Austur-Tímor eða Tímor-Leste er ríki í Suðaustur-Asíu.
Það nær yfir eystri hluta eyjunnar Tímor, sem er stærst Litlu-Sundaeyja, útlenduna Oecussi-Ambeno á Vestur-Tímor (sem tilheyrir Indónesíu) og eyjarnar Atauro og Jaco. Landið hét áður Portúgalska Tímor þar til Indónesar réðust inn í landið árið 1975. Þeir héldu því til 1999 þegar landið fékk sjálfstjórn með fulltingi Sameinuðu þjóðanna. Landið fékk svo fullt sjálfstæði þann 20. maí 2002.
Lýðstjórnarlýðveldið Tímor-Leste | |
Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e República Democrática de Timor-Leste | |
Fáni | Skjaldarmerki |
Kjörorð: Unidade, Acção, Progresso (portúgalska) Eining, aðgerðir, framfarir | |
Þjóðsöngur: Pátria | |
Höfuðborg | Dili |
Opinbert tungumál | tetum, portúgalska |
Stjórnarfar | Lýðveldi
|
Forseti | José Ramos-Horta |
Forsætisráðherra | Xanana Gusmão |
Sjálfstæði | frá Portúgal |
• Viðurkennt | 28. nóvember 1975 |
• Endurheimt | 20. maí 2002 |
Flatarmál • Samtals • Vatn (%) | 154. sæti 15.007 km² ~0 |
Mannfjöldi • Samtals (2021) • Þéttleiki byggðar | 153. sæti 1.340.513 78/km² |
VLF (KMJ) | áætl. 2020 |
• Samtals | 5,315 millj. dala (180. sæti) |
• Á mann | 4.031 dalir (193. sæti) |
VÞL (2019) | 0.606 (141. sæti) |
Gjaldmiðill | bandaríkjadalur |
Tímabelti | UTC+9 |
Þjóðarlén | .tp |
Landsnúmer | +670 |
Portúgalir stofnuðu verslunarstaði á Tímor á 16. öld einkum vegna þess hve þar óx mikið af sandalviði. Nýlendan Portúgalska Tímor var stofnuð árið 1769 þegar Portúgalir stofnuðu borgina Dili. Alþjóðadómstóllinn í Haag staðfesti landamærin milli Portúgalska Tímor og vesturhlutans sem Hollendingar réðu yfir árið 1914. Í kjölfar Nellikubyltingarinnar í Portúgal árið 1974 hurfu Portúgalir frá nýlendunni sem leiddi til borgarastyrjaldar. Annar stríðsaðilinn, Fretilin, lýsti yfir stofnun sjálfstæðs ríkis 28. nóvember 1975. Indónesía gerði innrás í desember sama ár og lýsti Austur-Tímor 27. hérað Indónesíu í júlí árið eftir. Ofbeldi og kúgun einkenndu hernám Austur-Tímor og skæruliðahreyfingin Falintil barðist gegn hernámsliðinu allt til 1999. Blóðbaðið í Dili árið 1991 varð til þess að alþjóðasamfélagið snerist gegn Indónesíu og eftir fall Suhartos árið 1998 var ákveðið að efna til þjóðaratkvæðagreiðslu um sjálfstæði Austur-Tímor undir eftirliti Sameinuðu þjóðanna. Sjálfstæði Austur-Tímor gekk formlega í gildi árið 2002.
Austur-Tímor er annað tveggja landa í Asíu þar sem meirihluti íbúa er kaþólskrar trúar. Um helmingur landsmanna er ólæs og 37,4% landsmanna eru undir alþjóðlegum fátæktarmörkum. Efnahagur Austur-Tímor hefur þó vaxið hratt undanfarin ár. Helstu útflutningsafurðir landsins eru olía og gas, auk kaffis.
Austur-Tímor liggur á mörkum Suðaustur-Asíu og Eyjaálfu. Eyjan Tímor er austust Litlu-Sundaeyja. Norðan við eyjuna eru Ombai-sund, Wetar-sund og Bandahaf. Tímorhaf skilur milli eyjunnar og Ástralíu í suðri. Indónesíska héraðið Austur-Nusa Tenggara liggur vestan við Austur-Tímor. Landið er 14.919 km2 að stærð. Efnahagslögsaga Austur-Tímor er 70.326 km2.
Stór hluti landsins er fjöll og hæsti tindur þess er Tatamailau (líka þekkt sem Ramelau-fjall) 2.963 metrar á hæð. Á eyjunni ríkir heitt og rakt hitabeltisloftslag með greinilegt regntímabil og þurrkatímabil. Höfuðborgin, stærsta borgin og aðalhafnarborgin er Dili, en önnur stærsta borgin er Baucau á austurhluta eyjunnar. Austur-Tímor er milli 8. og 10. breiddargráðu suður og 124. og 128. lengdargráðu austur.
Austasti hluti Austur-Tímor eru Paitchau-fjöll og stöðuvatnið Ira Lalaro þar sem fyrsta náttúruverndarsvæði landsins er, Nino Konis Santana-þjóðgarðurinn. Þar er að finna síðustu leifarnar af þurrum hitabeltisskógi í landinu. Þar lifa margar einstakar jurta- og dýrategundir og mannabyggð er dreifð. Undan norðurströndinni eru mörg kóralrif sem eru talin í hættu.
Forseti Austur-Tímor er þjóðhöfðingi landsins og er kosinn í beinum kosningum til fimm ára. Vald forseta er takmarkað, en hann skipar forsætisráðherra og hefur neitunarvald gagnvart löggjöf. Í kjölfar þingkosninga skipar forsetinn oftast leiðtoga þess flokks sem unnið hefur meirihluta þingsæta sem forsætisráðherra Austur-Tímor og ríkisstjórn samkvæmt ráðleggingum hans. Forsætisráðherrann er stjórnarleiðtogi.
Þing Austur-Tímor kemur saman í einni deild. Þingmenn eru kjörnir í almennum kosningum til fimm ára í senn. Fjöldi sæta er breytilegur frá 52 til 65. Stjórnarskrá Austur-Tímor er byggð á stjórnarskrá Portúgals. Uppbygging innlendrar stjórnsýslu og stofnana er enn á frumstigi. Meðal helstu stofnana eru Ríkislögregla Austur-Tímor, Flugmáladeild Austur-Tímor og Innflytjendastofnun Austur-Tímor.
Ríkislögregla Austur-Tímor var stofnuð af Sameinuðu þjóðunum árið 2002, áður en landið fékk fullveldi, til að viðhalda lögum og reglu í landinu.
Austur-Tímor skiptist í fjórtán sveitarfélög (municípios) sem aftur skiptast í 66 stjórnsýslumiðstöðvar (postos administrativos), 452 þorp (sucos) og 2.233 hverfi (aldeias).
This article uses material from the Wikipedia Íslenska article Austur-Tímor, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Efnið er aðgengilegt undir CC BY-SA 4.0 nema annað komi fram. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Íslenska (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.