), екіншісін Вавилон мемлекеттері талқандаған соң еврейлер дүние жүзіне бытырап қоныс аудара бастаған. Еврейлердің едәуір бөлігі Таяу Шығыс, Батыс Азия, Солтүстік Африка және Оңтүстік Европа елдерін, оның ішінде ертедегі түркі мемлекеті Хазар қағанатын паналаған. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында герман фашизмінің еврейлерді жаппай қырып-жоюға бағытталған саясаты салдарынан 6 миллион еврей құрбан болды. Соғыстан кейінгі жылдары еуропалық еврейлердің елеулі бөлігі АҚШ-қа, сондай-ақ 1948-ші жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы шешімімен құрылған Израиль мемлекетіне қоныс аударды.

Еврейлердің дәстүрлі кәсібі егіншілік болған. Дәнді дақыл, жүзім, жеміс-жидек еккен. Орта ғасырларда, одан кейін де Еуропаның көптеген елдерінде, оның ішінде Ресейде еврейлердің құқығына, кәсібіне, әсіресе меншік иеленуіне, жер пайдалануына шек қоятын заңдар шығарылды. Бұл жағдай еврейлерді қалаларда оңаша қауымдарға (кагал) бірігіп оқшау орамдарда (гетто) тұруға мәжбүр етті. Онда еврейлер көбінесе саудамен, қолөнермен шұғылданды.

 

Туыстық жақындық әке жағынан саналғанмен көп уақыт бойы шешесі еврей болғандар ғана еврей ұлтына жатқызылып келген. Еврейлер шоғырланған елді-мекенде Иуда дінінің ғибадатханасы - синагога, салт-жоралғы өткізетін монша (миква) болады.

Ұлттық киімдері: ерлер - дұға оқуға арналған кестелі костюм (талит, талес, арбаканфес), ұзын шапан, кеудеше (лапсердак), әйелдер тұрмысқа шыққан соң парик киеді.

Ұлттық тағамдары: әр алуан дәм қосып, орап пісірген нан (хала), бәліш (гоменташи), тоқаш (маца).

Қасиетті діни кітаптары Таурат пен Талмуд мазмұнына ұқсас ертегі, аңыз әңгімелерді қамтитын ұлттық фольклоры, дәстүрлі әні мен би өнері дамыған.

Еврейлердің қазақ даласына келуі 6-ғасырдан басталады. 1870-ші жылы Верный қаласында (қазіргі Алматы) еврей қоғамы құрылды. 1884-ші жылы мамырда синагога пайда болды. 1897-ші жылы Верныйда 99 еврей, уезде қаламен қосқанда 177, ал 1910-шы жылы Верныйда 206, Ақтөбеде 35, Ақмолада 154 еврей болған. 1920–1930-шы жылдары Қазақстандағы еврейлер құрылыс бесжылдықтарына келген әрі саяси жер аударылғандар саны есебінен көбейген. 1926-шы жылы Қазақстанда 3 600, 1939-шы жылы 19 200 еврей болды.

1970–1980-ші жылы Қазақстандағы еврейлер саны азайған. Олардың көпшілігі Израилға немесе АҚШ, Канада мен Аустралия т.б. елдерге қоныс аударған. 2009-шы жылғы санақ бойынша Қазақстандағы еврейлердің саны 3 мыңның үстінде болды.

• Антисемитизм
• Антисионизм
• Еврейлік
• Израиль
• Сионизм
• Холокост
• Еврей аты

• Еврейлер // Ресей халықтары. Мәдениет және дін атласы — Мәскеу: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — Б. 320. — ISBN 978-5-287-00718-8.
• Немировский А. А. У истоков древнееврейского этногенеза. Ветхозаветное предание о патриархах и этнополитическая история Ближнего Востока. — М., 2001. — 268 c. — ISBN 5-85941-087-5
• Гительман Ц. Беспокойный век: Евреи России и Советского Союза с 1881 ж. до наших дней. М.: — Новое литературное обозрение, 2008. — 512 с. — ISBN 978-5-86793-576-4
• Н. И. Рутберг, И. Н. Пидевич. Евреи и еврейский вопрос в литературе советского периода. Хронологически-тематический указатель литературы, М.: Грант, 2000. — 598 с. — ISBN 5-89135-135-8
• Евреи в России: История и культура. Сборник научных трудов — ред. Д. А. Эльяшевич. СПб, Издание Петербургский еврейский университет, 1998. — 394 с. — ISBN 5-88976-004-1

• Cтатья «Евреи» в Энциклопедическом словаре Брокгауза и Ефрона
• История еврейского народа Мұрағатталған 5 наурыздың 2010 жылы.
• Статья «Евреи Мұрағатталған 6 қарашаның 2017 жылы.» С. И. Лучицкая. // Словарь средневековой культуры. 23 илл.
• Еврейский Фонд Украины Мұрағатталған 11 мамырдың 2009 жылы.  (ағыл.)
• «Евреи в Библии» — статья на сайте «Библия-центр»
• Ваад Украины Мұрағатталған 15 сәуірдің 2009 жылы.
• http://www.kngu.org/KongrUkr/Communit/ObzhJew.htm Мұрағатталған 10 қаңтардың 2010 жылы.
• Еврейский век. Полемика вокруг книги Юрия Слезкина «Эра Меркурия. Евреи в современном мире» Мұрағатталған 7 қаңтардың 2010 жылы.
• Передача «Не так» радиостанции «Эхо Москвы» с обсуждением книги Юрия Слезкина «Эра Меркурия. Евреи в современном мире»
• Словарь терминов, используемых в текстах иудаизма Мұрағатталған 20 қарашаның 2012 жылы.