Дагъистан

Дагъистаны сæйраг сахар у Къаспы денджызы былгæрон порт Махачкала. Йæ сæргълæууæг у Владимир Васильев.

Уæрæсейы Федерацийы субъект
Дагъистаны Республикæ
уырыс. Республика Дагестан
Тырыса Герб
HGЯO
Паддзахад	Уæрæсе
Сæйраг сахар	Махачкала
Сæргълæууæг	Сергей Меликов[d]
Истори æмæ географи
Бындурæвæрды датæ	1991
Фæзуат	50 300 км²
Сахатон таг	MSK (UTC+3)
Цæрджытæ
Цæрджытæ	↗3 209 781 ад. (2023)
Официалон æвзæгтæ	агъулаг, азербайджайнаг, даргинаг, лакаг, лекъаг, ногъайаг, рутулаг, солиаг, табасарайнаг, татаг, уырыссаг, хъуымыхъхъаг, цахураг, цæцæйнаг
Цифрон идентификатортæ
Код ISO 3166-2	RU-DA
Телефонон код	872
Автомобилон код	05
Официалон сайт​(уырыс.)
Викикъæбицы медиа

Республикæйы фæзуат у 50,3 мин км².

Дагъистан у бирæнацион бæстæ, цæры дзы дыууын адæмыхаттæй фылдæр. Уыдонæй стырдæр сты солиаг адæм — Дагъистаны цæрджытæй се ’ртыккаг хай.

• Агъулаг æвзаг
• Андиаг æвзаг
• Лекъаг æвзаг
• Солиаг æвзаг
• Табасарайнаг æвзаг
• Хъуымыхъхъаг æвзаг

...æмæ æндæртæ

Ном Дагъистан зындгонд у XVII æнусæй æмæ нысан кæны «хохы бæстæ» (тюркаг ныхас дагъ «хох» æмæ ирайнаг фæсæфтуан -стан). Ныры Дагъистан хохы бæстæ нал у, уый тыххæй æмæ йæ цæгатаг быдыртæ ахсынц йæ фæзуаты 44%..

Дагъистан æрбынат кодта Кавказы цæгат-скæсæны, Къаспы денджызы былгæрон. Республикæйы цæгаты сты тыгъд быдыртæ, хуссары та — Кавказы сæйраг рагъ (Стыр хох). Дагъистаны дæргъ цæгатæй хуссармæ у 400 км, скæсæнæй ныгуылæнмæ — 200 км.

Дагъистаны цæгатаг арæн у Стъараполы край æмæ Хъалмыхъхъы республикæимæ. Ныгуылæны республикæйæн ис арæн Цæцæн æмæ Гуырдзыстонимæ, хуссары та — Азербайджаны паддзахадон арæн. Къаспы денджызы фæстæ ис цыппар паддзахады: Хъазахстан, Туркменистан, Иран æмæ Азербайджан. Азербайджанимæ арæн у Уæрæсейы Федерацийы тæккæ хуссардæр ран (41°10' ц. у.).

Гидрографи

•  
  Цæугæдон Сулачы гуырæн
•  
  Ирганайаг донæвæрæн
•  
  Чиркейаг донæвæрæн

Скæсæнырдыгæй Дагъистаны территори æхсы Къаспы денджызы дон. Республикæйы цæгаты хус бæстыхъæд у æмæ дзы уый тыххæй бирæ цæугæдæттæ нæй. Хохы та дон фылдæр ис.

Республикæйы астæу кæлынц Терк æмæ Сулак. Æдæппæт Дагъистаны и 6255 цæугæдоны, уыдонæй сæдæ сты сæйрагдæр — сæ дæргъ 25 километрæй фылдæр кæмæн у, ахæмтæ. Тыккæ зындгонддæр сты Терк, Сулак, Самур, Рубас. Æппæт цæугæдæттæ дæр хауынц Къаспы денджызы бассейнмæ, фæлæ уыдонæй денджызы æййафынц æрмæстдæр 20.

Самур у Дагъистаны дыккаг ахсджиагдæр цæугæдон, йæ бассейны фæзуат у 7,3 мин км². Самуры гуырæн у Рутулы районы. Къаспы денджызы бакæлæн скæны дельтæ. Цæугæдоны дон-дон сараздзысты æртæ ног электрон станцæйы. Самуры дæттæ пайда хæссынц хъæууон хæдзæрадмæ, уымæй хуссарырдæм цæуы Самур-Дербенты къанау æмæ Самур-Апшероны къанау (уыцы фæстаг цæуы фæсарæнмæ, Азербайджанмæ).

Сулак равзæры æртæ доны — Хъазхъуымыхъхъы Хъойсу, Солыйы Хъойсу æмæ Андийы Хъойсу — кæм баиу вæййынц, уыцы ран. Сулачы бассейны фæзуат у 15,2 мин км². Сулакыл лæууынц гидероэлектростанцæтæ — Чиркейаг ГЭС, Миатлины ГЭС, Гельбахы ГЭС, Чирюрты ГЭС-1 æмæ Чирюрты ГЭС-2.

Цæдтæ

• Кезенойамы цад (Ботлихы район) нымад у Цæгат Кавказы стырдæр цадыл, йæ фæзуаты стыр хай хауы Цæцæнмæ (Веденойы районмæ)
• Кæд Ак-Гёль стыр цад нæу, уæддæр у зындгонддæр цæдтæй иу, уый тыххæй æмæ у Махачкалайы фенддæгтæй иу. Сахары цæрджытæ тыхсынц, цады æмвæзад кæй ныллагдæр кæны, уый тыххæй.

Рельеф

Хæхтæ ахсынц республикæйы 25,5 мин км², йæ рæстæмбис бæрзæнд у 960 м денджызы æмвæзадæй. Дагъистаны бæрзонддæр хох у Базардюзю (4466 м).

Сæйраг уац: Дагъистаны истори

Демографи

Национ сконд

 

Дагъистан у Уæрæсейы тæккæ бирæнацион республикæ. Йæ паддзахадон æвзæгтæ сты уырыссаг æмæ Дагъистаны адæмты æппæт æвзæгтæ. Уыцы æвзæгтæй æрмæстдæр 14 ис фыссынад, æндæртæ сты дзургæ æвзæгтæ. Дагъистаны адæмтæй сæ фылдæр дзурынц нахаг-дагъистайнаг къорды æвзæгтыл (75 %), тюркаг къорды æвзæгтыл (20 %) æмæ уырыссагау (5 %).

Солыйæгты скондмæ нымайынц андиаг-цезаг адæмты дæр æмæ арчийæгтæ.

XX æнусы 20-æм азты агъоммæ Дагъистаны хохы цæрджыты егъау хай хуыдтой лекъ, быдыры цæрæг хъумыхъхъæгты та — Кавказы тæтæр.

Фыдыбæстæйы Стыр хæсты агъоммæ Дагъистаны цæрджытæ се ’хсæн ныхас кодтой тюркагау (хъумыхъхъагау цæгаты æмæ азербайджайнагау хуссары), рæстæг куы цыдис, æхсæнадæмон æвзаг сси уырыссаг æвзаг, куыд бæстæйы æндæр регионты.

Дин

 

 

Дагъистаны цæрынц Уæрæсейы пысылмæттæй сæ фылдæр хай. Республикæйы цæрджытæй 96% бæрц пысылмон диныл хаст сты (2,9 млн ад.). Дербентмæ пысылмон дин æрбацыдис VII—VIII æнусы, хохмæ та — фæстæдæр.

Чырыстон рæстуырнæг еклезийы Сыгъдæг Синоды уынаффæмæ гæсгæ сарæзтæуы Махачкалайы епархи (2012 азы), рахицæн æй кодтой Владикавказ æмæ Аланийы епархийæ.

Цæрæнрæттæ

Дæс минæй фылдæр адæм кæм цæрынц, ахæм цæрæнрæттæ

Махачкала, Хасавюрт, Дербент, Каспийск, Буйнакск, Избербаш, Хъызлар, Кизилюрт æмæ æндæртæ.

Дагъистаны сконды ис 42 районы æмæ дæс сахары зылды:

1. Агъулы район
2. Акушайы район
3. Ахвахы район
4. Ахтыйы район
5. Бабаюрты район
6. Бежтайы фадыг
7. Ботлихы район
8. Буйнаксчы район
9. Гергебилы район
10. Гумбеты район
11. Гунибы район
12. Дахадаевы район
13. Дербенты район
14. Докузпарайы район
15. Казбековы район
16. Кайтаджы район
17. Карабудахкенты район
18. Каякенты район
19. Кизилюрты район
20. Кулийы район
21. Кумторкалайы район
22. Курахы район
23. Лакаг район
24. Левашийы район
25. Магарамкенты район
26. Новолакскоейы район
27. Ногъайы район
28. Рутулы район
29. Сергокалайы район
30. Сулейман-Стальскийы район
31. Табасараны район
32. Тарумовкæйы район
33. Тляратæйы район
34. Унцукулы район
35. Хасавюрты район
36. Хивы район
37. Хунзахъы район
38. Хъызлары район
39. Цъумадайы район
40. Цъунтъайы район
41. Чъародайы район
42. Шамилы район

Сæйраг уац: Дагъистаны экономикæ

 

Республикæ Дагъистаны Паддзахадон советы сæрдар

• Магомедали Магомедов — 1991-æм азы 13 майы — 2006-æм азы 20 февралы.

2003-æм азы агъоммæ республикæйы сæргълæууæг уыдис йæ Паддзахадон советы сæрдар.

Республикæйы сæргълæууæг

Регионы сæргъы сты Дагъистаны сæргълæууджытæ (раздæр президенттæ), кæцыты нысан кæны Уæрæсейы Федерацийы президент. Сæргълæууджыты номхыгъд:

• Муху Алиев — 2006 20 февралы — 2010 20 февралы;
• Магомедсалам Магомедов — 2010 20 февралы — 2013 28 январы.
• Рамазан Абдулатипов — 2013 28 январы — 2017 3 октябры.
• Владимир Васильев — 2017 3 октябры — нырмæ

 

Бирæ сты дагъистайнаг спортсменты æнтыстытæ, уæлдайдæр хъæбысæйхæсты. Тынг популярон сси футбол дæр.

• Ахмедханов К. Э. Путешествие по Дагестану: Практическое руководство. — М.: Физкультура и спорт, 1988. — 272 с. — (По родным просторам).
• История Дагестана с древнейших времён до наших дней. В двух томах. Ред. А. И. Османов. М., Наука, 2004.
• Криштопа, А. Е. Дагестан в ХІІІ — начале XV вв. Очерк политической истории. М., Мамонт; Таус, 2007.
• Карпов, Ю. Ю. Взгляд на горцев. Взгляд с гор. Мировоззренческие аспекты культуры и социальный опыт горцев Дагестана. СПб., Петербургское востоковедение, 2007.
• Дагестан и мусульманский Восток. Сборник статей в честь профессора Амри Рзаевича Шихсаидова. Сост. и отв. ред. А. К. Аликберов, В. О. Бобровников. М., Издательский дом Марджани, 2010
• Муртазалиев Р. А. Конспект флоры Дагестана. — Махачкала, 2009. — Т. 1.

• Дагъистаны сæргълæууæджы сайт Архивгонд æрцыдис 12 майы 2011 азы.
• Туристон информацион центр «Дагестан»
• Адæмон Æмбырды сайт Архивгонд æрцыдис 27 январы 2012 азы.
• Дагъистаны хицæуады сайт Архивгонд æрцыдис 12 майы 2011 азы.
• Дагъистаны минæвæрад Уæрæсейы президенты цур